Επιστήμονες μαζικά καθιστούν αυτομάτως ανοιχτά και δημόσια τα σχετικά ευρήματά τους, αναιρώντας την πάγια τακτική απόκρυψής τους, έως ότου τα καρπωθούν ως πνευματικά δικαιώματα, πατέντες ή έστω ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις. Ας μην ξεχνάμε ότι τα παραπάνω -αν όχι σε απόλυτο, αλλά σίγουρα σε συγκλονιστικά μεγάλο βαθμό- συνιστούν προϊόντα δημόσιας χρηματοδότησης, τα οποία στη συνέχεια μετατρέπονται σε ιδιωτική περιουσία, μία πρακτική που θα έπρεπε να έχει πάψει χτες, εφόσον θέλουμε άμεσα αποτελέσματα στα φάρμακα, τα τεστ και το εμβόλιο που θα μας βγάλουν από την παγκόσμια κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Το αίτημα ‘δημόσια χρηματοδότηση, κοινό αγαθό’ είναι σήμερα περισσότερο ουσιαστικό από ποτέ. Ταυτόχρονα έχει έρθει η ώρα να επανεξετάσουμε τις υπερεκτεταμένες πρακτικές ΣΔΙΤ (Συμπράξεις Δημόσιου Ιδιωτικού), οι οποίες, ιδιαίτερα σε νευραλγικούς τομείς για την κοινωνική λειτουργία, όπως το νερό ή η υγεία, έχουν αποδειχτεί παρασιτικές και επιζήμιες. Σήμερα, η προσπάθεια δημιουργίας εμβολίου για τον ιό μπορεί να οδηγήσει σε μια ακόμη μονόδρομη σχέση, στην οποία το κράτος θα αναλάβει το κόστος της έρευνας και το ρίσκο της επένδυσης, ενώ οι επιχειρήσεις θα αποκομίσουν μεγάλα κέρδη με την πώληση στους φορολογούμενους ενός πατενταρισμένου προϊόντος, που θα έχει παραχθεί μέσα από την έρευνα που χρηματοδοτείται από τους ίδιους.
Οι κυβερνήσεις έχουν τη νόμιμη δυνατότητα να αδειοδοτούν άλλες επιχειρήσεις, πέραν του κατόχου της ευρεσιτεχνίας, προκειμένου να παράγεται ένα προϊόν για τις ανάγκες της δημόσιας υγείας. Χώρες όπως η Χιλή, το Ισραήλ, το Εκουαδόρ προχώρησαν στην εφαρμογή του μέτρου της υποχρεωτικής αδειοδότησης των φαρμακευτικών πατεντών, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον μονοπωλιακό έλεγχο των εταιρειών. Ο Καναδάς και η Γερμανία τροποποίησαν τη σχετική εθνική τους νομοθεσία, με στόχο τη διευκόλυνση της υποχρεωτικής αδειοδότησης. Στην ίδια κατεύθυνση προχωρά και η Βραζιλία. Η Κόστα Ρίκα πρόσφατα κατέθεσε πρόταση στον ΠΟΥ για τη δημιουργία παγκόσμιου τεχνολογικού αποθετηρίου για τον Covid-19, όπου όλη η σχετική πνευματική ιδιοκτησία όπως οι πατέντες, τα σχέδια, τα εμπορικά απόρρητα και λογισμικό, που δυνητικά βοηθούν στην αντιμετώπιση της πανδημίας, να μπορούν να συγκεντρωθούν. Η πρόταση βρήκε υποστήριξη σε χώρες όπως η Ολλανδία και η Βρετανία και ο UNITAID δεσμεύτηκε να το χρηματοδοτήσει. Στην Ελλάδα, ενδεικτικό της αλλαγής που έχει επέλθει στη δημόσια σφαίρα είναι το γεγονός ότι ο Η. Μόσιαλος, εκπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης στους διεθνείς οργανισμούς για θέματα σχετικά με τον Covid-19, υποστήριξε -και ο κ. Μητσοτάκης συνηγόρησε- ότι θα ήταν σκόπιμο οι κυβερνήσεις να αγοράσουν τις πατέντες των τεστ ταχείας διάγνωσης από όλες τις εταιρείες, ώστε η συνολική επιστημονική έρευνα να γίνει δημόσιο αγαθό.
Η συναίνεση σε τέτοια εργαλεία από την πλευρά του νεοφιλελευθερισμού δεν μεταφράζεται σε ιδεολογική μετατόπιση. Απλώς καταδεικνύει αυτό που οι κοινότητες των κοινών υποστηρίζουν εδώ και μία δεκαετία: ότι δηλαδή τα κοινά, η ανοιχτή πρόσβαση και η ομότιμη παραγωγή δημιουργούν λύσεις πέρα από το κράτος και την αγορά και για αυτό μπορούν να δώσουν ταχύτερα απαντήσεις, όταν οι δύο παραδοσιακοί πυλώνες (κράτος, αγορά) παραλύουν. Οι τρισδιάστατοι εκτυπωτές, προϊόν και αυτοί ανοιχτού σχεδιασμού και ομότιμης παραγωγής, βρέθηκαν στην επικαιρότητα, καθώς συνιστούν υποδομή για την παραγωγή υγειονομικού υλικού όταν οι προμηθευτές -κάτοχοι πατεντών στις περισσότερες περιπτώσεις- αδυνατούν να καλύψουν τις κατεπείγουσες ανάγκες. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν από όλους χωρίς κόστος επειδή ακριβώς έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Στην Ιταλία εθελοντές προσφέρθηκαν να καλύψουν τις ανάγκες των ΜΕΘ σε πανάκριβα ανταλλακτικά αναπνευστήρων, τυπώνοντάς τα σε τρισδιάστατους εκτυπωτές με κόστος μόλις 1$, επειδή ακριβώς δεν ενέπιπταν σε πνευματικά δικαιώματα. Όταν ο σχετικός προμηθευτής δήλωσε ότι αδυνατεί να καλύψει τη ζήτηση, απευθυνθήκαν σε αυτόν για έγκριση, την οποία αρνήθηκε. Είναι προφανές ότι στις παρούσες συνθήκες θα ήταν αυτοκτονικό να περιμένουμε τις λύσεις από κερδοσκοπικού χαρακτήρα -και μάλιστα εισηγμένων στα χρηματιστήρια- επιχειρήσεις, οι οποίες λειτουργούν με μοναδικό στόχο την αύξηση των μερισμάτων των μετόχων τους και λογοδοτούν στις αγορές και όχι στις κοινωνίες.
Την ίδια στιγμή, σε παγκόσμιο επίπεδο ως εργαλείο αντιμετώπισης της διάδοσης της μόλυνσης προκρίνεται από τις κυβερνήσεις η ψηφιακή ιχνηλάτηση επαφών των κρουσμάτων από τα κινητά. Πολλές κυβερνήσεις ετοιμάζουν ή έχουν ήδη αναπτύξει εφαρμογές (apps) κινητών τηλεφώνων, προκειμένου να διευκολύνουν τις υγειονομικές αρχές. Οι ψηφιακοί κολοσσοί Google και Apple προχωρούν σε συνεργασία και δηλώνουν ότι στα μέσα Μαΐου θα προσθέσουν στα iPhones και Android smartphones τη δυνατότητα να ανταλλάσσουν ασύρματα πληροφορίες μέσα από apps, που θα διαχειρίζονται οι υγειονομικές υπηρεσίες της κάθε χώρας. Σήμερα, τα λειτουργικά Apple iOS και Google Android υπολογίζεται πως αθροίζουν τρία δισεκατομμύρια χρήστες. Το Ισραήλ, η Σιγκαπούρη, το Χονγκ Κονγκ, η Ταϊβάν, η Νότια Κορέα «τεστάρουν» ήδη τέτοιες τεχνολογίες στις κοινωνίες τους. Όποιος φτάνει στο Χονγκ Κονγκ, επιβάλλεται να χρησιμοποιεί την εφαρμογή Stay Home Safe.
Σε μία περίοδο που η τεχνολογία μπαίνει στη ζωή μας για όλο και περισσότερες λειτουργίες, από το σχολείο και την εργασία μας, έως την ψυχαγωγία και την προσωπική μας ζωή, τα ζητήματα που σχετίζονται με την ιδιοκτησία και τον έλεγχο της τεχνολογίας συνδέονται επιτακτικά με τη δημοκρατία και τις προσωπικές ελευθερίες. Σε κανονικές συνθήκες θα ήταν αδύνατο να εφαρμοστούν τέτοιες ρυθμίσεις καθώς αντιβαίνουν στις βασικές συνταγματικές ελευθερίες και στον σεβασμό της ιδιωτικής ζωής. Ωστόσο, σε συνθήκες πανδημίας, κατακτήσεις δεκαετιών καταστρατηγούνται χωρίς δημόσια συζήτηση, ρισκάροντας τη δημιουργία δυστοπικών καταστάσεων στους τομείς της ελευθερίας και των δικαιωμάτων. Ήδη από την 11η Σεπτεμβρίου γνωρίζουμε ότι ρυθμίσεις περιορισμού της ιδιωτικότητας, που εφαρμόζονται σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης, έρχονται για να μείνουν. Η επιστημονική κοινότητα διατυπώνει ήδη τον προβληματισμό της σχετικά με την ταχύτητα εισαγωγής των συγκεκριμένων ψηφιακών εφαρμογών, αλλά και το γεγονός ότι μια τόσο επικίνδυνη εφαρμογή θα βγει στην αγορά σε σύντομο χρονικό διάστημα και σε μια στιγμή ευρύτερου κοινωνικού αποπροσανατολισμού εξαιτίας της πανδημίας. Κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι είναι εφικτός ο αυστηρός περιορισμός της χρήσης των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων που συλλέγονται από αυτές τις εφαρμογές, ότι θα αφορά μόνο τους σκοπούς που δηλώνονται, ούτε ότι θα παραμένουν εντός των ορίων της συγκατάθεσης του χρήστη, πόσο μάλλον να εγγυηθεί τη σχετική επεξεργασία.
Οι ανοικτές τεχνολογίες, το ανοιχτό software και harware, τα ανοιχτά δεδομένα και πλατφόρμες, οι ανοικτές άδειες είναι εργαλεία, που υπάρχουν στο τραπέζι και μπορούν να λειτουργήσουν σε θετική κατεύθυνση σε αυτή την κρίσιμη συγκυρία. Αν πρόκειται οι κοινωνίες να αντιδράσουν σε τέτοιες πολιτικές, πρέπει τουλάχιστον να γνωρίζουν περί τίνος πρόκειται. Οι ανοικτές τεχνολογίες και η ομότιμη συνεργασία σε δίκτυα, αποτελούν το νέο υπόδειγμα τεχνολογικής εξέλιξης και οργάνωσης της παραγωγής, που συνάδει με το αιτούμενο της βιωσιμότητας και επιλύει σοβαρά ζητήματα τεχνολογικής κυριαρχίας.
Ωστόσο, η ανοικτή επιστήμη και οι πολιτικές ανοικτής πρόσβασης από μόνες τους δεν μπορούν να αποτελέσουν απάντηση σε ένα πρόβλημα που είναι πολιτικό και όχι τεχνολογικό. Αν η ανοιχτότητα αφεθεί χωρίς έλεγχο και προστασία (όπως ανοιχτές άδειες ή πρόβλεψη στα συμβόλαια), τότε ευνοεί τους μεγάλους παίκτες που έχουν τα εργαλεία και την προνομιακή θέση στην αγορά. Η μετάβαση από το ανοικτό στο κοινό προϋποθέτει πολύ περισσότερα βήματα, τα οποία συνιστούν ένα στοίχημα για το μέλλον. Είναι αυτή η μετάβαση που μπορεί να συμβάλλει ώστε η τεχνολογική ανάπτυξη να εντάσσεται σε ένα πλαίσιο κοινωνικού – δημοκρατικού ελέγχου και οι καρποί της συνεργασίας να διαμοιράζονται περισσότερο δίκαια, ενισχύοντας την οικονομική δημοκρατία.
Περισσότερα για τις πατέντες και τα πνευματικά δικαιώματα :
*H στήλη (φιλ≠) ελευθέρως παίρνει θέση σε ζητήματα επικαιρότητας από ριζοσπαστική σκοπιά. Η σύνταξη της στήλης γίνεται συλλογικά από τη συντακτική της ομάδα και είναι ανοιχτή σε κάθε ενδιαφερόμενο. Μπορείτε να βρείτε τα άρθρα της στήλης: εδώ. Μπορείτε να βρείτε το πολιτικό μας πλαίσιο εδώ. Για προτάσεις κειμένων σε συμφωνία με το πλαίσιό μας ή για επικοινωνία με τη συντακτική ομάδα της στήλης μπορείτε να μας αποστέλλετε e–mail στο [email protected]