της Φραγκίσκας Μεγαλούδη
Μόνο τον Ιούλιο έφτασαν στα Δωδεκάνησα 50,000 άνθρωποι όταν για όλο το 2014 είχαμε 43,500 αφίξεις. Από τον Ιανουάριο μέχρι τον Ιούλιο του 2015 η αύξηση των μεταναστευτικών ροών είναι κατά 750% μεγαλύτερη σε σχέση με την ίδια περίοδο το 2014. Στην Κω οι αφίξεις που καταγράφηκαν μέχρι τα μέσα Αυγούστου ήταν 500 άνθρωποι την ημέρα. Από εκείνους η συντριπτική πλειοψηφία (περίπου το 70%) είναι Σύροι πρόσφυγες και ακολουθούν σε μικρότερα ποσοστά οι Αφγανοί και οι Ιρακινοί. Όπως είναι αναμενόμενο μια τέτοια εξέλιξη έχει πυροδοτήσει διάφορες αντιδράσεις αλλά έχει προκαλέσει και μεγάλη σύγχυση.
Δυστυχώς στα ελληνικά (κυρίως) μέσα ενημέρωσης, όταν διαβάζουμε για μετανάστευση, ο όρος χρησιμοποιείται χωρίς διάκριση για όλους: οικονομικούς μετανάστες, πρόσφυγες, αιτούντες ασύλου. Τις περισσότερες φορές μάλιστα, οι χαρακτηρισμοί λαθρομετανάστης ή παράνομος μετανάστης, συνοδεύουν τα δημοσιεύματα απανθρωποποιώντας έτσι τους απελπισμένους συνανθρώπους μας που προσπαθούν να ξεφύγουν είτε από πολέμους είτε από την ακραία φτώχεια που μαστίζει τις χώρες τους.
Πρόσφυγας λοιπόν είναι κάποιος που αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη χώρα του εξαιτίας πολιτικής, εθνικής, φυλετικής και θρησκευτικής δίωξης ή επειδή ανήκει σε μια ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα η οποία διώκεται. Πρόσφυγας είναι επίσης όποιος κινδυνεύει στη χώρα του λόγω πολέμου ή γενικευμένης βίας. Για τους λόγους αυτούς δεν μπορεί να επιστρέψει στην πατρίδα του και δικαιούται άσυλο και διεθνή προστασία στη χώρα που καταφεύγει.
Οι πρόσφυγες προστατεύονται από τη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 και από διεθνείς ευρωπαϊκές συμφωνίες και εθνικούς νόμους. Δικαιούνται να ζητήσουν άσυλο με βάση την Αρχής της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Το να χορηγήσει μια χώρα άσυλο σε πρόσφυγες δεν είναι πράξη φιλανθρωπίας ούτε δείγμα καλής θέλησης αλλά υποχρέωση σύμφωνα μεδιεθνείς συνθήκες και εθνικούς νόμους.
Μετανάστες είναι όσοι εγκαταλείπουν τη χώρα τους προσπαθώντας να βρουν εργασία και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Συχνά υποχρεώνονται να φύγουν λόγω περιβαλλοντικών συνθηκώνκαι απόλυτης φτώχειας. Η διαφορά με τους πρόσφυγες είναι πως οι μετανάστες μπορούν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους και δεν κινδυνεύει η ζωή και η σωματική τους ακεραιότητα (αν και είναι μεγάλη συζήτηση κατά πόσο η απόλυτη φτώχεια δεν απειλεί και την ζωή κάποιου).
Έχει σημασία να αναφερθεί πως όταν εισέρχονται στην Ελλάδα, τόσο οι πρόσφυγες όσο και οι μετανάστες δεν διαθέτουν έγγραφα και δεν είναι εύκολο να εξακριβωθεί η ταυτότητα τους. Ακολουθούν συνήθως τους ίδιους επικίνδυνους δρόμους εισόδου. Εάν κάποιος αναρωτιέται γιατί οι περισσότεροι δεν διαθέτουν χαρτιά οι αιτίες είναι πολλές και διαφορετικές. Συχνά προέρχονται από χώρες με εμπόλεμες συρράξεις όπου το να ανανεώσει κάποιος χαρτιά ή να αποκτήσει διαβατήριο δεν είναι εφικτό. Μπορεί επίσης να ανήκουν σε κάποια μειονότητα την οποία η χώρα προέλευσης δεν αναγνωρίζει και συνεπώς δεν χορηγεί ταυτότητα ή διαβατήριο. Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί τα χαρτιά τους να χάθηκαν, να εκλάπησαν, ή να παρακρατήθηκαν από τους λαθρεμπόρους για διάφορους λόγους. Πραγματικά δεν έχει σημασία ο λόγος για τον οποίο κάποιος έχει χάσει ή δεν διαθέτει τα χαρτιά του. Σημασία έχει να υπάρχουν στην χώρα υποδοχής οι μηχανισμοί ώστε να εξακριβωθεί η ταυτότητα του για να βοηθηθεί αναλόγως.
Κάτι που ακούω συχνά και δείχνει το μέγεθος της άγνοιας είναι το γιατί οι άνθρωποι αυτοί δεν πάνε στις κοντινές (ή ομόθρησκες) χώρες αλλά έρχονται Ευρώπη. Μια ματιά στους αριθμούς αντικρούει το επιχείρημα καθώς οι γειτονικές χώρες είναι οι πρώτες που δέχονται το βάρος μια εμπόλεμης κρίσης. Σχεδόν 4 εκατομμύρια Σύροι έχουν καταφύγει στις γειτονικές χώρες – οι οποίες λόγω της εισβολής στο Ιράκ, είχαν ήδη δεχτεί εκατοντάδες χιλιάδες ιρακινούς. Συγκεκριμένα στο Λίβανο έχουν καταφύγει 1,170,000 Σύροι πρόσφυγες, στο Ιράκ 251,690, στην Ιορδανία 630,000 και στην Τουρκία 1,800,000.
Στο Πακιστάν υπάρχουν σήμερα 1,600,000 Αφγανοί καταγεγραμμένοι πρόσφυγες ενώ περίπου 900,000 ζουν σε καταυλισμούς στο Ιράν. Στην Ευρώπη θα καταφύγουν όσοι καταφέρουν να μαζέψουν τα ποσά που ζητάνε οι δουλέμποροι είτε με το να πουλήσουν όποια περιουσία είχαν, να δανειστούν χρήματα ή ακόμα και βάλουν τον ίδιο τον εαυτό τους ενέχυρο στα κυκλώματα που θα τους φέρουν σε κάποια ευρωπαϊκή χώρα.
Μόλις οι άνθρωποι φτάσουν στην Ελλάδα, είτε εισερχόμενοι παράνομα είτε αφού διασωθούν στη θάλασσα, συλλαμβάνονται από το Λιμενικό ή την Αστυνομία και ξεκινάει η διαδικασία αναγνώρισης και καταγραφής, η οποία περιλαμβάνει και δακτυλικά αποτυπώματα. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν μόνο 3 κέντρα υποδοχής και αναγνώρισης τα οποία διαχειρίζεται η Αστυνομία, στη Χίο, τη Λέσβο και τη Σάμο. Στα υπόλοιπα νησιά δεν υπάρχει τέτοια δυνατότητα και η υποδοχή γίνεται από τις αστυνομικές ή λιμενικές αρχές σε ανοιχτούς χώρους.
Δυστυχώς όμως το σύστημα καταγραφής και αναγνώρισης έχει καταρρεύσει υπό το βάρος των αυξημένων ροών, την έλλειψη προσωπικού και υποδομών αλλά και τις δυσκολίες συντονισμού μεταξύ των διαφόρων αρχών (αστυνομία ή λιμενικό, δημοτικές αρχές, αρμόδιες υπηρεσίες). Το αποτέλεσμα είναι να χρειάζονται εβδομάδες μέχρι να γίνει η καταγραφή των αφιχθέντων –ο αριθμός των οποίων αυξάνεται καθημερινά. Λόγω της έλλειψης προσωπικού οι αρχές δεν καταγράφουν πλέον τους πρόσφυγες από τη Συρία στα νησιά αλλά τους παραπέμπουν στην Αθήνα ή τη Θεσσαλονίκη. Αν και λογικά θα έπρεπε να κάνουν αίτηση για άσυλο στα νησιά, τέτοια δυνατότητα υπάρχει μόνο στη Λέσβο και τη Ρόδο, όπου πάλι όμως η έλλειψη προσωπικού έχει ως αποτέλεσμα οι αιτήσεις να γίνονται μόνο στην Αθήνα.
Η αυξημένη ροή των ανθρώπων στην Ελλάδα τους τελευταίους μήνες έχει χρησιμοποιηθεί ψηφοθηρικά από πολιτικούς χώρους αλλά και από μέσα ενημέρωσης για χάρη του φθηνού εντυπωσιασμού. Εσκεμμένα καλλιεργείται ένα κλίμα πανικού και η Ελλάδα παρουσιάζεται σαν να δέχεται ένα είδος εισβολής από πρόσφυγες. Το φαινόμενο όμως δεν είναι μόνο ελληνικό καθώς εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι προσπαθούν να φτάσουν κάθε χρόνο στην Ευρώπη μέσω της Μεσογείου. Η γειτονική μας Ιταλία δέχεται κύματα απελπισμένων, η πλειοψηφία των οποίων προέρχεται από την υποσαχάρια Αφρική και κυρίως από τη Σομαλία, την Αιθιοπία και την Ερυθραία. Οι περισσότεροι προωθούνται μέσω της Λιβύης ενώ όσοι Σύροι πρόσφυγες φθάνουν εκεί συνήθως αυτό έχει γίνει μέσω των Ιόνιων νησιών (αφού πρώτα έχουν περάσει από την Τουρκία στην Ελλάδα). Στις περισσότερες περιπτώσεις οι λαθρέμποροι στοιβάζουν από 200 μέχρι 800 άτομα σε ξύλινα πλοία χωρητικότητας 10 -20 ατόμων χωρίς μηχανές και τα οποία βυθίζονται στα μέσα της διαδρομής. Μέχρι τον περασμένο Απρίλιο υπήρξε μείωση περίπου 7% των αφίξεων μέσω θαλάσσης στην Ιταλία, λόγω έλλειψης των ξύλινων πλοιαρίων. Ο λόγος που οι λαθρέμποροι προτιμούν αυτό τον τύπο βάρκας είναι το χαμηλό τους κόστος και ο μεγάλος αριθμός των ανθρώπων που μπορούν να βάλουν μέσα, ακόμα και αν δεν έχουν την ανάλογη χωρητικότητα. Μόλις το πρόβλημα με την προμήθεια ξύλινων πλοιαρίων στις ακτές της Λιβύης αποκαταστάθηκε, οι αφίξεις είχαν και πάλι ανοδική τάση με την πλειοψηφία των ανθρώπων να προέρχεται (ή να δηλώνει ότι προέρχεται) από την Ερυθραία.
Το πρώτο τετράμηνο του 2015 ο αριθμός των Σύρων προσφύγων και των Αφγανών που προσπάθησαν να φτάσουν στην Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη περνώντας τα σύνορα μεταξύ Τουρκίας και Βουλγαρίας, ήταν κατά 16 φορές μεγαλύτερος από ότι το 2014. Οι περισσότεροι προσπάθησαν να περάσουν κρυμμένοι σε φορτηγά. Ένας από τους λόγους της αύξησης αυτής ήταν ο βαρύς χειμώνας που δυσκόλευε τα θαλάσσια περάσματα και οι πλημμύρες του Έβρου που απέκλεισαν την περιοχή.
Ο λόγος που αυξήθηκαν οι αφίξεις μέσω του Αιγαίου δεν είναι μόνο ο καλός καιρός (Ανοιξη –Καλοκαίρι) αλλά η μικρή απόσταση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Οι περισσότεροι Συροι που έφτασαν στο Ανατολικό Αιγαίο έχουν έρθει από το λιμάνι του Mersin. Το λιμάνι αυτό έχει απευθείας σύνδεση με πλοίο από τη Συρία και το Λίβανο και χρησιμοποιείται από χιλιάδες Σύρους πρόσφυγες ως πέρασμα στη Τουρκία και από εκεί στην Ευρώπη μέσω του Αιγαίου. Η σύνδεση αυτή έχει δημιουργήσει τις ιδανικές συνθήκες για τους λαθρέμπορους οι οποίοι πλέον δραστηριοποιούνται μαζικά και οργανωμένα γύρω από λιμάνι. Όσοι φτάνουν στο λιμάνι συνήθως προωθούνται από τους λαθρέμπορους στις δυτικές ακτές της Τουρκίας και από εκεί στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Στη συνέχεια οι περισσότεροι προσπαθούν να περάσουν στη Βόρεια και Δυτική Ευρώπη μέσα από τις βαλκανικές χώρες.
Άλλωστε, στη συντριπτική τους πλειοψηφία όσοι εισέρχονται παράνομα στην Ελλάδα δεν επιθυμούν να μείνουν στην χώρα μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τους χιλιάδες που έφτασαν στην Ελλάδα το 2015, μέχρι τις 30 Ιουνίου μόνο το 8% είχε κάνει αίτηση ασύλου και από αυτούς μόνο οι μισοί (4%) ήταν Σύροι. Φτάνοντας όμως στην Ελλάδα παγιδεύονται, κυρίως λόγω του δυσλειτουργικού συστήματος ασύλου και των συμφωνιών του Δουβλίνου (Δουβλίνο ΙΙΙ), που ορίζουν ότι όποιος εισέρχεται παράνομα σε χώρα μέλος της ΕΕ, η αίτηση ασύλου του θα εξεταστεί αποκλειστικά στη χώρα που εισήλθε πρώτα. Αν και το μέτρο έγινε για να αποφευχθούν πολλαπλές αιτήσεις σε διάφορες χώρες, στην ουσία οδήγησε χιλιάδες ανθρώπους να παγιδευτούν στη Νότια Ευρώπη καθώς οι πύλες εισόδου προς την ΕΕ περνάνε από εκεί.
Στην Ελλάδα, πάγιο αίτημα σχεδόν όλων των προσφύγων (και κυρίως των Σύρων) είναι να τους δοθούν ταξιδιωτικά έγγραφα ώστε να συνεχίσουν το ταξίδι τους σε χώρες της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης όπου έχουν συγγενείς. Όμως τέτοια έγγραφα μπορούν να δοθούν μόνο αν οι πρόσφυγες κάνουν αίτηση ασύλου στην πρώτη χώρα υποδοχής, διαφορετικά παραβιάζονται οι όροι της Συνθήκης του Σέγκεν. Και πάλι όμως, τα ταξιδιωτικά αυτά έγγραφα επιτρέπουν παραμονή σε τρίτη χώρα όχι πειρσσότερο από 3 μήνες. Οι περισσότεροι όμως είτε δεν καταφέρνουν να ζητήσουν άσυλο στην Ελλάδα είτε δεν θέλουν γιατί οι καθυστερήσεις στην εξέταση των αιτήσεων είναι μεγάλες. Συχνά μέχρι να εξεταστεί η αίτηση ή να εξακριβωθεί η ταυτότητα, πολλοί άνθρωποι, με οικογένειες και παιδιά, είτε οδηγούνται σε κέντρα κράτησης όπου οι συνθήκες είναι άθλιες, είτε βρίσκονται άστεγοι σε πάρκα και σε πρόχειρους καταυλισμούς.
Θα μπορούσαμε να γράψουμε πολλά ακόμα για το θέμα αυτό καθώς δεν εξαντλείται σε ένα κείμενο. Οσο οι αιτίες, υποκινούμενοι εμφύλιοι συχνά με την υποστήριξη των δυτικών χωρών, επεκτατικοί πόλεμοι, ακραία φτώχεια και καταστροφή του περιβάλλοντος, δεν αντιμετωπίζονται,οι μετακινήσεις των ανθρώπων δεν θα πάψουν ποτέ. Η Ευρωπαική Ενωση δαπανά εκατομμύρια ευρώ για να αστυνομεύσει τα θαλάσσια σύνορα της και να κρατήσει τους απελπισμένους στην πίσω αυλή της: στον ευρωπαικό νότο.
Στο μετξύ, καθώς οι φτωχοί θα επιτίθενται στους εξαθλιωμένους η κοινωνία μας θα χάνει καθημερινά την ανθρωπιά της.