Του Σπύρου Απέργη, δικηγόρου, ειδικευμένου στο προσφυγικό δίκαιο, τέως μέλους των Επιτροπών Προσφυγών

Πριν αναφερθούμε στους στόχους της συμφωνίας, θα κάνουμε μία ενδεικτική επισκόπηση στις αντιδράσεις που προκάλεσε από σημαντικούς μη κυβερνητικούς και θεσμικούς φορείς που ασχολούνται με τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ), ανεξάρτητο συμβουλευτικό όργανο της ελληνικής Πολιτείας για ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σε έκθεσή της το 2016 διαπίστωσε ότι η συμφωνία «μία άνευ ετέρου αξιακή υπαναχώρηση σε ευρωπαϊκό επίπεδο στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου» καθώς «η πρόβλεψη ότι μόνο Σύροι θα γίνονται πλέον δεκτοί ως πρόσφυγες στην ΕΕ όσο και η συμφωνία περί ανώτατου ορίου προσφύγων που θα εγκαθίστανται στην ΕΕ συνιστούν ευθεία παραβίαση της Σύμβασης της Γενεύης του 1951» και, επίσης,  “o χαρακτηρισμός της Τουρκίας ως ασφαλούς τρίτης χώρας αντίκειται και στο ίδιο το ευρωπαϊκό κεκτημένο και ειδικότερα στο άρθρο 38 της ευρωπαϊκής Οδηγίας 2013/32/ΕΕ σχετικά με τις κοινές διαδικασίες για τη χορήγηση και ανάκληση του καθεστώτος διεθνούς προστασίας” Η Διεθνής Αμνηστία θεωρεί ότι  «η συμφωνία Ε.Ε.- Τουρκίας αποτελεί μία κηλίδα στη συλλογική συνείδηση της Ευρώπης»  ενώ δημοσίευσε έκθεση, η οποία «… καταδεικνύει ότι το τουρκικό σύστημα ασύλου δεν καλύπτει τρία καθοριστικά κριτήρια που απαιτούνται κατά το διεθνές δίκαιο για να είναι νόμιμη η επιστροφή των αιτούντων άσυλο στην Τουρκία: καθεστώς, βιώσιμες λύσεις και μέσα διαβίωσης».

Παράλληλα 109 ευρωπαϊκοί ανθρωπιστικοί, ιατρικοί, μεταναστευτικοί, αναπτυξιακοί φορείς και οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων επέκριναν την Ε.Ε. για σχέδιο που προτείνει να χρησιμοποιηθούν η εξωτερική βοήθεια, το εμπόριο και άλλα χρηματοδοτικά εργαλεία προκειμένου να μειωθεί ο αριθμός των μεταναστών που φτάνουν στις ακτές της ΕΕ. «Το σχέδιο είναι εμπνευσμένο από την κοινή δήλωση-«συμφωνία» ΕΕ-Τουρκίας που έχει προκαλέσει τον εγκλωβισμό χιλιάδων ανθρώπων στην Ελλάδα, σε απάνθρωπες και εξευτελιστικές συνθήκες. Τα παιδιά πλήττονται ιδιαιτέρως, με πολλές εκατοντάδες ασυνόδευτων ανηλίκων να βρίσκονται σε κλειστά κέντρα κράτησης ή να αναγκάζονται να κοιμούνται σε κελιά αστυνομικών τμημάτων» σημειώνουν οι οργανώσεις. Ανάλογες διαπιστώσεις κάνει και η Καμπάνια για το Άσυλο, μία οργάνωση-ομπρέλα 12 ελληνικών μη κυβερνητικών οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Τέλος, η οργάνωση Human Rights Watch αναφέρει ότι «η συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας αποτέλεσε ολοκληρωτική καταστροφή για αυτούς ακριβώς τους ανθρώπους που υποτίθεται ότι πρέπει να προστατεύσει – τους αιτούντες άσυλο που είναι παγιδευμένοι σε ελεεινές συνθήκες στα ελληνικά νησιά. Οι ελληνικές αρχές θα πρέπει να μεριμνήσουν ώστε οι άνθρωποι που αποβιβάζονται στις ακτές της Ελλάδας να έχουν ουσιαστική πρόσβαση σε διαδικασία ασύλου και να δοθεί τέλος στην πολιτική ανάσχεσης για τους αιτούντες άσυλο.»

Απέτυχαν οι βασικοί στόχοι της συμφωνίας

  1. Οι επιστροφές απορριφθέντων αιτούντων διεθνή προστασία

«Η ΕΕ και η Τουρκία αποφάσισαν σήμερα να δώσουν τέλος στην παράτυπη μετανάστευση από την Τουρκία προς την ΕΕ.» διακήρυξαν οι δύο πλευρές με τη Κοινή Δήλωση Ευρωπαϊκής Ένωσης –Τουρκίας της 18ης Μαρτίου 2016. Όμως, στην Ελλάδα έχουν εισέλθει το χρονικό διάστημα 20/3/2016-  Υποτίθεται ότι ο στόχος της συμφωνίας να επιστρέφονται «όλοι οι παράτυποι μετανάστες που φθάνουν στα ελληνικά νησιά μέσω Τουρκίας από τις 20 Μαρτίου 2016 και έπειτα». «Αυτό θα συμβαίνει σε πλήρη συμφωνία με το ενωσιακό και διεθνές δίκαιο, άρα με αποκλεισμό κάθε είδους ομαδικών απελάσεων. Όλοι οι μετανάστες θα προστατεύονται σύμφωνα με τα σχετικά διεθνή πρότυπα και τηρουμένης της αρχής της μη επαναπροώθησης. Θα πρόκειται για προσωρινό και έκτακτο μέτρο που είναι απαραίτητο προκειμένου να σταματήσει ο ανθρώπινος πόνος και να αποκατασταθεί η δημόσια τάξη».

Ωστόσο, οι επιστροφές αλλοδαπών στην Τουρκία, με βάση τη συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας, ήταν μόλις 1.950 από την έναρξη εφαρμογής της συμφωνίας στις 20 Μαρτίου 2016 μέχρι και τις 31 Οκτωβρίου 2019, εκ των οποίων το 44% επέστρεψαν  επειδή δεν υπέβαλαν ποτέ αίτηση διεθνούς προστασίας ή την απέσυραν μετά την υποβολή της. Μόνο 41 Σύριοι επέστρεψαν αναγκαστικά στην Τουρκία μετά από απόρριψη του αιτήματος διεθνούς προστασίας και στον δεύτερο βαθμό της διοικητικής διαδικασίας διεθνούς προστασίας μέσω της ως άνω συμφωνίας. Παράλληλα, η συμφωνία εξακολουθεί να εφαρμόζεται ακόμα και σήμερα από την Ελλάδα και την Τουρκία, παρότι ήταν προσωρινό και έκτακτο μέτρο. Επίσης οι ροές παράτυπων αλλοδαπών είναι οι πρώτες σε μέγεθος στη Μεσόγειο για το 2019 καθώς το διάστημα 1/1/2019 -10/11/2019 έχουν εισέλθει παράτυπα 47.083 αλλοδαποί από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (και άλλοι 12.350 από τον Έβρο), αριθμός σημαντικά αυξημένος από το 2018 (32.494 αλλοδαποί στα εν λόγω νησιά) και από το 2017 (29.718 αλλοδαποί). Παράλληλα, αυξήθηκαν θεαματικά οι παράτυπες είσοδοι αλλοδαπών από τον Έβρο που δεν υπάγεται στη συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας οι οποίες το 2016 ανήλθαν σε 3.784, το 2017 σε 6.592 και το 2018 εκτοξεύτηκαν στις 18.014 ενώ μέχρι τις 10 Νοεμβρίου 2019 ανέρχονται σε 12.350.

  1. Μείωση παράτυπων εισόδων στην Ελλάδα μετά τη συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας

H Ευρωπαϊκή Ένωση ισχυρίζεται ότι η συμφωνία της με την Τουρκία συνέβαλε στη μείωση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών προς τις ευρωπαϊκές χώρες. Αυτή η στάση της Ε.Ε. είναι ήδη προβληματική καθώς δείχνει περιφρόνηση στο δικαίωμα στο άσυλο μη ευρωπαίων πολιτών που προϋποθέτει δυνατότητα πρόσβασης στην επικράτεια κάποιου κράτους μέλους της Ένωσης. Πέρα, όμως, από το ζήτημα αρχής που τίθεται αυτή μείωση των εισόδων καθώς το δικαίωμα στο άσυλο προϋποθέτει πρόσβαση στην επικράτεια κράτους μέλους της Ένωσης προκύπτει από τα στοιχεία ότι η μείωση αυτή δεν οφείλεται στην ίδια τη συμφωνία αλλά στα διαδοχικά κλεισίματα των συνόρων ευρωπαϊκών κρατών τους μήνες πριν την υιοθέτηση της συμφωνίας Ε.Ε.-Τουρκίας.

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, 856.723 αφίξεις αλλοδαπών στην Ελλάδα καταγράφηκαν από 1 Ιανουαρίου 2015 μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 2015, εκ των οποίων το 60% προήλθε από τη Συρία, το 24% από το Αφγανιστάν και το 8% από το Ιράκ, δηλαδή το 92% των αλλοδαπών προήλθε από χώρες που δημιουργούνται μεγάλα προσφυγικά ρεύματα. Εξ αυτών 58% είναι άντρες, 16% γυναίκες και 26% παιδιά.Συνολικά το 2015 εισήλθαν στην Ευρώπη από τη Μεσόγειο 1.015.078 πρόσφυγες και μετανάστες ενώ το 2014 είχαν εισέλθει από την ίδια περιοχή 216.054, το 2013 59.421, το 2012 μόλις 22.439, το 2011 70.402 και το 2010 είχαν εισέλθει 9.654 πρόσφυγες και μετανάστες. 3.771 άτομα έχουν χάσει τη ζωή τους μέσα στο 2015, προσπαθώντας να περάσουν στην Ευρώπη. Είναι χαρακτηριστικό της κατάστασης που επικράτησε κυρίως στα ανατολικά νησιά του Αιγαίου το 2015 ότι μόνο στη Λέσβο καταγράφηκαν 500.018 αφίξεις προσφύγων και μεταναστών, στη Χίο καταγράφηκαν 117.871  τέτοιες αφίξεις και στη Σάμο καταγράφηκαν 97.860  τέτοιες αφίξεις. Ας σημειωθεί ότι, σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Αστυνομίας οι συλληφθέντες πρόσφυγες και μετανάστες στην Ελλάδα ανήλθαν στους 99.368 το 2011, 76.878 το 2012, 43.002 το 2013 και 77.163 το 2014. Σχετικά με το έτος 2015 η αστυνομία και το λιμενικό έχουν καταγράψει 911.471 συλληφθέντες αλλοδαπούς,πρόσφυγες και μετανάστες. Τέλος, η αστυνομία εκτιμά ότι 668.593 αλλοδαποί εξήλθαν από την Ελλάδα από τη συνοριακή διάβαση της Ειδομένης κατά τη διάρκεια του 2015.

Τον Οκτώβριο 2015, δηλαδή πέντε μήνες πριν την υιοθέτηση και εφαρμογή της συμφωνίας Ε.Ε.-Τουρκίας, 211.663 παράτυποι αλλοδαποί έφτασαν στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου σε μία χρονιά που το σύνολο των παράτυπων εισόδων αλλοδαπών στην Ελλάδα έφτασε στο τεράστιο ύψος των 856.723, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ. Το Νοέμβριο 2015 οι ροές παράτυπων αλλοδαπών στα νησιά μειώνονται στις 151.249, τον Δεκέμβριο 2015 ακόμα περισσότερο στις 108.742, τον Ιανουάριο 2016 συνεχίζεται η πτωτική πορεία στις 67.415, τον Φεβρουάριο 2016 στις 57.066 και τον Μάρτιο 2016 26.971.Την εβδομάδα 15-21 Φεβρουαρίου 2016 οι ημερήσιες αφίξεις παράτυπων αλλοδαπών στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου είχαν μειωθεί στις 2.700 ημερησίως ενώ στις 14-20 Μαρτίου 2016 είχαν πέσει στις 600 ημερησίως.

Ας δούμε τι γινόταν στην Ευρώπη την περίοδο Οκτωβρίου 2015-Μαρτίου 2016. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντέδρασε σπασμωδικά στα τεράστια κύματα προσφύγων καθώς είχε οργανώσει την πολιτική της σε περιοριστικά πλαίσια τόσο για τη μετανάστευση όσο και για το άσυλο λόγω του γενικότερου συντηρητισμού και της ξενοφοβίας που διέπει τις κυρίαρχες πολιτικές ελίτ στην Ευρώπη. Όμως, στο μεταξύ, η κατάσταση έλαβε διαστάσεις σοβαρής, για τα δεδομένα της Ευρώπης, ανθρωπιστικής κρίσης και οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης  στις 23 Οκτωβρίου 2015  υποχρεώθηκαν να λάβουν κάποια μέτρα υπό την πίεση των μεγάλων προσφυγικών ροών καθώς και της ουσιαστικής υπονόμευσης τόσο του συστήματος Σένγκεν όσο και του κανονισμού «Δουβλίνο 3» αφού οι πρόσφυγες δημιούργησαν de facto  προσφυγικούς «διαδρόμους» από την Ελλάδα και, μέσω αυτής, προς τα Βαλκάνια, την Ουγγαρία, την Αυστρία και άλλες χώρες της Ευρώπης. Για να αντιμετωπίσουν τα προσφυγικά «κύματα», ορισμένα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν επιβάλλει σταδιακά προσωρινές εξαιρέσεις ως προς τις συμβατικές τους κοινοτικές υποχρεώσεις που απορρέουν από το σύστημα Σένγκεν.

Αποφασίστηκε, λοιπόν, κατ’ αρχάς η χρηματοδότηση στις χώρες που συνορεύουν με τη Συρία αλλά και σε οργανισμούς που ασχολούνται περισσότερο με την προσφυγική κρίση, συνεισφέροντας άλλα 1,14 δις ευρώ στον προϋπολογισμό του 2015 για το θέμα αυτό. Παράλληλα και αμέσως πριν τις αποφάσεις των ηγετών της Ένωσης, οι υπουργοί Εσωτερικών της Ε.Ε. αποφάσισαν στις 22 Οκτωβρίου 2015 τη μετεγκατάσταση συνολικά 160.000 προσφύγων, που έφτασαν ή θα φτάσουν στην Ελλάδα μέχρι το τέλος του 2016, σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ένα σχέδιο 17 σημείων για την αντιμετώπιση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών εγκρίθηκε στις 25 Οκτωβρίου 2015 κατά τη διάρκεια της σχετικής  συνόδου κορυφής της ΕΕ.Ο πρώτος σχεδιασμός εκ μέρους της Ε.Ε. ήταν οι πρόσφυγες να μοιραστούν ανάμεσα σε Ελλάδα, Ιταλία και Ουγγαρία, η Ουγγαρία δεν δέχθηκε να συμμετάσχει στο πρόγραμμα αυτό. Αντιθέτως αρκετές χώρες της Ευρώπης ύψωσαν και διατηρούν πάνω από 1.200 χιλιόμετρα φραχτών κόστους 500 εκατομμυρίων ευρώ.

Παράλληλα, η Ουγγαρία ποινικοποίησε την παράνομη είσοδο αλλοδαπών με δρακόντειες ποινές. Στη συνέχεια, η Σερβία, η Σλοβενία και η ΠΓΔΜ περιόρισαν σταδιακά τη διέλευση προσφύγων και επιτρέπουν σε Σύρους, Αφγανούς, Ιρακινούς να διέρχονται από τα εδάφη τους αλλά αποκλείοντας άλλες  εθνικότητες. Η Σερβία ανακοίνωσε ότι δεν θα επέτρεπε εφεξής την είσοδο στην επικράτειά της σε όλους τους μετανάστες και τους πρόσφυγες πλην εκείνων που δηλώνουν ρητά ότι επιθυμούν να ζητήσουν άσυλο στην Αυστρία ή στη Γερμανία. Επίσης η Αυστρία ανακοίνωσε ότι θέτει ανώτατο όριο στον αριθμό προσφύγων που μπορεί να υποδεχτεί μέχρι το 2019, κάτι που είναι προφανώς αντίθετο με το διεθνές δίκαιο περί προσφύγων. Περαιτέρω, στις 17 Φεβρουαρίου 2016, η Αυστρία, ακολουθώντας τις προγενέστερες κυβερνητικές αποφάσεις της, ανακοίνωσε την επιβολή ορίου, σύμφωνα με το οποίο θα επιτρέπει μόνο σε 3.200 άτομα την ημέρα να εισέρχονται στο έδαφός της, ενώ θα δέχεται μόνο νέες 80 αιτήσεις ασύλου ημερησίως.

Ακολούθησε η Σλοβενία, η οποία από την πλευρά της ανακοίνωσε παρόμοιο όριο, ώστε να περιορίσει τη διέλευση από τα δικά της σύνορα. Στη συνέχεια, στις 18 Φεβρουαρίου 2016, οι επικεφαλής των αστυνομικών δυνάμεων στην Αυστρία, τη Σλοβενία, την Κροατία, τη Σερβία και τη Βόρεια Μακεδονία (τότε Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας-ΠΓΔΜ) αποφάσισαν συγκεκριμένα μέτρα πιο λεπτομερούς καταγραφής και ταυτοποίησης των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο στα σύνορα της ΠΓΔΜ με την Ελλάδα. Μία επόμενη εξέλιξη είναι το γεγονός ότι η ΠΓΔΜ ανακοίνωσε ότι δεν θα επέτρεπε πλέον στους Αφγανούς να εισέρχονται στο έδαφός της. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες άσκησε κριτική στις προαναφερόμενες αποφάσεις. Πιο συγκεκριμένα, ανέφερε ότι «η ανακοίνωση έχει ερμηνευθεί με διαφορετικό τρόπο από τις χώρες, δημιουργώντας αυξημένους κινδύνους ως προς την προστασία των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο, ειδικά εκείνων που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες, όπως τα ασυνόδευτα και τα χωρισμένα από την οικογένειά τους παιδιά.

Στους κινδύνους αυτούς περιλαμβάνεται η απουσία κατάλληλης καταγραφής, εναρμονισμένης με τις ευρωπαϊκές και τις διεθνείς προδιαγραφές, η επιλεκτική επιλογή ανθρώπων με βάση την εθνικότητα και άλλα κριτήρια αντί για την ανάγκη τους για προστασία, η αυξημένη πιθανότητα άτυπων αναγκαστικών επιστροφών, αλλά και το να μένουν οι άνθρωποι εκτεθειμένοι στο ύπαιθρο σε σκληρές συνθήκες μεγάλης κακοκαιρίας και πολύ χαμηλών θερμοκρασιών, κινδυνεύοντας να πέσουν θύματα βίας και εκμετάλλευσης από δίκτυα διακίνησης και εμπορίας ανθρώπων που καραδοκούν για την ευάλωτη λεία τους. Επιπλέον, οι πρακτικές αυτές υπονομεύουν τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο την περασμένη εβδομάδα υπενθυμίζοντας ότι, προκειμένου να εισέλθουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση χωρίς να έχουν τα απαραίτητα ταξιδιωτικά έγγραφα, οι άνθρωποι πρέπει να υποβάλλουν αίτηση για άσυλο μόλις φθάνουν σε κράτος – μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης».

O περιορισμός της διέλευσης προσφύγων από την Ελλάδα προς τα Βαλκάνια εντάθηκε ακόμα περισσότερο καθώς η Κροατία ανακοίνωσε στις 25 Φεβρουαρίου 2016 ότι θα δέχεται πλέον περιορισμένο αριθμό προσφύγων που δεν θα ξεπερνάει τους 500 ημερησίως. Ο υπουργός Εσωτερικών της Σερβίας υποστήριξε ότι αυτή η εξέλιξη αναγκάζει και τη δική του χώρα να πράξει ακριβώς το ίδιο ενώ την εξέλιξη επιβεβαίωσε και η αστυνομία της Σλοβενίας. Ταυτόχρονα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε «ένα σχέδιο έκτακτης ανάγκης, έναν μηχανισμό ανθρωπιστικής βοήθειας, ώστε να αποφευχθεί η ανθρωπιστική κρίση στην Ελλάδα» ενώ η ελληνική κυβέρνηση ανακοίνωσε τη δημιουργία επιπρόσθετων χώρων φιλοξενίας για 20.000 άτομα .

Είναι σαφές ότι τα αλλεπάλληλα περιοριστικά μέτρα των ευρωπαϊκών κρατών από το φθινόπωρο του 2015 και, συνακόλουθα των κρατών των δυτικών Βαλκανίων μέχρι και τον Φεβρουάριο 2016 ως προς τις προσφυγικές ροές οδήγησαν, κατά κύριο, στη μείωσή τους τα ίδια χρονικά διαστήματα στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Συνεπώς είναι ασφαλές να συμπεράνουμε ότι η μείωση των παράτυπων εισόδων στην Ελλάδα είχε πραγματοποιηθεί λόγω του κλεισίματος του βαλκανικού διαδρόμου προς διάφορα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας ήταν απλώς η επίσημη επισφράγιση της περιοριστικής πολιτικής των ευρωπαίων ως προς την υποδοχή προσφύγων και μεταναστών στην Ευρώπη. Εξάλλου, το μεγάλο προσφυγικό και μεταναστευτικό ρεύμα παρατηρείται το 2015 καθώς τα προηγούμενα χρόνια φαίνεται από τα στοιχεία της αστυνομίας ότι οι ελεύσεις παράτυπων αλλοδαπών στην Ελλάδα κινούνταν σε πολύ χαμηλότερα από το 2015 επίπεδα.

Το διάστημα 1/4/2016-31/12/2016,δηλαδή μετά την έναρξη εφαρμογής της συμφωνίας Ε.Ε.-Τουρκίας, εισήλθαν στην Ελλάδα 21.998 παράτυποι αλλοδαποί από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου.Το 2017 εισήλθαν 29.718 παράτυποι αλλοδαποί από τα ίδια νησιά, το 2018 32.494 και το 2019 47.098 μέχρι τις 10 Νοεμβρίου 2019. Συνεπώς διαπιστώνουμε ότι ένας σημαντικό αριθμός, τουλάχιστον, 131.308 παράτυπων αλλοδαπών εισήλθε στην Ελλάδα το διάστημα Απριλίου 2016-Νοεμβρίου 2019, αυξανόμενος, μάλιστα με την πάροδο των ετών, παρά τα μέτρα ελέγχου των θαλάσσιων συνόρων από το λιμενικό και τη FRONTEX, γεγονός που καταδεικνύει τα όρια της συμφωνίας Ε.Ε.-Τουρκίας αλλά ταυτόχρονα και την αδυναμία διαρκούς και αποτελεσματικού ελέγχου της μετακίνησης προσφύγων και μεταναστών από την Τουρκία προς την Ελλάδα.

  1. Μετεγκαταστάσεις προσφύγων από την Ελλάδα σε άλλα κράτη μέλη της Ε.Ε.

Παράλληλα και αμέσως πριν τις προαναφερόμενες αποφάσεις των ηγετών της Ένωσης το 2015, οι υπουργοί Εσωτερικών της Ε.Ε. αποφάσισαν στις 22 Οκτωβρίου 2015 τη μετεγκατάσταση συνολικά 160.000 προσφύγων, που έφτασαν ή θα φτάσουν στην Ελλάδα και την Ιταλία μέχρι το τέλος του 2016, σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέχρι τον Σεπτέμβριο 2017.Ο στόχος των μετεγκαταστάσεων επαναλήφθηκε και στο κείμενο της συμφωνίας Ε.Ε.-Τουρκίας αλλά με διαφορετικούς αριθμητικούς στόχους λόγω της παρέλευσης χρόνου από τις αρχικές αποφάσεις. Τελικά μετεγκαταστάθηκαν μόνο 21.999 από την Ελλάδα και περίπου 45.900 από την Ιταλία που αντιστοιχεί μόλις στο 28.7% του στόχου των μετεγκαταστάσεων.

Η απροθυμία εφαρμογής των εφαρμογής των ευρωπαϊκών αποφάσεων και η έλλειψη πολιτικής βούλησης από πλευράς των κρατών μελών της Ε.Ε. και οι αδυναμίες της ελληνικής διοίκησης οδήγησαν στην αποτυχία και αυτού του στόχου της συμφωνίας.

  1. Θάνατοι προσφύγων στο Αιγαίο

Φαινομενικά, οι θάνατοι αλλοδαπών στο Αιγαίο έχουν μειωθεί από 799 το 2015 σε 174 το 2018 και γι’ αυτό η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι ελληνικές κυβερνήσεις επαίρονται ότι μειώθηκαν οι θάνατοι στο Αιγαίο λόγω της συμφωνίας Ε.Ε.-Τουρκίας. Όμως αποκρύπτουν τον αριθμό των εισελθόντων αλλοδαπών κατ’ έτος. Το 2015 φέρονται να εισήλθαν 856.723 παράτυποι αλλοδαποί στην Ελλάδα από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, συνεπώς η αναλογία θανάτων σε σχέση με τους εισερχόμενους ήταν ένας θάνατος για κάθε 1072 αφίξεις ενώ το 2018 εισήλθαν 32.494 αλλοδαποί, δηλαδή η αναλογία ήταν ένας θάνατος για κάθε 187 αφίξεις. Αυτό σημαίνει ότι το Αιγαίο κατέστη έξι φορές πιο επικίνδυνο για ταξίδια των παράτυπων αλλοδαπών από τα παράλια της Τουρκία προς τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, συνεπώς η κατακόρυφη αύξηση της επικινδυνότητας και η αντίστοιχη αύξηση της αναλογίας των θανάτων σε σχέση με τον αριθμό των εισελθόντων παράτυπων αλλοδαπών συνιστά μία ακόμα αποτυχία των στόχων της συμφωνίας.

  1. Δραματικές συνέπειες στις συνθήκες φιλοξενίας στα νησιά του ανατολικού ΑιγαίουΑναφερόμαστε μόνο σε εντελώς ενδεικτικές αναφορές από το πλήθος των τεκμηριωμένων αναφορών για τις κακές έως άθλιες συνθήκες διαβίωσης στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Σε πρόσφατη συζήτηση με τον αρμόδιο Επίτροπο Δημήτρη Αβραμόπουλο και τη Φινλανδική Προεδρία του Συμβουλίου, ευρωβουλευτές τόνισαν ότι αυτός είναι ο τέταρτος κατά σειρά χειμώνας που θα βρει χιλιάδες αιτούντες άσυλο σε απαράδεκτες συνθήκες διαβίωσης σε ευρωπαϊκό έδαφος. H Διεθνής Αμνηστία αναφέρθηκε σε «συνθήκες των καταυλισμών τόσο στα νησιά του Αιγαίου όσο και στην ενδοχώρα [που] παρουσιάζουν σοβαρότατη επιδείνωση. Μόνο στην Μόρια από το τέλος Αυγούστου ως και σήμερα έχουμε τρεις νεκρούς, ενώ οι πραγματικοί αριθμοί των διαμένοντων είναι υπερπολλαπλάσιοι της χωρητικότητας».Ενδεικτικά, το 2018, η Human Rights Watch σε επιστολή της στον πρωθυπουργό της χώρας αναφέρει ότι «από το 2015 η Human Rights Watch έχει διεξαγάγει πολυάριθμες αποστολές έρευνας στα νησιά της Λέσβου, της Χίου, της Σάμου, της Κω και της Λέρου, σε τοποθεσίες όπου οι περισσότεροι αιτούντες άσυλο εισέρχονται στην Ελλάδα. Έχουμε διαπιστώσει επανειλημμένα ότι χιλιάδες αιτούντες άσυλο είναι εγκλωβισμένοι στα νησιά του Αιγαίου, οι περισσότεροι ζουν στα λεγόμενα «χοτ σποτ» προσφύγων, και αντιμετωπίζουν άθλιες συνθήκες που τους εκθέτουν σε απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση, ενώ παρεμποδίζεται η πρόσβασή τους σε εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη και άλλες βασικές υπηρεσίες.»

Τέλος, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα σε ανοικτή επιστολή τους στον τότε πρωθυπουργό, Αλέξη Τσίπρα, πριν δύο χρόνια περίπου, αναφέρουν ότι «οι συνθήκες για τους πρόσφυγες στα νησιά επιδεινώνονται διαρκώς τους τελευταίους μήνες. Καθώς βασικές ανθρώπινες ανάγκες δεν καλύπτονται ακόμα, παρατηρούμε τη δυστυχία των ανθρώπων αυτών να γίνεται ολοένα και πιο έντονη. Ένα τεράστιο κύμα αβεβαιότητας και φόβου έχει κατακλύσει τα νησιά, βυθίζοντας ανθρώπους στην απελπισία.Οι συνάδελφοί μου που εργάζονται στη Λέσβο και τη Σάμο βλέπουν μόνο συντετριμμένους ανθρώπους. Στη διάρκεια του καλοκαιριού, κάθε εβδομάδα η κλινική των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Μυτιλήνη δεχόταν κατά μέσο όρο 6-7 σοβαρότατα περιστατικά ψυχικής υγείας, όπως απόπειρες αυτοκτονίας, αυτοτραυματισμούς και ψυχωσικά επεισόδια. Όλα αυτά τα περιστατικά έχουν όνομα και μια τραγική ιστορία να διηγηθούν».

Σήμερα, η κατάσταση ως προς τις συνθήκες διαβίωσης στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου είναι ακόμα χειρότερη καθώς, με βάση τα τελευταία στοιχεία, 32.210 άτομα βρίσκονται στα κέντρα υποδοχής και ταυτοποίησης των νησιών αυτών, τα οποία έχουν χωρητικότητα 6.178 ατόμων ενώ το σύνολο των καταγραμμένων διαμενόντων στα νησιά αυτά είναι 35.628 άτομα.

Συνεπώς, οι επιπτώσεις της συμφωνίας στην άφιξη, υποδοχή, διαμονής και αξιοπρεπή διαβίωση των προσφύγων και των μεταναστών στην Ελλάδα είναι δραματικές και συνιστούν ντροπή τόσο για την Ελλάδα όσο και για την Ευρωπαϊκή Ένωση, παρά τις προσπάθειες των υπηρεσιών ασύλου και υποδοχής, του κινήματος αλληλεγγύης ελλήνων και ξένων πολιτών και των μη κυβερνητικών οργανώσεων που δεν μπορούσαν, εκ των πραγμάτων, να αναπληρώσουν την έλλειψη σχεδίου, επαρκών και κατάλληλων υποδομών και οργάνωσης υπηρεσιών που απαιτούσαν οι περιστάσεις από τη μεριά του ελληνικού κράτους.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τελικά, η Κοινή Δήλωση Ε.Ε.-Τουρκίας αποτέλεσε σοβαρή οπισθοχώρηση στο θεσμικό οικοδόμημα και στις πολιτικές πρακτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη συνευθύνη, ασφαλώς, όλων των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων που τη συναποφάσισαν και συνεχίζουν να την εφαρμόζουν καθώς υπονομεύει βασικές αξίες και εγγυήσεις του διεθνούς προσφυγικού δικαίου για την διεθνή προστασία όσων υφίστανται διώξεις ανά τον κόσμο, ενώ καθιστά παράλληλα, ορισμένες χώρες της Μεσογείου, όπως η Ελλάδα, ως de facto « αποθήκες ανθρώπων» με οικονομικό αντάλλαγμα την κοινοτική χρηματοδότηση. Αν προσέξουμε μάλιστα, ανάλογες πολιτικές που υιοθετήθηκαν σε σχέση με τις ροές προσφύγων και μεταναστών από τη Λιβύη καθώς και την σκλήρυνση των πολιτικών διάσωσης αλλοδαπών στη Μεσόγειο, αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για συστηματική πολιτική κατεύθυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς αποτροπή, πάση θυσία, των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών προς την Ευρώπη που αναμένεται να συνεχιστεί στο ορατό μέλλον.

Ορισμένες, συγκεκριμένες προτάσεις για την ανθρώπινη αντιμετώπιση των προσφύγων και των μεταναστών που καταφεύγουν στην Ευρώπη είναι οι εξής:

1)Να δημιουργηθούν πλήρως λειτουργικοί και επαρκώς στελεχωμένοι ευρωπαϊκοί κόμβοι υποδοχής (hot spots) στις χώρες πρώτης υποδοχής των προσφύγων  με τη συναίνεση των κυβερνήσεών τους (Τουρκία, Λίβανος, Ιορδανία). Με τη δημιουργία τέτοιων οργανωμένων κόμβων οι πρόσφυγες θα εντάσσονται σε διαδικασίες ώστε, τελικά, να λαμβάνουν βίζα Σένγκεν και να μπορούν, έτσι, να έχουν πρόσβαση σε ασφαλή και νόμιμη είσοδο στην Ευρώπη. Παράλληλα, με την σταθερή και αποτελεσματική δημιουργία τέτοιων κόμβων μπορεί να παταχθεί  το εμπόριο της διακίνησης ανθρώπων ενώ, παράλληλα, θα μειωθούν σημαντικά έως θα μηδενιστούν οι απώλειες ζωών στο Αιγαίο και αλλού στη Μεσόγειο.

2) Να υιοθετηθεί νέο πρόγραμμα μετεγκατάστασης των αιτούντων διεθνή προστασία και των αναγνωρισμένων δικαιούχων διεθνούς προστασίας προς τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

3) Να τροποποιηθεί ρ ο Κανονισμός «Δουβλίνο 3» στο πλαίσιο του Κοινού Ευρωπαϊκού Συστήματος Ασύλου καθώς και το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο και να αντικατασταθεί η Κοινή Δήλωση Ε.Ε.-Τουρκίας από μία ολοκληρωμένη συμφωνία των κρατών μελών της Ε.Ε. για την αναλογική κατανομή των προσφύγων σε όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. ανάλογα, τουλάχιστον, με τον πληθυσμό, το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν και την ανεργία του κάθε κράτους μέλους.

4) Να συγκληθεί διεθνής διάσκεψη για το προσφυγικό ζήτημα με στόχο την υιοθέτηση  δεσμευτικών πολιτικών αναλογικής κατανομής των προσφύγων και από τις υπόλοιπες χώρες του λεγόμενου Βορρά (Η.Π.Α, Καναδάς, Ιαπωνία, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία) που έχουν τους σχετικούς οικονομικούς πόρους.

Δυστυχώς, δε διαφαίνεται προοπτική υιοθέτησης και εφαρμογής τέτοιων προτάσεων από την Ευρωπαϊκή Ένωση λόγω της προαναφερόμενης πολιτικής κατεύθυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης που οφείλεται, κυρίως, στη ξενοφοβία και την ισλαμοφοβία που έχουν καταστεί μέρος της ατζέντας αρκετών ευρωπαϊκών κυβερνήσεων είτε λόγω της συμμετοχής ακροδεξιών κομμάτων στις κυβερνήσεις αυτές είτε λόγω επίδρασης της αντιπροσφυγικής και αντιμεταναστευτικής ατζέντας των κομμάτων αυτών στις κυβερνητικές πολιτικές των κρατών μελών της Ένωσης.

 

1 Το πλήρες κείμενο της Κοινής Δήλωσης Ευρωπαϊκής Ένωσης Τουρκίας της 18ης Μαρτίου 2016 (όπως είναι η επίσημη ονομασία της συμφωνίας) μπορείτε να δείτε στη διεύθυνση https://www.consilium.europa.eu/el/press/press-releases/2016/03/18/eu-turkey-statement/ 

2 Βλ. Έκθεση της ΕΕΔΑ σχετικά με τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας για το προσφυγικό/μεταναστευτικό ζήτημα υπό το πρίσμα του Ν. 4375/2016 (25.4.2016), σελίδα 12

3 Βλ, ως άνω έκθεση της ΕΕΔΑ, σελίδα 7

4 Βλ. ως άνω έκθεση της ΕΕΔΑ, σελίδα 8

5 Το μήνυμα της οργάνωσης στην επέτειο της Συμφωνίας Ε.Ε.-Τουρκίας το 2019,  https://www.amnesty.gr/news/press/article/22073/minyma-stin-akropoli-stin-epeteio-tis-symfonias-ee-toyrkias

6 Βλ δελτίο τύπου της Διεθνούς Αμνηστίας «Ανεύθυνες και παράνομες οι επιστροφές προσφύγων της Ε.Ε. στην Τουρκία», https://www.amnesty.gr/en/node/20322 , 3/6/2016

7 Βλ. σχετική δήλωση των 109 οργανώσεων στη διεύθυνση https://www.amnesty.gr/sites/default/files/pdf/koini_dilosi_mko.gr__0.pdf , 27/6/2016

8 Βλ. σχετική δήλωσή τους στη διεύθυνση http://www.economy365.gr/article/27126/kampania-gia-tin-prosvasi-sto-asylo-olethria-i-symfonia-ee-toyrkias, 31/1/2017 

9 Βλ. ανακοίνωση της οργάνωσης στη διεύθυνση https://www.hrw.org/el/news/2017/03/17/301279, 17/3/2017

10 Βλ. προοίμιο της Κοινής Δήλωσης, όπου πιο πάνω.

11 Πηγή: Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Τα στοιχεία διατίθενται στη διεύθυνση http://data.unhcr.org/mediterranean/country.php?id=83 για τα έτη 2015 και 2016.

12 Τα ποσοστά των αλλοδαπών από τις συγκεκριμένες εθνικότητες βασίζονται σε στοιχεία μέχρι την 30ή Νοεμβρίου 2015. 

13 Βλ. υποσημείωση 11.

14 Βλ. υποσημείωση 11 και, ειδικότερα τα αναλυτικά στοιχεία στο έγγραφο Meditteranean sea arrivals-2015 Data (1 January-31 December).

15 Βλ. υποσημείωση 11.

16 Βλ. υποσημείωση 11.

17 Πηγή: Ελληνική Αστυνομία, http://www.astynomia.gr/images/stories//2015/statistics15/allodapwn/9_statistics_all_2015_all&dia_apo2006.png

18 http://www.astynomia.gr/index.php?option=ozo_content&perform=view&id=5071&Itemid=429&lang=

19 http://www.astynomia.gr/images/stories//2014/statistics14/2013_ethsio_all_1.JPG

20

21  Βλ. https://www.efsyn.gr/ellada/koinonia/54261_alloy-oi-prosfyges-ki-alloy-i-elas , 8/1/2016

22 Βλ. έγγραφο του Περιφερειακού Γραφείου Ευρώπης της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες της 27ης Μαίου 2016 που δημοσιεύεται στη διεύθυνση https://data2.unhcr.org/en/documents/download/47683 

23 Ενδεικτικά, η Γερμανία, η Δανία, η Σουηδία κλπ.

24 Για τις αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης βλ. ενδεικτικά http://www.kathimerini.gr/832264/article/epikairothta/politikh/oi-apofaseis-ths-eyrwphs-gia-to-prosfygiko. 

25 Βλ. ενδεικτικά http://www.newsbeast.gr/politiki/arthro/2004503/ta-17-simia-simfonias-ke-to-programma-filoxenias-20-000-prosfigon-se-ikogenies 

26 https://www.iefimerida.gr/news/260202/reuters-1200-hlm-frahtes-eftiaxan-stin-eyropi-gia-na-kratisoyn-exo-toys-metanastes , 4/4/2016

27 http://left.gr/news/tropi-sto-prosfygiko-se-syroys-afganoys-irakinoys-epitrepoyn-ti-dieleysi-pgdm-servia-slovenia, 19/11/2015

28 Η απόφαση της σερβικής κυβέρνησης ισχύει από τις 20/1/2016, σύμφωνα με δημοσίευμα στη διεύθυνση http://left.gr/news/i-servia-apagoreyei-ti-dieleysi-ton-prosfygon-poy-den-theloyn-asylo-se-aystria-i-germania#sthash.eW0IBFM2.EyhW7XXp.dpuf 

29 Συγκεκριμένα ο (τότε) καγκελάριος της Αυστρίας, Βέρνερ Φάινμαν, ανακοίνωσε αυτή την απόφαση της αυστριακής κυβέρνησης. Σύμφωνα με αυτήν, μπορούν να γίνουν δεκτοί το 2016 στην Αυστρία 37.500 πρόσφυγες -λιγότεροι από τους μισούς αιτούντες άσυλο για το 2015. Συνολικά έως το 2019 η Αυστρία δηλώνει ότι θα δεχθεί 127.500 πρόσφυγες. Η αυστριακή κυβέρνηση υποστηρίζει ότι θα εξετάσει τις νομικές επιλογές που έχει στη διάθεσή της για το πώς μπορεί να αντιδράσει εάν ο αριθμός των αιτούντων άσυλο ξεπεράσει το όριο βλ. http://news.in.gr/world/article/?aid=1500052970 , 20/1/2016

30 Βλ. ενδεικτικά  http://news.in.gr/greece/article/?aid=1500059820#ref=newsroombox, 21/2/2016

31 Ανακοίνωση της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στις 23/2/2016, διαθέσιμη στη διεύθυνση http://www.unhcr.gr/nea/artikel/5fc76fef4ad98301e856c3ac0f2bdd65/i-ya-ekfrazei-tin-a-6.html.

32  Βλ.. http://tvxs.gr/news/ellada/sfragizoyn-ta-synora-kroatia-serbia-slobenia , 26/2/2016

33  Βλ. έγγραφο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες στη διεύθυνση https://data2.unhcr.org/en/documents/download/53341