(το ρεπορτάζ αποτελεί αναδημοσίευση από το Omniatv με την άδεια του συντάκτη)
του Δημοσθένη Χούπα*
Βρισκόμαστε σε ένα κομβικό σημείο της ιστορίας μας. Και αυτό το σημείο κρατάει πολύ καιρό τώρα, και μοιάζει να έλκει τα πάντα μέσα του σαν μία μεγάλη μαύρη τρύπα. Η έννοια της ηθικής δείχνει να έχει χαθεί και να αντικαθίσταται από «την αναγκαιότητα της διατήρησης της ανάπτυξης και της ανταγωνιστικότητας». Στην εποχή των κρίσεων, κυριαρχούν και προσπαθούν να γενικευτούν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές, και τα πιο ακραία τους πειράματα. Το νέο «αναπτυξιακό» μοντέλο που προωθείται, για τη διαχείριση της νέας αιφνίδιας κρίσης, προβάλλει την ανάγκη προάσπισης του δημοσίου συμφέροντος μέσω της εκχώρησης – εκποίησης των δημόσιων αγαθών. Ιδιωτικοποιήσεις με ολοένα πιο ευρηματικούς, γρήγορους και βίαιους μηχανισμούς παράκαμψης των νόμιμων διαδικασιών. Οι διαδικασίες κάποτε εξασφάλιζαν τον σεβασμό της νομιμότητας με στόχο την κοινή ωφέλεια, στις μέρες μας παρακάμπτονται ως αναποτελεσματικές και χρονοβόρες. Οπότε αν η κοινή ωφέλεια είναι η αυτοματοποιημένη ιδιωτικοποίηση του δημόσιου αγαθού, ο έλεγχος της νομιμότητας παρέλκει.
Το Κράτος και τα νομικά του πρόσωπα (Δήμοι, Περιφέρειες, Ιδρύματα, Εκκλησία κ.ά.) έχουν στην κυριότητά τους τη διαχείριση της περιουσίας, δημόσιας και ιδιωτικής, την οποία έχουν υποχρέωση να διαχειρίζονται σύμφωνα με τις αρχές του δημοσίου συμφέροντος. Ως δημόσια κτήση ορίζουμε το σημαντικότερο μέρος της υλικής υπόστασης του κράτους (φύση, κτίρια, εγκαταστάσεις, υποδομές, δίκτυα ), με το οποίο το κράτος επιδιώκει τους δημόσιους σκοπούς τους. Σημαντικό μέρος της δημόσιας κτήσης είναι τα δημοσιολογικά πράγματα του φυσικού περιβάλλοντος (πχ δάση, βουνά, ποτάμια, παραλίες, αστικά πάρκα, περιοχές προστασίας, αρχαιολογικοί χώροι κ.ά.), αλλά και εκείνα που τα δημιουργεί ο άνθρωπος και ανήκουν στο τεχνητό ανθρωπογενές περιβάλλον. Η ξεκάθαρη διάκριση των κατηγοριών της δημόσιας κτήσης περιλαμβάνεται στο Σύνταγμα και στον Αστικό Κώδικα, σύμφωνα με τα οποία τα έργα που «δημιουργούνται για δημόσιους σκοπούς περιέρχονται σε δημόσια κτήση – χρήση» και δεν επιδέχονται εκχώρησης αφού αποτελούν «εθνικά» κοινά (υγεία, παιδεία, ασφάλεια, δίκτυα νερού, αποχέτευσης, ηλεκτρισμού, μεταφορές, επικοινωνίες).
Τον τελευταίο καιρό, μαζί με τις ιδιάζουσες συνθήκες Εξαίρεσης – Καραντίνας που τείνουν να γίνουν η καινούργια συνθήκη κανονικότητας που όλοι απευχόμαστε, παρακολουθούμε από απόσταση τα διακυβεύματα και τις πρακτικές της εκτελεστικής εξουσίας των τρόπων διαχείρισης της δημόσιας περιουσίας. Ένα από τα πρόσφατα και χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί η πρόσφατη τηλεσυνεδρίαση του Κεντρικού συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων, του αρμόδιου γνωμοδοτικού οργάνου του Υπουργείου Πολιτισμού, έπειτα από αίτημα της Επιτροπής Ολυμπίων & Κληροδοτημάτων (Ε.Ο.Κ.). Ο τίτλος του αιτήματος και της τηλεσυνεδρίασης ήταν, «Έγκριση ή μη υπαγωγής στον ν. 4495/2017 κατασκευών στο αναψυκτήριο “Αίγλη”, το οποίο βρίσκεται πλησίον των χαρακτηρισμένων ως μνημείων Ζαππείου Μεγάρου και κινηματογράφου Αίγλη, εντός του Ζαππείου Κήπου, στην Αθήνα», η οποία αναβλήθηκε διότι θεωρήθηκε ότι υπήρξαν ελλειπή στοιχεία και αποφασίστηκε η επανεξέταση του ζητήματος.
Θα θέλαμε να παρουσιάσουμε εκτενέστερα αυτή την ιδιαίτερη περίπτωση παραχώρησης που έχει συζητηθεί λιγότερο χωρίς να είναι και λιγότερο προκλητική και η οποία μεταξύ άλλων χρονίζει στα «γρανάζια της γραφειοκρατίας», όπως συχνά ονομάζεται κάθε σκανδαλώδης απαίτηση ιδιώτη επενδυτή που «ταλαιπωρείται» από την απροθυμία των δημόσιων υπηρεσιών να παρακάμψουν τη νομιμότητα για το δικό του όφελος. Δίπλα στον Εθνικό Κήπο, βρίσκεται ο κήπος του Ζαππείου, μέσα στον οποίο εντοπίζεται και το αναψυκτήριο της Αίγλης. Ένα μικρό και απλό κιόσκι – αναψυκτήριο που άνοιξε το 1904 και λίγα χρόνια μετά, το 1910, δίπλα ακριβώς, ο θερινός κινηματογράφος με το ίδιο όνομα. Ο κήπος του Ζαππείου το 1864 αποτελεί τμήμα πλέον του κληροδοτήματος του Ευάγγελου Ζάππα προς το δημόσιο. Για την διαχείριση του κληροδοτήματος συστήθηκε το 1875 η Επιτροπή Ολυμπίων & Κληροδοτημάτων (Ε.Ο.Κ.), ως αυτοτελές νομικό πρόσωπο, ενώ το 1926 μετατράπηκε σε οργανισμό που χρέος του κατ’ αρχήν έχει την προάσπιση των σκοπών του δωρητή. Οι σκοποί αυτοί στόχευαν ρητά στην προώθηση του δημοσίου συμφέροντος και μάλιστα μέσα στα πλαίσια των ενιαίων κανόνων δικαίου.
Η Επιτροπή Ολυμπίων & Κληροδοτημάτων (Ε.Ο.Κ.) του Ζαππείου έρχεται για μια ακόμη φορά (πολλές πιέσεις νομιμοποίησης των αυθαίρετων κατασκευών) σήμερα να ζητήσει την «τακτοποίηση» των υλοποιημένων ιδιωτικών κτισμάτων στην Αίγλη Ζαππείου. Ο επιχειρηματίας του αναψυκτηρίου «Αίγλη» προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τόσο την συγχυσμένη συλλογική μνήμη όσο και τις προσωπικές σχέσεις «διαπλοκής», επιχειρώντας να επιβάλει τους σκοπούς του, χρησιμοποιώντας απροκάλυπτα τις λειτουργίες των κρατικών διαδικασιών. Έτσι προωθεί την νομιμοποίηση άνω των δύο χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων αυθαίρετων, που έχουν καταλάβει τον δημόσιο χώρο και είναι προϊόν εκμετάλλευσης και υπερ-κερδοφορίας λόγω της ιδιαίτερης και συμβολικής σημασίας του χώρου στον οποίο βρίσκονται οι επιχειρηματικές χρήσεις.
Στην εικόνα απεικονίζονται πολύ χονδρικά οι υπέργειες αυθαίρετες κατασκευές που εντοπίζονται, με εύκολο τρόπο, αν κάποιος κατέχει στοιχειώδεις γνώσεις πολεοδομίας και κτιριοδομίας, γύρω και πλάι του αρχικού – παλαιού κτιρίου του αναψυκτηρίου της Αίγλης, που αποτελεί και την μοναδική νόμιμη κατασκευή:
Πλήθος από κατασκευές διαφορετικών χρήσεων καταπατούν παράνομα έναν τέτοιας αξίας αρχαιολογικό χώρο και ιστορικό τόπο στο κέντρο της Αθήνας, με πλήθος μνημεία στον περιβάλλοντα χώρο του. Όλες αυτές οι κατασκευές αναφέρονται στην ασύστολη επιχειρηματική χρήση του χώρου. Εμφανώς διακριτές κατασκευές αποτελούν: οι ξύλινες «μόνιμου τύπου» πλατφόρμες τραπεζοκαθισμάτων, οι υπερυψωμένες, μόνιμες, χτισμένες πλατφόρμες τραπεζοκαθισμάτων, το εστιατόριο, οι κουζίνες, η αίθουσα δεξιώσεων, οι βοηθητικοί χώροι αποθήκευσης, οι τουαλέτες, οι χώροι ηλεκτρομηχανολογικών εγκαταστάσεων, ο παράνομος, άτυπος χώρος parking επί αμοιβή, η παράνομη τέντα στέγασης μεγάλης κλίμακας του υπαίθριου κινηματογράφου, οι χώροι υπογείου (κάνεις μπορεί να διανοηθεί από τις τόσες παράνομες εκσκαφές κτισμάτων και υπογείων πόσα αμύθητης αξίας αρχαιολογικά ευρήματα έχουν βρεθεί και έχουν «χαθεί»). Προφανώς, την Πέμπτη 2 Απριλίου, η επίσπευση του θέματος της νομιμοποίησης των αυθαιρέτων της Αίγλης δεν είναι τυχαία και ασύμπτωτη. Η πληθώρα των αυθαίρετων κατασκευών υπάρχουν από το 1993 υποδειγμένες από τις αρμόδιες υπηρεσίες προς κατεδάφιση, καθώς και η απόρριψη θεσμοθέτησης της ιδιωτικής διαχείρισης των υπολοίπων ιστορικών τόπων στο άμεσο περιβάλλον του.
Ζούμε σε ένα διεθνές περιβάλλον κλιμακούμενης ανισότητας, σε αυτό που η ατομική ευθύνη του μικροϊδιοκτήτη στιγματίζεται, καταχωρείται και έχει νομική ευθύνη για μικροαυθαιρεσίες, παραδείγματος χάρη έναν κλεισμένο ημιυπαίθριο χώρο των 10 τ.μ. Κάπως έτσι, το νεοφιλελεύθερο Κράτος ως επιτελεστικός διαχειριστής, καθιστά αποκλειστικά υπεύθυνο για την «άναρχη μορφή» και δόμηση των σημερινών πόλεων την ατομική αυθαιρεσία του μικροϊδιοκτήτη, ενώ η κατάληψη του δημόσιου χώρου από ένα μεγάλο «παραχωρησιούχο» με αυθαίρετες, φαραωνικές κατασκευές δημιουργεί απλώς νόμιμα δικαιώματα, αν δεν «αναβαθμίζει» κιόλας αισθητικά τον χώρο.
Η Ιστορία είναι ένα χρονολόγιο διαδοχής ανάλογων Κρίσεων (σοκ) – το σοκ των πολέμων, των φυσικών καταστροφών και των οικονομικών κρίσεων – και των επακόλουθων καταστροφών. Στη συγκεκριμένη περίπτωση του κορωνοϊού το αποτέλεσμα διαχείρισης χαρακτηρίζεται από τον «Καταστροφικό Καπιταλισμό», τις υπολογισμένες λύσεις της «ελεύθερης αγοράς» που εκμεταλλεύονται και οξύνουν τις υπάρχουσες ανισότητες. Ο τρόπος που ορίζεται ο Καταστροφικός Καπιταλισμός είναι ευθύς: περιγράφει τον τρόπο που οι ιδιωτικές βιομηχανίες αρπάζουν την ευκαιρία να κερδοσκοπήσουν μέσα στις μεγάλες κρίσεις. Η κερδοσκοπία σε περίοδο καταστροφών και πολέμων δεν είναι μία νέα ιδέα. Το «Δόγμα του Σοκ» είναι η πολιτική στρατηγική που χρησιμοποιεί κρίσεις μεγάλης εμβέλειας ώστε να προωθήσει πολιτικές που συστηματικά διευρύνουν την ανισότητα, πλουτίζουν τις ελίτ και υπονομεύουν οτιδήποτε θεωρούν ως απειλή τους. Η Κρίση στην πραγματικότητα δεν είναι ο ίδιος ο ιός αλλά οι πρακτικές και οι πολιτικές διαχείρισης. Παράλληλα, την διαχειρίζονται με τέτοιο τρόπο που μεγιστοποιεί τη σύγχυση και ελαχιστοποιεί την προστασία.
Κάπως έτσι η άμεση αφομοίωση του αιφνίδιου – έκτακτου σοκ είναι εντυπωσιακά έκδηλη, εκτός των άλλων και στις πρακτικές ιδιωτικοποίησης της δημόσιας κτήσης, που πια δεν αφορούν σποραδικές «επενδυτικές ευκαιρίες» αλλά μια γενικευμένη επίθεση στα δημόσια Κοινά με πλήθος ιδιωτικοποιήσεων και, γενικότερα, η καταστρατήγηση των αστικών και φυσικών εφεδρειών ανάπτυξης (εκεί που μέχρι τώρα είχε ξεχάσει ο νεοφιλελευθερισμός να βάλει το χέρι του). Αυτή την περίοδο της φυσικής απομόνωσης συντελείται μία ακόμη κατάληψη δημοσίου χώρου, και προσβολής του κοινού περί δικαίου αίσθημα. Πρόσφατα, ιδρύθηκε Ανώνυμη Εταιρεία για τη «διαχείριση» του Εθνικού Κήπου και του λόφου του Φιλοπάππου «σύμφωνα με τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας». Η συγκεκριμένη εταιρία θα μπορεί «να αναλάβει την διαχείριση και άλλων δημόσιων χώρων», ενώ θα λαμβάνει αμοιβή για την διαχείριση από τον Δήμο Αθηναίων.
Για τον Λόφο του Φιλοπάππου με τη μοναδική αρχαιολογική και τοπιακή – τοπολογική αξία η συζήτηση έχει ευτυχώς ανάψει και θα άξιζε να ασχοληθούμε σε ειδικό σημείωμα.
- Από τι θα προστατέψουν τον δημόσιο χώρο, οι κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας αν όχι από όλους εμάς;
- Ο αποκλεισμός ενός δημόσιου χώρου από τις περασμένες τις τωρινές και τις μελλούμενες γενιές των κατοίκων και των επισκεπτών της Αθήνας αποτελεί ξεκάθαρα μια θρασύτατη ένδειξη κερδοφορίας.
Σε ό,τι αφορά στον Εθνικό Κήπο, η συζήτηση δεν αγνοεί ότι είναι κι αυτός μοναδικός στο είδος του, ως ο πιο παλιός και ο πιο μεγάλος προστατευόμενος ρομαντικός κήπος στην Ελλάδα καθώς και στη συμβολικότητά του ως εθνικοποίηση της βασιλικής περιουσίας για δημόσιους σκοπούς. Και η παραχώρηση ως προς την χρήση του, σύμφωνα με το Σύνταγμα και τον Αστικό Κώδικα, αποτελεί εκχώρηση Δημοσίου Συμφέροντος. Δηλαδή, τα εθνικά κοινά γενικότερα (π.χ. ιδιωτικοποιήσεις αστικών πρασίνων, τοποθέτηση Α.Π.Ε. και πόρων ενέργειας σε φυσικές γεωγραφικές εφεδρείες, ιδιωτικοποιήσεις δικτύων και οργανισμών κοινής ωφέλειας για νερό, ρεύμα, αποχέτευση κ.ο.κ.) παραχωρούνται σε ιδιώτες και το κράτος πλέον παραχωρεί έλεγχο των βασικών λειτουργιών του. Καθίσταται δηλαδή υποχείριο του ιδιωτικού συμφέροντος. Στην περίπτωση του Εθνικού Κήπου, οι υποστηρικτές της «ελεύθερης ιδιωτικής αγοραίας οικονομίας» αναφέρουν ότι, με πανομοιότυπο τρόπο, θα γίνει καλύτερη διαχείριση ενός κήπου που αργοπεθαίνει και είναι επικίνδυνος λόγω της ελλειπούς παρακολούθησής του. Σε αυτές τις αναφορές όμως θα πρέπει να ρωτήσουμε και να περιμένουμε απάντηση: ποιο είναι το οικονομικό συμφέρον από μία παραχώρηση τέτοιου είδους, όταν όχι μόνο το παραχωρείς αλλά επιδοτείς και την λειτουργία του; Ποια η διαφορά από την ενίσχυση των δημόσιων φορέων που ήδη υπάρχουν;
Η κρίση ως επακόλουθο της αποτυχίας του συστήματος θέτει και προμηνύει τα όρια εντροπίας του. Επαναλαμβάνεται τυπικά και προβλέψιμα σαν μια σχεδόν επιθυμητή δυσλειτουργία που επιτρέπει τον επαναπρογραμματισμό του σε μια πιο αποδοτική νέα στάση. Προσπαθεί να ανασυντάξει την έκβαση σε μια επόμενη πρόσκαιρη κατάσταση υποσχόμενης σταθερότητας, δημιουργώντας ψευδείς ελπίδες και υποσχέσεις ότι θα αυτοθεραπεύσει τα τραύματά του και θα βρει κάποια καινούργια κατάσταση ισορροπίας. Η αυτοΐαση ως επιδιόρθωση αναπαράγει και πολλαπλασιάζει τις αιτίες της κρίσης αντί να τις εξαλείψει και η ψευδής κανονικότητα που επέρχεται εσωτερικεύει το ρήγμα του τραύματος που δημιουργήθηκε. Τα εξωτερικά συμπτώματα και οι ουλές μπορεί να εξαφανιστούν παροδικά αλλά οι αιτίες ως ρωγμές δυσλειτουργίας προσπαθούν να προσαρμοστούν σε ένα νέο κανόνα που προοικονομεί την επόμενη κρισιακή κατάσταση. Η διαχείριση της προηγούμενης κρίσης γίνεται η κανονικότητα του «λίγο πριν από το τώρα», αλλά το σύστημα δεν θα αποκτήσει ποτέ τη δική του ομοιόσταση όπως μάλλον ευελπιστεί γιατί ποτέ δεν θα γίνει κάτι με «φυσικό» τρόπο. Το σημαντικό σε όλη αυτή τη αέναη διαδικασία αυτοΐασης του συστήματος είναι ότι τα ίδια υποκείμενα τα καθιστά σε μια μετέωρη κατάσταση μετάβασης και προσπαθεί να επιρρίψει με οποιοδήποτε τρόπο τις ευθύνες για την κρισιακή αλυσιδωτή κατάσταση σε ομαδοποιήσεις ατομικοτήτων. Το κλειδί πλέον για την επιτυχία της ισορροπίας τους είναι να διαχειρίζεται το τι και πώς θα παρουσιαστεί ως πραγματικότητα (Μ.Μ.Ε.), οπότε φτιάχνει ένα πολύπλοκο πλέγμα ασαφούς αληθοφάνειας που δύσκολα κάποιος μπορεί να το διαρρηγνύει και να βρίσκεται πλησίον της αληθινής και πραγματικής υπόστασης των πραγμάτων και των αιτιών τους. Η επιτυχία του είναι η σχετικοποίηση όλων των κοινών αξιών περιεχομένου της αυτοθέσμισης της ζωής μας.
Σ’ αυτό το περιβάλλον απανθρωποποίησης και ερημοποίησης θα πρέπει να μην ξεχνάμε τα αυτονόητα. Τα δημόσια αγαθά – κοινά δεν αποτελούν περιουσία του Κράτους αλλά των ίδιων των πολιτών, το δε Κράτος αφορά στην άσκηση της εκτελεστικής και διαχειριστικής εξουσίας στο όνομα και προς όφελος των πολιτών.
Κάθε φορά που δοκιμαζόμαστε από μία κρίση, είτε οπισθοχωρούμε και διαλυόμαστε ή ανασυντασσόμαστε και βρίσκουμε αποθέματα δυνάμεων αντίστασης και αλληλοβοήθειας, μέσα σε αυτή την αιφνίδια συνθήκη, που δεν γνωρίζαμε πως κατέχουμε. Τούτη η στιγμή είναι μία από αυτές τις δοκιμασίες. Οι άνθρωποι και οι ομάδες που βρισκόταν ήδη σε μετάβαση αναζητούν τρόπους διαφυγής, αντίστασης, τρόπους επεξεργασίας της ίδιας της χωρικής πραγματικότητας ως πραγματικότητας σωματικής και σωματοποιημένης. Δηλαδή δημιουργούν ή επαναδημιουργούν χώρους που εκφράζουν τη σωματικότητά τους με τρόπους διαφορετικούς από αυτούς που επιβάλλει η κυρίαρχη κουλτούρα, τρόποι που εγκυμονούν πρόδηλα πρακτικές ανυπακοής. Το να διεκδικούμε καθημερινά τον χώρο που κατοικούμε ως υποκείμενα σε μετάβαση, σημαίνει να διεκδικούμε και τον έλεγχο πάνω στις αλλαγές του, σύμφωνα με τα όνειρά μας.
Έχουμε ήδη αργήσει πολύ, πρέπει να επαναδιεκδικήσουμε τις ξεχασμένες Γεωγραφικές Εφεδρείες του Φυσικού Περιβάλλοντός μας και των πόλεών μας, εδώ και τώρα.
«… Η “κόλαση” των ζωντανών δεν είναι κάτι που αφορά το μέλλον· αν υπάρχει μια “κόλαση”, είναι αυτή που υπάρχει ήδη εδώ, η “κόλαση” που κατοικούμε καθημερινά, που διαμορφώνουμε με την συμβίωσή μας, ως άνθρωποι. Δύο τρόποι υπάρχουν για να μην υποφέρουμε. Ο πρώτος είναι για πολλούς εύκολος: να αποδεχθούν την “κόλαση” και να γίνουν τμήμα της μέχρι να καταλήξουν να μην την βλέπουν πια. Ο δεύτερος είναι επικίνδυνος και απαιτεί συνεχή προσοχή και διάθεση για μάθηση: να προσπαθήσουμε και να μάθουμε να αναγνωρίζουμε ποιος και τι, μέσα στην “κόλαση”, δεν είναι “κόλαση”, και να του δώσουμε διάρκεια, να του δώσουμε χώρο… »
Ίταλο Καλβίνο
* Αρχιτέκτων Μηχανικός Δ.Π.Θ. & (Msc) Πολεοδόμος Χωροτάκτης Ε.Μ.Π.