Όχι, ας μη θάψουμε τον Όμηρο! Μια απάντηση στον Τάκη Θεοδωρόπουλο

Όπως καμία αντλία αέρα δεν μπορεί ποτέ να φτιάξει το τέλειο κενό, με τον ίδιο τρόπο δεν μπορεί κανένας καλλιτέχνης να αποκλείσει ολοκληρωτικά το συμβατικό, το τοπικό, το εφήμερο από το βιβλίο του ή να γράψει ένα βιβλίο καθαρής σκέψης, το οποίο θα είναι το ίδιο σημαντικό από όλες τις απόψεις για το μακρινό μέλλον, όπως και για τους σύγχρονους του ή για τη δεύτερη εποχή.

Έτσι,  ο Έμερσον αποφαίνεται ότι «κάθε εποχή αποδεικνύεται ότι πρέπει να γράψει τα δικά της βιβλία, για την ακρίβεια κάθε γενιά πρέπει να γράψει για την επόμενη. Τα βιβλία μιας προηγούμενης εποχής δεν επαρκούν».

Το ίδιο ισχύει με τις μεταφράσεις κάποιων βιβλίων μιας παλαιότερης περιόδου, των βιβλίων που αποκαλούμε “κλασικά”. Αυτά τα αρχαία βιβλία που έχουν ακόμη τη δύναμη να προσφέρουν απόλαυση, να μας συναρπάζουν, να μας διδάσκουν και να μας εμπνέουν σήμερα στο “μακρινό μέλλον”. Κάθε εποχή θα πρέπει να γράψει τις δικές τις μεταφράσεις αυτών των βιβλίων. Ή μάλλον κάθε γενιά πρέπει να γράψει για την επόμενη. Όπως λέει ο Τηλέμαχος στην πρώτη ραψωδία της Οδύσσειας «όλοι πάντοτε προτιμούν το πιο καινούργιο τραγούδι».

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Emily Wilson εξέδωσε πρόσφατα μία Οδύσσεια για την επόμενη γενιά και αυτή η πιο πρόσφατη Οδύσσεια είναι βέβαιο ότι υπήρξε για πάρα πολλούς απολαυστική. Θα πρέπει να ανατρέξουμε στον Beowulf του Seamus Heaney του 1999 για να βρούμε μία νέα μετάφραση ενός κλασικού έργου που να έχει πουλήσει τόσο πολύ ή να έχει προκαλέσει τόσο εκτενή συζήτηση. Η γλώσσα του Ομήρου της Wilson είναι καθαρή και λαμπερή, πιστή στο πρωτότυπο κι όμως προσιτή. Σε αντίθεση με τις περισσότερες σύγχρονες μεταφράσεις του ομηρικού έπους, είναι έμμετρη (έχει αποδώσει το δακτυλικό εξάμετρο του Ομήρου με αγγλικό ιαμβικό πεντάμετρο, το μέτρο του Σαίξπηρ.)

Αυτή η καινούργια Οδύσσεια εισάγει μία ολόκληρη νέα γενιά αγγλόφωνων αναγνωστών στα ομηρικά έπη. Μία φίλη οικονομολόγος διάβαζε πρόσφατα όλη τη μετάφραση της  Wilson δυνατά στον οκτάχρονο γιο της κάθε βράδυ μέχρι να τον πάρει ο ύπνος. Οι φοιτητές μου στο πανεπιστήμιο έχουν εμπνευστεί από την Wilson και θέλουν να μελετήσουν την αρχαία ελληνική μυθολογία και να ξεκινήσουν να σπουδάζουν αρχαία Ελληνικά. Η Wilson έχει σχεδόν 25.000 followers στο twitter, όπου οι αναρτήσεις της αφορούν κυρίως ζητήματα μετάφρασης. Χρησιμοποιώντας το twitter για να φτιάξει νήματα (threads) στα οποία κάνει συγκρίσεις και σχόλια για διαφορετικές μεταφράσεις συγκεκριμένων χωρίων της αρχαίας ποίησης κατάφερε, κατά τη διατύπωση ενός συντάκτη του  Νew Yorker, «να επαναπροσδιορίσει τι μπορεί να κάνει το twitter». Κάποια από αυτά τα νήματα τα οποία η Wilson αποκαλεί “σχόλια” (μία αναφορά στη βυζαντινή παράδοση των σχολίων που γράφονταν στο περιθώριο των αρχαίων κειμένων) συγκεντρώνονται στην ιστοσελίδα της. Με λίγα λόγια, η Wilson, που τώρα έχει καταπιαστεί με τη μετάφραση της Ιλιάδας, μας παρέδωσε έναν Όμηρο στην εποχή μας.

Κι όμως η δημοσίευση αυτής της μετάφρασης και οι έπαινοι που έχει δεχτεί φαίνεται ότι κάποιους τους ενόχλησαν. Ανάμεσά τους και τον Τάκη Θεοδωρόπουλο, που είναι ένας από αυτούς που φαίνεται ότι ανησυχούν περισσότερο.Τόσο πολύ έχει αναστατωθεί από την συζήτηση γύρω από τη μετάφραση της Wilson, που στο άρθρο που έγραψε στην Kαθημερινή στις 28 Αυγούστου (Mήπως να θάψουμε τον Όμηρο;) έφτασε στο σημείο να προτείνει πως, με δεδομένο ότι η Wilson και πάρα πολλοί οπαδοί της αλλοιώνουν τα ομηρικά έπη, μήπως θα ήταν καλύτερο «να τον κηδεύαμε με τις τιμές που του πρέπουν και με την ελπίδα ότι κάποιοι άλλοι, άνθρωποι ή ανθρωποειδή, θα τον ανακαλύψουν στο μέλλον και θα αρχίσουν να τον διαβάζουν από την αρχή». 

Υπάρχουν δύο κύρια σημεία που σχετίζονται με τη συζήτηση για την Οδύσσεια της Wilson, τα οποία φαίνεται να ενοχλούν ιδιαιτέρως τον Θεοδωρόπουλο, και το γεγονός ότι συνδέει στενά αυτά τα δύο σημεία δηλώνει πάρα πολλά για τη δική του οπτική γωνία.

Πρώτον, ξεκαθαρίζει ότι δεν εντυπωσιάζεται από το γεγονός ότι η μετάφραση της Wilson είναι η πρώτη πλήρης αγγλική μετάφραση της Οδύσσειας που εκδίδεται από γυναίκα. Τα Μέσα Ενημέρωσης ασχολούνται πολύ με αυτό το ζήτημα, αλλά δεν είναι κάτι για το οποίο καυχάται η ίδια η Wilson. Το σύντομο βιογραφικό της στο twitter το ξεκαθαρίζει αυτό, καθώς περιέχει τη φράση «ΔΕΝ είμαι η πρώτη γυναίκα που εκδίδει μία μετάφραση της Οδύσσειας».

Αυτό το οποίο η Wilson έχει επανειλημμένα τονίσει (μάλιστα και σε μία συνέντευξη στην Καθημερινή) είναι η ύπαρξη επαγγελματικών και πολιτισμικών εμποδίων που δεν αφήνουν τις γυναίκες και τους έγχρωμους να γίνουν επαγγελματίες μεταφραστές αρχαίων κειμένων. Ποτέ δεν έχει εμφανίσει τη μετάφρασή της ως μια “γυναικεία Οδύσσεια”, μία “Οδύσσεια au féminin”. Δεν επιμένει, όπως υποθέτει ο Θεοδωρόπουλος, στα πάθη της καημένης της Πηνελόπης. 

Αυτό μας φέρνει στο δεύτερο ζήτημα, αυτό που τον ενοχλεί περισσότερο, δηλαδή «την άποψη περί Ομήρου που αναδεικνύεται με αφορμή τη μετάφραση». Η Wilson και οι πιστοί της ακολουθούν, θεωρεί, τη βαθιά αναχρονιστική και παραπειστική άποψη ότι τα ομηρικά έπη αγγίζουν σύγχρονα ζητήματα, όπως είναι η ταυτότητα του φύλου, η μετανάστευση, το προσφυγικό και η πολυπολιτισμικότητα. Το να διαβάζει κανείς την Οδύσσεια πιστεύοντας ότι έχει οποιαδήποτε σχέση με αυτά τα θέματα σημαίνει ότι διαστρέφει και διαστρεβλώνει το ποίημα, προκειμένου να το προσαρμόσει στις επιθυμίες ενός συγκεκριμένου κοινού, όπως «τα κινέζικα εστιατόρια που προσαρμόζουν τη μαγειρική τους στους τόπους όπου λειτουργούν». Για τον Θεοδωρόπουλο η Οδύσσεια της Wilson προωθεί μια στρεβλή και παράλογα νεωτερίζουσα άποψη, σύμφωνα με την οποία ο Όμηρος «Ηταν καλός άνθρωπος κι αν ζούσε σήμερα μπορεί να συμμετείχε και στο pride διότι ήταν κατά βάθος προοδευτικός».

Ο Θεοδωρόπουλος ομολογεί χωρίς δυσκολία ότι στην πραγματικότητα δεν έχει διαβάσει τη μετάφραση της Wilson και συνεπώς είναι αναρμόδιος για να εκτιμήσει τις μεταφραστικές αρετές της. Κι όμως το παράπονο του ότι το να εντοπίζει κανείς θέματα που σχετίζονται παραδείγματος χάρη με τη ρευστότητα του φύλου και τους πρόσφυγες στην Οδύσσεια είναι εντελώς αναχρονιστικό, δείχνει ότι ούτε την αρχαία λογοτεχνία έχει διαβάσει πολύ προσεκτικά. Μήπως και ο Ευριπίδης στρίμωχνε με το ζόρι την πολιτική ορθότητα μέσα στον τρωικό κύκλο, όταν συνέθετε τραγωδίες όπως οι Τρωάδες, η Ανδρομάχη και η Εκάβη, δηλαδή έργα που επικεντρώνουν στο τραύμα των προσφύγων και ειδικότερα των προσφύγων γυναικών;

Σε κάποιες περιπτώσεις, αυτό που ο Θεοδωρόπουλος θα έβλεπε ως αναχρονιστική πολιτική ορθότητα αποτελεί στην πραγματικότητα μία πιστότερη απόδοση του Ομήρου. Όπως έχει εξηγήσει η Wilson σε ένα από τα νήματα της που ονομάζει “σχόλια”, πολλές μεταφράσεις μεταφέρουν μία μισογυνική γλώσσα που δεν υπάρχει στο πρωτότυπο. Το παράδειγμα που συζητά εμφανίζεται σε αρκετές παλαιότερες μεταφράσεις, στους στίχους του Τηλέμαχου στην 22η ραψωδία, στη «σφαγή των μνηστήρων». Εκεί ο γιος του Οδυσσέα καταδικάζει τις σκλάβες του παλατιού σε έναν βάρβαρο εκδικητικό θάνατο:

μὴ μὲν δὴ καθαρῷ θανάτῳ ἀπὸ θυμὸν ἑλοίμην 

τάων, αἳ δὴ ἐμῇ κεφαλῇ κατ’ ὀνείδεα χεῦαν 

μητέρι θ’ ἡμετέρῃ, παρά τε μνηστῆρσιν ἴαυον. (462-4)

Στη μετάφραση του Robert Fables του 1996, οι σκλάβες που στα ομηρικά ελληνικά «κοιμούνταν δίπλα στους μνηστήρες» γίνονται στα λόγια του Τηλέμαχου “τσούλες” και “πόρνες”.

“No clean death for the likes of them, by god!

Not from me — they showered abuse on my head, 

my mother’s too!

You sluts — the suitors’ whores!”

Πριν από την Wilson, η μετάφραση του Fagles ήταν η πιο διάσημη σύγχρονη μετάφραση της Οδύσσειας και αυτή που συχνότερα δινόταν στους φοιτητές των αμερικανικών λυκείων και πανεπιστημίων. Όμως, όπως εξηγεί η Wilson, η δική του εκδοχή υπερτονίζει τις κατηγορίες του Τηλέμαχου προς τις γυναίκες, οι οποίες ήταν θύματα των μνηστήρων. Πρωτοδιάβασα τον Όμηρο σε μετάφραση και έτσι πάντα θεωρούσα δεδομένο ότι αυτές οι σκλάβες ήταν κορίτσια που «το είχαν παρακάνει στο γλέντι» και άξιζαν τη βάρβαρη τιμωρία τους. Έκτοτε έχω διαβάσει αυτή τη σκηνή πολλές φορές στα αρχαία Ελληνικά, αλλά μόνο όταν διάβασα το νήμα της Wilson στο twitter συνειδητοποίησα πως ακόμη και στα αρχαία Ελληνικά εξακολουθούσα να προβάλλω την ερμηνεία του Fagles στον Όμηρο και τον Τηλέμαχο. Αναρωτιέμαι λοιπόν: ο Θεοδωρόπουλος ανησυχεί εξίσου για τον τρόπο με τον οποίον ο Fagles επίσης επέβαλε σύγχρονες πολιτικές απόψεις στον Όμηρο και την Οδύσσεια;

Τελικά αυτό που περισσότερο με εξέπληξε στο άρθρο του Θεοδωρόπουλου δεν ήταν ο τρόπος που συνδέει το γεγονός ότι η Wilson είναι γυναίκα με υποθέσεις για την ανεξέλεγκτη  και παραπλανητική πολιτική ορθότητα της μετάφρασης της. Ούτε καν το ότι είχε τόσο ισχυρή άποψη για την πρόσληψη ενός βιβλίου το οποίο δεν έχει διαβάσει. Όχι, αυτό που με εξέπληξε περισσότερο ήταν η βαθιά απαισιοδοξία του για τον Όμηρο: η αμφιβολία του για το αν τα αρχαία έπη έχουν να μας πουν κάτι που να μας αφορά σήμερα.

Χάρη στη μετάφραση της Emily Wilson, περισσότεροι νέοι από ποτέ διαβάζουν τον Όμηρο (ή τους διαβάζουν τον Όμηρο στο κρεβάτι πριν να κοιμηθούν). Στον αγγλόφωνο κόσμο είναι σαν ένας γερασμένος Όμηρος να έχει επανέλθει θριαμβευτικά από τα παρασκήνια, όπως ο Δήμος στους Ιππείς του Αριστοφάνη: όμορφος, φρέσκος και ξανανιωμένος. Για ποιον λόγο να θάψουμε τώρα τον Όμηρο;

*H Johanna Hanink είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια κλασικής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο Brown στις ΗΠΑ και εκδότρια του  Journal of Modern Greek Studies. Το πιο πρόσφατο βιβλίο της, How to Think about War (Princeton University Press 2019), είναι μια μετάφραση αποσπασμάτων του Θουκυδίδη.