Ένα χαμόγελο από τον «αόρατο» άνθρωπο στην απουσία κρατικής μέριμνας

της Γεωργίας Κριεμπάρδη

Στο λεξικό θα συναντήσεις τον όρο «παραοικονομία». Στην πραγματικότητα θα συναντήσεις ανθρώπους. Ανθρώπους που σε πλησιάζουν άλλοτε με γεμάτα χέρια, άλλοτε με καρότσια φορτωμένα πράγματα, αλλά πάντα με χαμόγελο. Οι ζωές μας όλη μέρα ένα τρέξιμο. Δουλεία, υποχρεώσεις, μεγάλες αποστάσεις, λίγος χρόνος. Τρως, πίνεις, κοιμάσαι, διασκεδάζεις: όλα γρήγορα. Δε μένει χρόνος να παρατηρήσεις γύρω σου. Κι αν μένει, δεν τον αξιοποιείς έτσι. Όμως στάσου για ένα λεπτό στη μέση της πλατείας Συντάγματος. Θα συναντήσεις πολλούς από τους ανθρώπους που περιέγραψα παραπάνω.

Μία μελέτη που ανήκει στα Working Papers του ΔΝΤ (κείμενα εργασίας των οικονομολόγων του), με τίτλο «Explaining the Shadow Economy in Europe: Size, Causes and Policy Options» (Εξηγώντας τη σκιώδη οικονομία στην Ευρώπη: Μέγεθος, αίτια και επιλογές πολιτικής), φέρνει στο φως τις πραγματικές διαστάσεις της παραοικονομίας. Η μελέτη που παρουσιάστηκε τον Δεκέμβριο του 2019 διαπιστώνει ότι η Ελλάδα παρότι κατατάσσεται στις αναπτυγμένες χώρες -βάσει της κατάταξης του ΔΝΤ-, έχει μια σκιώδη οικονομία που ξεπερνά το 30% του ΑΕΠ, κάτι που συνήθως εντοπίζεται σε αναδυόμενες οικονομίες όπως αυτές της Ανατολικής Ευρώπης.

Χρήστες ουσιών σε απεξάρτηση καταφεύγουν πολλές φορές στην παραοικονομία, μιας και η κοινωνική επανένταξη και η επαγγελματική αποκατάσταση καθίστανται δύσκολες. Κι αυτό γιατί η κοινωνία είναι βουτηγμένη στις προκαταλήψεις ακόμη κι εν έτει 2021. Κι αυτό γιατί η κοινωνία βάζει ανθρώπους στο περιθώριο.

Xαρακτηριστικό είναι το δημοσίευμα της εφημερίδας «Kαθημερινή» (21 Iουλίου 1996), στο οποίο παρουσιάζεται «ο χάρτης των κοινωνικά αποκλεισμένων». Mετά τις εισαγωγικές προτάσεις «είναι αυτοί που η ζωή τους οδηγεί στο περιθώριο, εκεί όπου τα κοινωνικά δικαιώματα καταργούνται στην πράξη και η κοινωνική προκατάληψη τους στιγματίζει ανεξίτηλα – αποκλεισμένοι από κάθε είδους αγαθά και κοινωνικές υπηρεσίες, στερούνται ό,τι απολαμβάνει η πλειοψηφία των πολιτών” παρατίθενται οι παρακάτω δεκαπέντε κατηγορίες ανθρώπων, ως εκείνες που συνθέτουν τον κόσμο των κοινωνικά αποκλεισμένων: “φτωχοί, άνεργοι, οι κάτοικοι των αποβιομηχανοποιημένων περιοχών, ηλικιωμένοι, γυναίκες στην αγορά εργασίας, οι αποκλεισμένοι από τη μόρφωση, παράνομοι μετανάστες, παλινοστούντες πρόσφυγες από την πρώην EΣΣΔ, τοξικομανείς, πάσχοντες ή φορείς του AIDS, Tσιγγάνοι, αποφυλακισμένοι, χρονίως πάσχοντες, άτομα με ειδικές ανάγκες, άστεγοι».

«Το ξέρω ζήτησες δουλειά σε χίλια δυο αφεντικά»

Το ζήτημα του «αποκλεισμού», με την έννοια που σήμερα αποδίδεται στον όρο, ξεκίνησε το 1974 στη Γαλλία με τον Lenoir, ο οποίος εξακολουθεί να αποτελεί σημείο αναφοράς για τους μελετητές του αποκλεισμού. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1989.

Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του Ελληνικού Κέντρου ,κατά την περίοδο 2010-2019, τόσο η δυναμικότητα των δομών όσο και ο συνολικός αριθμός των ατόμων που δέχτηκαν υπηρεσίες κοινωνικής επανένταξης παρουσιάζουν μια τάση μείωσης, κυρίως λόγω της αύξησης που παρατηρείται στο ποσοστό των ατόμων που παραμένουν στην φάση της κυρίως θεραπείας στα στεγνά θεραπευτικά προγράμματα, που αποτελούν και την πλειονότητα των προγραμμάτων κοινωνικής επανένταξης. Το 2019, σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, 17 δομές παρείχαν τη δυνατότητα σχολικής εκπαίδευσης στους θεραπευόμενους. Το 2019 συνολικά 239 άτομα ωφελήθηκαν από 12 σεμινάρια επαγγελματικής κατάρτισης σε τομείς όπως η φωτογραφία, οι υπολογιστές, η μουσική και οι τέχνες που διοργανώθηκαν από το ΕΚΚΕΕ Αθήνας.

Από τα στοιχεία για την εργασιακή κατάσταση των ατόμων που παρακολουθούν τα Κέντρα Κοινωνικής Επανένταξης προκύπτει ότι σε αυτό το στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας δίνεται από τα θεραπευτικά προγράμματα ιδιαίτερο βάρος στην επαγγελματική αποκατάσταση των απεξαρτημένων. Συγκεκριμένα, από το σύνολο των ατόμων που δέχτηκαν υπηρεσίες σε εξειδικευμένες δομές επανένταξης το 2019 το 36,7% (239 άτομα) εργάζονταν ήδη με την έναρξη του έτους, ενώ ένα μεγαλύτερο ποσοστό (42,7%, 278 άτομα) εξασφάλισαν εργασιακή απασχόληση κατά τη διάρκεια του έτους. Αυτό σημαίνει πως τουλάχιστον 7 στα 10 άτομα είτε εργάζονταν ήδη είτε εξασφάλισαν εργασία κατά το 2019.

Εξετάζοντας ευρύτερα το ζήτημα, λόγω των επισφαλών κοινωνικών συνθηκών υπό τις οποίες ζουν, οι χρήστες ναρκωτικών αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα όσον αφορά την εργασιακή τους κατάσταση. Τα ποσοστά ανεργίας είναι πολύ υψηλά σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό (47,4 % στους χρήστες που υποβάλλονται σε θεραπεία έναντι 8,2 % στον γενικό πληθυσμό). (Πηγή: Εθνικές εκθέσεις θείΐοχ – Στοιχεία ΔΑΘ 2009).  Οι συνθήκες διαβίωσης των χρηστών ναρκωτικών είναι, σύμφωνα με τα στοιχεία, πολύ άσχημες: το 10,4 % των ατόμων που παρακολουθούν θεραπεία δεν έχουν σταθερό κατάλυμα και το 7,5 % ζει σε κάποιο ίδρυμα. Επιπλέον, πολλές χώρες αναφέρουν υψηλά ποσοστά αστέγων (έως 29 %) στους τοξικομανείς . Πρόκειται ωστόσο για στοιχεία μιας δεκαετίας πριν και τα συναντά κανείς σε μεμονωμένες προσπάθειες καταγραφής φοιτητών.

Ψάχνοντας στατιστικά

Ώρες ολόκληρες μπροστά από τον υπολογιστή να ψάχνω στοιχεία και ποσοστά σχετικά με την επαγγελματική επανένταξη τοξικομανών σε απεξάρτηση. Μάταια. Όλα τα γενικά στοιχεία αφορούσαν χρόνια πριν. Ένα τηλέφωνο με την ψυχίατρο Κατερίνα Μάτσα αρκούσε για να μου λυθούν όλες οι απορίες. Ο λόγος που δεν κατάφερα να βρω στοιχεία είναι γιατί δεν υπάρχουν.

«Κρίνεται η ζωή ανθρώπων. Πρέπει να ξέρουμε πόσοι είναι. Το κράτος όφειλε να εξασφαλίσει συνθήκες επανένταξης» τονίζει η ψυχίατρος στο TPP και εντάσσει το ζήτημα σε μια γενικότερη «αδιαφορία της πολιτείας και της κοινωνίας απέναντι στην επανένταξη και απουσία ευκαιριών».

«Έχον μειωθεί οι ηλικίες των ατόμων που κάνουν χρήση και απεξάρτηση. Κατά μέσο όρο 6-7 χρόνια σε χρήση ωθούν το παιδί να ζητήσει βοήθεια και έχει μειωθεί ο μέσος όρος ηλικίας ατόμων που μπαίνουν σε προγράμματα. Πια είναι κάτω από 30 χρονών» σημειώνει και θίγει το σημαντικό ζήτημα που τίθεται κι από πλευράς εργοδοσίας. «Αυτά τα παιδιά σε τέτοιες ηλικίες δεν έχουν ξαναδουλέψει, δεν έχουν προϋπηρεσία κι επίσης υπάρχει η προκατάληψη στην κοινωνία ότι δε μπορούν να δουλέψουν ή ότι θα ξανατσουλήσουν στη χρήση» λέει χαρακτηριστικά.

Όπως μου επισημαίνει και η κα. Μάτσα, στοιχεία δεν υπάρχουν, παρά μόνο έρευνες που γίνονται από ατομικές πρωτοβουλίες σε πλαίσιο πτυχιακών εργασιών, αλλά και πάλι εντάσσεται σε ένα γενικότερο θεωρητικό πλαίσιο το θέμα. «Δεν υπάρχει κρατική μέριμνα και δε γίνεται τίποτα για να προτιμηθούν αυτά τα παιδιά σε θέσεις εργασίας. Είναι χαρισματικά και δεν τους δίνονται κίνητρα. Είναι φαύλος κύκλος. Αν τους δίναμε εργασία, γιατί να ξαναγυρίσουν στη χρήση; Η υποτροπή έχει συνάρτηση με την ανεργία που φέρνει άγχος, πίεση και οικονομική ανέχεια» καταλήγει.

Στον δρόμο «αόρατος»

Εκείνος που θα συναντήσεις στον δρόμο. Θα τον προσπεράσεις κοιτάζοντας βιαστικά το ρολόι σου. Δε ζητάει κάτι. Ενημερώνει τι προσφέρει και το βήμα σου μεγαλώνει. Δουλειά, άγχος, πίεση.

Όλοι οι άνθρωποι έχουν πολλές ιστορίες να πουν. Είναι κι ο καθένας μας μία ιστορία. Κάθισα πέντε λεπτά στην πλατεία Συντάγματος. Παρατήρησα τον κόσμο. Παρατήρησα εκείνους που στο λεξικό τους συναντάς ως «παραοικονομία». Στην πράξη, μου λέει ο κύριος Κώστας, «είμαστε αόρατοι».

Από τα 13 του στα ναρκωτικά. Τώρα, σχεδόν 47, έχοντας κάνει απεξάρτηση, πουλάει χρηστικά περιοδικά στον δρόμο. Μαζεύει από 3 έως 33 ευρώ κάποιες μέρες και στην πραγματικότητα, αυτό που τον γεμίζει, είναι τα χαμόγελα των ανθρώπων. Ανθρώπων που τρέχουν βιαστικοί, κοιτάζοντας κινητά και ρολόγια, και για λίγα δευτερόλεπτα σηκώνουν το βλέμμα τους να του χαμογελάσουν. Στο μπράτσο του τατουάζ το «Α». «Αγάπη, αλληλεγγύη, ανθρωπιά» μου απαντά όταν τον ρωτάω σχετικά.

Έχει κοιμηθεί στον δρόμο, στον βράχο απέναντι από την Ακρόπολη, έχει φάει το τζατζίκι από το σουβλάκι που σου μύριζε. Στον δρόμο θα πάρει χαμόγελα και απαξίωση. Εκείνος πάντα με το χαμόγελο. «Κάνω αυτήν τη δουλειά χρόνια πολλά» μου λέει και μιλά ανοιχτά για το παρελθόν του. «Έχω πάει φυλακή για πράγματα που έχω κάνει κι άλλα που δεν έχω κάνει. Έχω φάει κι αυτό που πέταξες εσύ ή ο πρώην σου γιατί σιχαινόσουν στο τζατζίκι. Εγώ το έφαγα για να επιβιώσω. Έχω χάσει πολύ χρόνο περιμένοντας την πριγκίπισσα, το μετρό, στην τράπεζα, το φανάρι της ζωής που έχασα».

«Ο άστεγος, μια εικόνα που δεν πουλάει»

Μιλήσαμε και για τους ανθρώπους. «Η συμπεριφορά των ανθρώπων όταν βλέπουμε έναν άστεγο είναι να στρέψουμε το βλέμμα αλλού, γιατί είναι μια εικόνα που δεν πουλάει. Δε θα ανεβάσω μια παγωμένη εικόνα στο Instagram, δε θα πάρω like. Είμαι εδώ πέρα 8 με 10 ώρες. Θα συναντήσω ανθρώπους που θα μου δώσουν απλόχερα ένα χαμόγελο, θα με κοιτάξουν στα μάτια ή δε θα μου δώσουν χαμόγελο. Μου έχει πει ιερέας “φύγε από δω, μη με ενοχλείς, είσαι ζητιάνος”» μου περιγράφει. «Όσους έχω στο κινητό μου, το σηκώνουν. Αν δεν το σηκώσουν 1-2-3, τους διαγράφω» προσθέτει.

Βρίσκει κλειστές πόρτες στην αγορά εργασίας. Δεν το βάζει κάτω. «Όπου και να πάω για δουλειά, δε δίνουν ευκαιρία. Η κοινωνία δε δίνει ευκαιρίες» τονίζει και εξηγεί πώς η φυλακή και ο κοινωνικός αποκλεισμός διαιωνίζουν την κατρακύλα. «Τα άτομα χρειάζονται εργασιοθεραπεία, ισότιμες ευκαιρίες στην εργασία, στέγη, τροφή» σημειώνει.

Λύγισε, έπεσε, σηκώθηκε. Κοιτάζεται στον καθρέφτη, χαμογελά και προχωρά. «Δεν είμαι περήφανος για πράγματα που έχω κάνει. Χρωστάω συγγνώμη στον εαυτό μου και σε κάποιους άλλους κι άλλες που στεναχώρησα. Είχα φτάσει 39 κιλά με ηπατίτιδα. Κουράστηκα να είμαι το κατακάθι της κοινωνίας. Τα ναρκωτικά είναι ουτοπία. Είναι το μεγαλύτερο ψέμα της διεξόδου».