«Και μου θυμίζει η Ελλάδα φράουλες στη Μανωλάδα». Είναι ο στίχος των Social Waste που μας ξυπνά τις πιο μαύρες εικόνες της σύγχρονης ιστορίας.
«Οι συνθήκες διαβίωσης δεν παρουσιάζουν καμία βελτίωση. Στον καταυλισμό, τον οποίο επισκεπτόμαστε σταθερά, παραμένουν οι αυτοσχέδιες παράγκες από καλάμια, σίδερα και νάιλον θερμοκηπίου. Λόγω του χειμώνα που έρχεται, οι εργάτες γης έχουν αρχίσει να τοποθετούν επιπλέον στρώσεις νάιλον πάνω από τις παράγκες. Όπως μας ενημέρωσαν, αυτή την περίοδο μένουν μαζί 6-8 άτομα ανά παράγκα και πληρώνουν ενοίκιο 30 ευρώ τον μήνα για κάθε παράγκα στον ιδιοκτήτη της έκτασης». Το Παρατηρητήριο για την παρακολούθηση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης των μεταναστών εργατών γης στη Μανωλάδα Ηλείας δημοσίευσε την αναφορά του για τον Νοέμβριο.
Mανωλάδα. Τον Απρίλιο του 2013, επιστάτες πυροβόλησαν δεκάδες μετανάστες εργάτες γης, όταν αυτοί, όντας απλήρωτοι για μήνες και ζώντας σε άθλιες συνθήκες, διεκδίκησαν τα δεδουλευμένα τους σε φυτείες φράουλας της Μανωλάδας, στο νομό Ηλείας. Επρόκειτο για μια ιστορία που έλαβε διεθνείς διαστάσεις και άφησε εμβρόντητη την ελληνική κοινωνία. Η απονομή δικαιοσύνης, όμως, αποδείχθηκε δαιδαλώδης, αφού τα ελληνικά δικαστήρια αθώωσαν ή επέβαλαν ποινές-χάδια στους κατηγορούμενους. Χρειάστηκε να περάσουν τέσσερα χρόνια, από όταν έγιναν γνωστά τα εγκλήματα στη Μανωλάδα, για να δικαιωθούν τα θύματα, αφού στις 30 Μαρτίου 2017, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) έκρινε ότι οι 42 εργάτες ήταν πράγματι θύματα εμπορίας ανθρώπων.
Υπάρχουν κι άλλες Μανωλάδες στη χώρα. Απαγόρευση κυκλοφορίας Αλβανών στο Παλαιό Κεραμίδι Πιερίας, Μανωλάδα, βιτριόλι στο πρόσωπο της Κούνεβα, δολοφονία Λουκμάν. Ρατσισμός και εργατική εκμετάλλευση απλώνουν το δηλητήριο τους στη σκιά απουσίας μεταναστευτικής πολιτικής.
Οι μετανάστες για την κοινωνία μας είναι αόρατοι. Η Πολιτεία αρνείται πεισματικά να αναγνωρίσει αξιοπρεπές εργασιακό περιβάλλον και συνθήκες διαβίωσης στους ανθρώπους που έρχονται στη χώρα. Ο τρόπος κρατικής διαχείρισης του μεταναστευτικού οδήγησε σε αποσταθεροποίηση του ελληνικού εργασιακού τοπίου, με τους μετανάστες να πληρώνουν τα σπασμένα: ανασφάλιστη εργασία, πενιχρές πληρωμές, ανεργία, κακές συνθήκες εργασίας. Κι όλα αυτά αναλύει ο Αποστόλης Καψάλης στο βιβλίο του «Μετανάστες Εργάτες στην Ελλάδα». Καταπιάνεται με το ζήτημα των εργασιακών σχέσεων και της μεταναστευτικής πολιτικής. Μετανάστευση και εργασία, όπως εξηγεί από την εισαγωγή του κιόλας, είναι δύο έννοιες διαχρονικά συνυφασμένες με τη σύγχρονη βιομηχανική και μεταβιομηχανική περίοδο της ανθρωπότητας.
Το βιβλίο αποτελείται από τέσσερα μέρη.
- Στο πρώτο, εξετάζεται η συνολική εικόνα της μετανάστευσης στην Ελλάδα, εστιάζοντας στα μεταναστευτικά αίτια, τα πληθυσμιακά και εργασιακά χαρακτηριστικά των μεταναστών.
- Στο δεύτερο εξετάζεται η ανάλυση του θεσμικού πλαισίου διαχείρισης της μετανάστευσης. Πυλώνας είναι το καθεστώς διαμονής των εισερχόμενων μεταναστών και η σύνδεση της μεταναστευτικής νομοθεσίας με το εργατικό δίκαιο, σ’ ένα χρονικό πλαίσιο από το 1990 μέχρι το 2017. Η εξέλιξη των νομοθετικών παρεμβάσεων για τη μετανάστευση και την εργασία των μεταναστών, η λειτουργία της μεταναστευτικής νομοθεσίας στην εξέλιξη της εργατικής νομοθεσίας και η λειτουργία του φιλελευθερισμού είναι οι τρεις κεντρικοί άξονες του κεφαλαίου.
- Το τρίτο μέρος του βιβλίου καταπιάνεται με τις παρεμβάσεις του κράτους και των ομάδων συμφερόντων στη διαμόρφωση της μεταναστευτικής πολιτικής. Οι επιδιώξεις του κράτους, τα συμφέροντα αλλά και τα κινήματα υπεράσπισης των δικαιωμάτων των μεταναστών προσεγγίζονται στην εργασία αυτή σαν κομβικού χαρακτήρα παράγοντες στη μεταναστευτική πολιτική.
- Το βιβλίο ολοκληρώνεται με συμπεράσματα και προτάσεις πολιτικής. Κατά τον κ. Καψάλη, η Ελλάδα δεν κατόρθωσε ποτέ να διαμορφώσει μια συγκροτημένη και συνεκτική μεταναστευτική πολιτική.
Ένα βιβλίο που συνδυάζει επιστημονικά στοιχεία, πολιτικές καταβολές, νομικές γνώσεις με φόντο τον άνθρωπο. Σε μια ξεκάθαρα ταξική κοινωνία, ο κ. Καψάλης θέτει στο κέντρο όλων τον ανθρωπισμό.
Νομικό πλαίσιο
Η εργασία και κατ’ επέκταση η κοινωνική ασφάλιση των μεταναστών ρυθμίζεται έμμεσα ή και άμεσα από το Υπουργείο Δημοσίας Τάξης ή το Υπουργείου Εσωτερικών, εσχάτως δε από το Υπουργείου Μεταναστευτικής Πολιτικής.
Όπως τονίζεται στο βιβλίο του, οι βασικές νομοθετικές παρεμβάσεις του ελληνικού κράτους από τη δεκαετία του 1990 και μετά, οι οποίες αφορούν στην καταγραφή και στη ρύθμιση του καθεστώτος διαμονής, επικεντρώνονται στην εργασία των μεταναστών. Μέχρι τουλάχιστον το 2014, μεταξύ των απαραίτητων προϋποθέσεων για την απόκτηση και ανανέωση βραχύβιας διάρκειας άδειας παραμονής-διαμονής είναι η έγγραφη σύμβαση εργασίας και η απόδειξη συγκεκριμένου αριθμού ενσήμων ετησίως.
Η άδεια διαμονής, η εργασιακή εξασφάλιση και η γραφειοκρατία αυτών διαμορφώνουν ένα πλαίσιο παρεργατικού δικαίου. Και πάθε στο νομοθετικό πλαίσιο. Εργόσημο. Πρόκειται για περιστασιακή απασχόληση. Με ρύθμιση του ΣΥΡΙΖΑ το 2016 δήθεν το ζήτημα θα λυνόταν με άδειες εργασίας για να αποφευχθούν απελάσεις, αλλά ουσιαστικά με τον τρόπο αυτόν νομιμοποιήθηκε η καταναγκαστική εργασία.
Στον κίνδυνο «απονομιμοποίησης» του καθεστώτος διαμονής αλλοδαπών κατόχων αδειών μακράς διάρκειας τα επόμενα χρόνια εντοπίζεται ένα σημαντικό πρόβλημα, ενώ σοβαρό ζήτημα που τίθεται στο βιβλίο είναι τα ασφαλιστικά δικαιώματα. Και τα δύο αυτά προβλήματα σχετίζονται με το ζήτημα της αδήλωτης εργασίας και της εισφοροδιαφυγής.
«Όσο δεν υπάρχει ένα μόνιμο και νόμιμο σχήμα που να ρυθμίζει τους εργαζόμενους μεταναστες, η ίδια η έλλειψη αυτού του πλαισίου είναι αυτή που προκαλεί όλα τα προβλήματα. Το ότι δηλαδή οι άνθρωποι είναι χωρίς χαρτιά» δήλωσε στο ΤPP και το ρεπορτάζ του Θάνου Καμήλαλη ο δικηγόρος, Βασίλης Κερασιώτης και συνέχισε αναφορικά με την περίπτωση της Μανωλάδας: «Λειτουργεί αρρύθμιστα γιατί ο εργοδότης λέει πως “αν δεν θέλεις την παράγκα θα βρω άλλον και εσύ θα απελαθείς”. Βέβαια, τα τελευταία 15 χρόνια επειδή τους χρειάζονται αυτούς τους ανθρώπους, στη Μανωλάδα δεν κινδυνεύεις ούτε με απέλαση ούτε από σκούπα. Η Αστυνομία δεν θα τους πιάσει επειδή δεν έχουν χαρτιά, γιατί σχεδόν κανείς δεν έχει χαρτιά, θα τους πιάσει μόνο αν εμπλακούν σε κάτι ποινικό. Και όσοι Μανωλαδαίοι εργάτες έχουν νομιμοποιηθεί, έχουν νομιμοποιηθεί μόνο παρεμπιπτώντως, στα πλαίσια ποινικών διαδικασιών, είτε για εμπορία ανθρώπων είτε για εργασιακή εκμετάλλευση στην περίπτωση της πυρκαγιάς είτε ως θύματα ρατσιστικής βίας. Είναι αδιανότητο αυτό το καθεστώς για ένα κράτος Δικαίου».
Αδήλωτη εργασία, μη κοινωνική ασφάλιση, εκμετάλλευση
Τα στοιχεία που παρατίθενται στο βιβλίο αφορούν παλιότερες χρονιές, αναφέροντας ότι μέχρι και το 2011 το σύνολο των μόνιμων αλλοδαπών πολιτών δεν ξεπερνά το 8,5% του συνολικού μόνιμου πληθυσμού της χώρας. Τα στοιχεία είναι επίσης ένα σημαντικό ζήτημα, γιατί σ’ ένα πλαίσιο παράτυπης εργασίας και καμίας εργοδοτικής εξασφάλισης από την πλευρά της Ελλάδας, δεν υπάρχουν ακριβή δεδομένα.
Οι μετανάστες στην Ελλάδα προέρχονται κυρίως από την ευρωπαϊκή Ήπειρο, συνήθως από τη βαλκανική γειτονιά και από χώρες με μακρά παράδοση μετακινήσεων, όπως η Αλβανία. Γι’ αυτό και οι περισσότερες αναφορές του βιβλίου αφορούν Αλβανούς μετανάστες, την πλειοψηφία δηλαδή. Τα αίτια για τη μετανάστευση έχουν να κάνουν με τη χώρα καταγωγής και όχι με τον προορισμό. Ο κ. Καψάλης στο βιβλίο του με στοιχεία αναφέρει ως πρώτο λόγο μετανάστευσης στην Ελλάδα την ευκολία εισόδου, δεύτερο το ότι συνορεύει με την Αλβανία ή και αποτελεί ενδιάμεσο σταθμό και τέλος ότι είναι δυνατή η παράνομη εργασία. Στην επιλογή της Ελλάδας ως χώρας διαφυγής να σημειωθεί πως συνετέλεσε και η πολιτική στάση της ελληνικής κυβέρνησης απέναντι σ’ αυτές τις μετακινήσεις κατά την έκπτωση του καθεστώτος Χότζα. Βαθύτερες οικονομικοκοινωνικοπολιτικές συνθήκες οδήγησαν επίσης από τη δεκαετία του ’90 στην απώθηση Αλβανών από τη χώρα τους. Το ίδιο και μετανάστες από Πακιστάν, Αφγανιστάν. Η μεγάλη πλειοψηφία των μεταναστών εργάζεται σε κατασκευές, μεταποιητική βιομηχανία-βιοτεχνία, ιδιωτικά νοικοκυριά, ξενοδοχεία-εστιατόρια.
Στην απογραφή του 2011 καταγράφηκαν 11.130 Πακιστανοί στην Ελλάδα. Στοιχεία του Υπουργείου Εσωτερικών το 2016, ανέφεραν ότι στην Ελλάδα ζουν 16.578 νόμιμοι Πακιστανoί μετανάστες. Νούμερα, νούμερα, νούμερα που δεν αντιπροσωπεύουν την πραγματικότητα σε μια χώρα που παρέχει μεταναστευτικό νομοθετικό πλαίσιο αξιοπρεπές.
Στο βιβλίο γίνεται εκτενής αναφορά στα χρόνια των μνημονίων. Εκείνα τα χρόνια που τα εργατικά και ασφαλιστικά δικαιώματα κρέμονταν από μία κλωστή. Μάλιστα, κομμένη. Οι μετανάστες; Αόρατοι. Στα μνημονιακά χρόνια, η διακριτική και ουσιαστική αντιμετώπιση ευάλωτων ομάδων του εργατικού πληθυσμού… πάει περίπατο.
Στην ειδική επίσημη έρευνα της ΕΛΣΤΑΤ το 2009 αναφέρεται πως σημαντικό ποσοστό των μεταναστών σχεδίαζε να μείνει μόνιμα στη χώρα. Κάτι που τα χρόνια των μνημονίων άλλαξε. Από την επεξεργασία των στοιχείων της ΕΛΣΤΑΤ και της Eurostat υπολογίζεται (Δρεττάκης, 2016) ότι κατά το 2011-14 είχαμε μείωση του πληθυσμού και μαζική εκροή πληθυσμού. Μάλιστα, το μεγαλύτερο μέρος Αλβανών μεταναστών που επέστρεψαν στη χώρα καταγωγής τους ήταν λόγω τη οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα. Πολλοί είναι και όσοι έχουν δηλώσει εγκλωβισμένοι στην Ελλάδα. Το διάστημα 2010-15 το ελληνικό γραφείο του ΔΟΜ έχει συντελέσει στην επιστροφή 28.000 μεταναστών από το Πακιστάν, Μπαγκλαντές, Αφγανιστάν, Κουρδιστάν, Μαρόκο και Αίγυπτο.
Την περίοδο 2008-17 το ποσοστό της μισθωτής εργασίας μειώνεται ενώ από το 2017 ανακάμπτει. Οι έρευνες εργατικού δυναμικού της ΕΛΣΤΑΤ καταδεικνύουν ότι σε όλες τις περιπτώσεις τα ποσοστά ανεργίας του αλλοδαπού πληθυσμού είναι χαμηλότερα από τα αντίστοιχα του γηγενούς πληθυσμού. Ναι, θέλουν να δουλέψουν, αλλά σ’ ένα πλαίσιο αξιοπρεπούς εργασίας. Αδήλωτη και ανασφάλιστη εργασία τους κατατρέχει. Από το 2013 έως το 2015, επισημαίνεται στο βιβλίο, οι επιχειρήσεις που απασχολούσαν πλήρως αδήλωτους ανασφάλιστους εργαζομένους αντιπροσώπευαν το 14% του συνόλου των ελεγχόμενων επιχειρήσεων. Οι άδειες διαμονής και η κοινωνική ασφάλιση, τα μεγάλα αγκάθια, σ’ ένα πλαίσιο ελλιπούς μεταναστευτικής πολιτικής και εργατικού δικαίου.
*Ο Απόστολος Καψάλης είναι νομικός-εργατολόγος (DEA, Droit Social) και διδάκτορας του Τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.