Σε γενικές γραμμές, αυτό που υποστηρίζει η Bradford είναι ότι, η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να μην είναι το οικονομικό ή καινοτόμο μεγαθήριο που είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής ή η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, αλλά υπερέχει στην παραγωγή και επιβολή παγκόσμιων ρυθμιστικών προτύπων σε μια πληθώρα επιχειρηματικών τομέων: από τον Γενικό Κώδικα Προστασίας των Δικαιωμάτων (GDPR) στον τομέα της ψηφιακής οικονομίας έως τη συμφωνία του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή: η ΕΕ δίνει το παράδειγμα. Σε ελληνικούς όρους θα λέγαμε ότι η ΕΕ έχει το… «ηθικό πλεονέκτημα».
Αρκετοί είναι εκείνοι που έχουν ασκήσει κριτική στην Bradford, αλλά και στη στάση της ΕΕ περί «ρυθμιστικού ιμπεριαλισμού», υποστηρίζοντας ότι τα ευρωπαϊκά ρυθμιστικά στάνταρ έχουν πολύ μεγάλο κόστος συμμόρφωσης, ιδίως για τις χώρες του Νότου, αλλά και ότι οι ευρωπαϊκές αξίες και διαδικασίες δεν μπορεί να χαίρουν καθολικής εφαρμογής ή να διαφημίζονται ως θέσφατα. Άλλοι πάλι, έχουν κατηγορήσει την ΕΕ για κρατικό προστατευτισμό, υποστηρίζοντας ότι στην ουσία δεν παράγει καινοτομία και αντ’ αυτού, εκδικητικά σαν να λέμε, επιχειρεί να σύρει και τους άλλους στο… βούρκο της κοινοτοπίας. Παρ’ όλα αυτά, όπως ισχυρίζεται και η Bradford, οι περισσότερες από τις παγκόσμιες επιπτώσεις που έχει επιφέρει η ευρωπαϊκή νομοθεσία, ήταν μάλλον ακούσιες παρά σκόπιμες. Με άλλα λόγια, οι ευρωπαϊκές αρχές έχουν βρεθεί στην προνομιακή θέση να βλέπουν την παγκόσμια ρυθμιστική επιρροή τους να έχει αυξηθεί αισθητά μόνο και μόνο εξαιτίας του «φαινομένου των Βρυξελλών».
Στις 15 Δεκεμβρίου 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρόκειται να δημοσιεύσει τον πολυαναμενόμενο Νόμο για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (DSA), ο οποίος θα αντικαταστήσει την οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο, ένα πλαίσιο που πλέον μετρά 20 έτη από τότε που εφαρμόστηκε και που, ουσιαστικά, διαμόρφωσε τον τρόπο λειτουργίας του Διαδικτύου σε αυτή τη μεριά του Ατλαντικού. Ακόμα και ο τίτλος του πλέον, «eCommerce Directive», ακούγεται παρωχημένος· κάτι σαν εκείνο τον… μπούμερ θείο που εμφανίζεται σε οικογενειακά τραπέζια (έστω σε Zoom calls) και ρίχνει ιδέες για το πώς θα γίνετε εκατομμυριούχοι, κλείνοντας πάντα με το αφοπλιστικό «εγώ τι σου λέω». Τι περιμένουμε λοιπόν από αυτή τη μεταρρύθμιση και γιατί πρέπει να μας νοιάζει; Αν και δεν είναι εύκολο να απαντήσουμε ενδελεχώς, θα επιχειρήσουμε να καλύψουμε μερικά από τα πιο σημαντικά σημεία.
- Ιστοσελίδες Κοινωνικής Δικτύωσης (Social Media):
Ο Νόμος για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (θα το λέω DSA για να μην κουράζει, ζητώντας συγγνώμη από τον κ. Μπαμπινιώτη) θα φέρει αλλαγές και στον τρόπο με τον οποίο γίνεται η εποπτεία του περιεχομένου (το λεγόμενο «content moderation», δηλαδή τι μένει και τι κατεβαίνει από τα social media). Το DSA ενδέχεται να θέσει όρους διαφάνειας στα social media σχετικά με το πώς γίνεται η πρόταση περιεχομένου στους χρήστες (recommender systems), πώς αποφασίζεται τι περιεχόμενο θα αφαιρεθεί, αλλά και υπό ποιους όρους λειτουργεί η online διαφήμιση. Ένα μεγάλο μέρος της κριτικής του GDPR αφορούσε το υψηλό κόστος συμμόρφωσης των μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜμΕ)· ομοίως, πολλοί επικριτές έχουν εκφράσει ανάλογες ανησυχίες για το DSA, φοβούμενοι ότι μόνο οι «μεγάλοι παίχτες» θα μπορούν να εφαρμόσουν τις προτεινόμενες πολιτικές. Από την πλευρά της, η Κομισιόν, υποστηρίζει ότι θα υπάρξουν «αναλογικά μέτρα»: αυστηρότεροι και διαφορετικοί κανόνες ανάλογα με το μέγεθος των πλατφορμών.
Τα μέτρα αυτά θα στοχεύουν κυρίως στη μείωση της δύναμης των πλατφορμών όσον αφορά τη θέση ισχύος τους στην αγορά και το περιεχόμενο που φιλοξενούν. Κεντρικοί στόχοι της Κομισιόν είναι η θέσπιση κανόνων σχετικά με τις εξαγορές μικρών εταιρειών από μεγάλες πλατφόρμες (πρακτική γνωστή και ως «killer acquisition»), αλλά και η αύξηση της φορολογίας τους (ακόμα περιμένουμε τον Ο.Ο.Σ.Α να προτείνει τα κατάλληλα μέτρα). Ωστόσο, αυτά που πρωτίστως θα επηρεαστούν και αφορούν εμάς που ασχολούμαστε με το online περιεχόμενο και τα Μέσα, είναι τα παρακάτω σημεία-κλειδιά: η πολιτική διαφήμιση, το απεχθές και δυσφημιστικό περιεχόμενο, η υποκίνηση στη βία και η παραπληροφόρηση.[1]
- Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και η Ελευθερία του Τύπου
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή φαίνεται διατεθειμένη να θέσει σε εφαρμογή μηχανισμούς προστασίας της ελευθερία του Τύπου και της δημοσιογραφικής ανεξαρτησίας, αλλά και μηχανισμούς χρηματοδότησης εναλλακτικών και ανεξάρτητων Μέσων (όπως το αγαπημένο μας The Press Project)· σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κέντρο Τύπου & Ελευθερίας των ΜΜΕ, μία πρακτική καταστολής φίμωσης του δημοσιογραφικού λόγου που έχει αρχίσει και βρίσκει ανησυχητικά πρόσφορο έδαφος είναι οι «στρατηγικές αγωγές κατά της συμμετοχής του κοινού» (SLAPPs): Μηνύσει, δηλαδή, που «κατατίθενται από ισχυρούς παράγοντες για να παρενοχλήσουν και να σιωπήσουν όσους μιλούν υπέρ του δημόσιου συμφέροντος[2]». Επιπλέον, η σωματική και ψηφιακή παρενόχληση, αλλά και η απειλή δημοσιογράφων στα κράτη μέλη της ΕΕ εξακολουθεί να αποτελεί πραγματικό πρόβλημα, υπονομεύοντας περαιτέρω την ελευθερία της έκφρασης.[3]
Ωστόσο, ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα του σχεδίου της Κομισιόν, είναι η εμμονή της με τις ξένες παρεμβάσεις (κυρίως της Ρωσίας)· δεν λέμε ότι δεν υπάρχει μια τέτοια απειλή, αλλά πολλές από τις απειλές για τις οποίες μας κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, υπάρχουν ήδη εντός της ΕΕ. Για παράδειγμα, στην Ελλάδα, ο πλουραλισμός των ΜΜΕ απειλείται σοβαρά, με την κρατική χρηματοδότηση να αποκλείει ή να παραμερίζει κριτικά προς την κυβέρνηση μέσα ενημέρωσης[4], ενώ τα καταγεγραμμένα περιστατικά που συνδέονται με απειλή της ελευθερίας της έκφρασης, έχουν αυξηθεί κατά 35% τα τελευταία δύο χρόνια[5].
- Έρευνα και Διαφάνεια
Ένα από τα κρισιμότερα ζητήματα της λεγόμενης «οικονομίας της πλατφόρμας» (platform economy) είναι η έλλειψη διαφάνειας σε πολλά επίπεδα. Πρώτον, όπως έχουν επανειλημμένα επισημάνει πολλές κριτικές φωνές, οι αλγοριθμικές διαδικασίες πίσω από τις αυτοματοποιημένες τεχνολογίες, όπως οι προτάσεις περιεχομένου ή οι μηχανισμοί εξατομίκευσης, παραμένουν εντελώς αδιαφανείς και γεμάτες φυλετικές προκαταλήψεις[6]. Το ίδιο ισχύει και για το σύστημα εποπτείας περιεχομένου, το οποίο βρίσκεται μακριά από τα φώτα του δημόσιου διαλόγου[7], χωρίς σαφείς κατευθυντήριες αρχές, επιδεινώνοντας το ήδη ανησυχητικό θέμα του προβληματικού περιεχομένου στο διαδίκτυο[8]. Τέλος, από το σκάνδαλο του Facebook με την Cambridge Analytica κι έπειτα, οι ερευνητές δυσκολεύονται πραγματικά να αποκτήσουν πρόσβαση σε δεδομένα των social media. Μόνο το Twitter επιτρέπει την περιορισμένη μεν, πολύτιμη δε, πρόσβαση στα δεδομένα του. Οι περισσότερες άλλες μεγάλες πλατφόρμες είτε έχουν απαγορεύσει κάθε τέτοια δυνατότητα, είτε έχουν συνάψει μνημόνια συνεργασίας για τη διάθεση δεδομένων αποκλειστικά σε προνομιούχα ερευνητικά ιδρύματα, όπως το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ[9]. Είναι ενδιαφέρον ότι την περασμένη εβδομάδα, η ευρωπαϊκή συμβουλευτική επιτροπή του Project Social Science One του Χάρβαρντ, το οποίο έχει πρόσβαση σε πολύτιμα δεδομένα του Facebook, παραιτήθηκε σύσσωμη καταγγέλλοντας τη διοίκηση ότι δεν έκανε αρκετά ώστε να επιτραπεί η ίση πρόσβαση στα δεδομένα[10].
- Λόμπι και οι Ψηφιακοί Gatekeepers
Ήταν σίγουρο πως οι εκ του Σίλικον Βάλει ορμώμενες εταιρείες δε θα έμεναν αμέτοχες σε αυτόν τον αγώνα. Τον περασμένο μήνα, η γαλλική Le Point αποκάλυψε ένα έγγραφο της Google[11], το οποίο περιέγραφε λεπτομερώς ένα σχέδιο περιορισμού της αυστηρής νομοθεσίας της ΕΕ, με πρώτο στόχο τον Thierry Bretton, τον Ευρωπαίο Επίτροπο για την Εσωτερική Αγορά, ο οποίος είναι εξαιρετικά δραστήριος στις Δημόσιες Σχέσεις, καθώς έχει συναντήσει ουκ ολίγες φορές τους CEO των μεγάλων πλατφορμών τις τελευταίες εβδομάδες. Επιπλέον, την περασμένη εβδομάδα, το ALTER-EU, ένα ανεξάρτητο παρατηρητήριο lobbying, απέστειλε μήνυμα προς τους κορυφαίους Επιτρόπους της ΕΕ, προειδοποιώντας τους για την αύξηση των προσπαθειών άσκησης πίεσης από τις μεγάλες πλατφόρμες, κατηγορώντας παράλληλα την Κομισιόν για κρυφές συναντήσεις με τους Γενικούς Διευθυντές των εταιρειών, χωρίς τη συμμετοχή εκπροσώπων της κοινωνίας των πολιτών[12].
Καθώς το μέλλον παραμένει αβέβαιο για τις περισσότερες πτυχές της ζωής μας, ένα πράγμα είναι αδιαμφισβήτητο: ο κόσμος μετά την κρίση της COVID-19 θα είναι πιο ψηφιακά συνδεδεμένος από ποτέ. Η περίοδος χάριτος των πλατφορμών της Σίλικον Βάλει έχει τελειώσει. Παρ ’όλα αυτά, είναι βέβαιο ότι το νεοφιλελεύθερο δόγμα της ΕΕ δεν θα αμφισβητήσει τα βαθιά ριζωμένα προβλήματα των πλατφορμών και του (ψηφιακού) καπιταλισμού, καθώς αυτό θα έφερνε στο προσκήνιο τις κοινωνικό-οικονομικές ανισότητες που επικρατούν σε άλλους τομείς της ζωής μας: από το σύστημα πρόνοιας μέχρι τις ανισότητες μεταξύ των φύλων. Σε κάθε περίπτωση φαίνεται πως οι καπιταλιστικές πλατφόρμες, έστω και λίγο, θα ταρακουνηθούν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως, ότι αυτές οι μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες δεν βρίσκονται παρά στην κορυφή του παγόβουνου: το σύστημα που έχει επιτρέψει την ανάπτυξή τους επιβιώνει και, κατά πάσα πιθανότητα, θα επιβιώσει το DSA με διαχειρίσιμες ζημιές. Συνεπώς, αντί να υπερασπιζόμαστε και να πανηγυρίζουμε για το «φαινόμενο των Βρυξελλών», μάλλον θα έπρεπε να μεριμνήσουμε για την ανάπτυξη ενός ασφαλέστερου, πολύχρωμου, συνεργατικού και πιο δημιουργικού Διαδικτύου· ίσως ένα «φαινόμενο των Πολιτών» είναι πιο αναγκαίο από ποτέ.
*Ο Χάρης Παπαευαγγέλου είναι υποψήφιος Διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης, όπου μελετάει την πολιτική οικονομία του Διαδικτύου και, συγκεκριμένα, την εφαρμογή ρυθμιστικών πλαισίων για τις ψηφιακές πλατφόρμες.
[1]Https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2020/EN/COM-2020-790-F1-EN-MAIN-PART-1.PDF.
[2]Https://www.ecpmf.eu/ending-gag-lawsuits-in-europe-protecting-democracy-and-fundamental-rights/.
[3]Https://ec.europa.eu/info/publications/2020-rule-law-report-communication-and-country-chapters_en.
[4]https://www.coe.int/en/web/media-freedom/detail-alert?p_p_id=sojdashboard_WAR_coesojportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_col_id=column-3&p_p_col_count=7&_sojdashboard_WAR_coesojportlet_alertPK=69423261
[5]Https://www.mappingmediafreedom.org/country-profiles/greece/.
[6]Https://nyupress.org/9781479837243/algorithms-of-oppression/.
[7]https://yalebooks.yale.edu/book/9780300235883/behind-screen
[8]Http://joltetn.eu/automation-in-online-content-moderation-in-the-search-of-lost-legitimacy-and-the-risks-of-censorship/.
[9]Https://socialscience.one/rfps.
[10]http://x3ysn.mjt.lu/nl2/x3ysn/0xsl.html?m=ANAAAIob5gcAAAAGpZAAAADMZoEAAAAAKxoAAB1gABB0KQBfwJYAiREXDhgAROushC1gS15mXAAQJ0I&b=9c24bca5&e=323cdf92&x=z2-2jlB36w4QN230NuU3nURCqvrQk9q07sdot2gSuOQ
[11]Https://www.lepoint.fr/high-tech-internet/exclusif-comment-google-veut-faire-plier-bruxelles-28-10-2020-2398468_47.php.
[12]https://www.alter-eu.org/open-letter-to-vestager-and-breton-aggressive-lobbying-by-digital-platforms-must-have-consequences