Η ασφάλεια και η εμπιστευτικότητα των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος αποτελούν όντως ασπίδα και όπλο απέναντι στην αδιαφάνεια και σε κάθε μορφή αυθαιρεσίας των δημόσιων αρχών και των ιδιωτικών συμφερόντων, καθώς αποτελούν την εμπροσθοφυλακή των κοινωνικών φορέων και των πολιτών που στηρίζουν τη λογοδοσία του κράτους. Οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος επιθυμούν διαφάνεια στη λειτουργία των θεσμών και επιμένουν να μάχονται για την ενδυνάμωση της δημοκρατίας, καθώς οι αρχές του Κράτους Δικαίου πλήττονται και υπονομεύονται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια, ακόμη και στις παραδοσιακές δημοκρατίες, με τη διόγκωση των ανισοτήτων, την εξωφρενική γιγάντωση της οικονομικής και συνακόλουθα της πολιτικής εξουσίας και επιρροής των επιχειρηματικών ελίτ και τη μετατροπή των πολιτικών ελίτ σε υπηρέτες τους. Σε αυτό το πλαίσιο η ουσιαστική, ισχυρή και διευρυμένη έννομη προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος αποτελεί οχυρό απέναντι στη διαφθορά και στις επιχειρηματικές και πολιτικές ελίτ, που εδραιώνονται βασιζόμενες σε σχέσεις διαπλοκής και αδιαφάνειας.

Η κατοχύρωση της προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος είναι επιθυμητή, γιατί το τίμημα, που πληρώνουν οι μάρτυρες αυτοί, είναι τεράστιο. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις της Μαρίας Εφίμοβα και του συνοδοιπόρου μας Τζούλιαν Ασάνζ. Για την Εφίμοβα να θυμίσουμε ότι διερευνούσε δημοσιογραφικά ένα πολυπλόκαμο δίκτυο διαφθοράς και ξεπλύματος μαύρου χρήματος στη Μάλτα. Ένα κύκλωμα στο οποίο ήταν εμπλεκόμενοι υψηλά ιστάμενοι κρατικοί αξιωματούχοι μεταξύ των οποίων και ο πρωθυπουργός. Μάλιστα η δημοσιογράφος Δάφνη Καρουάνα Γκαλιζία είχε δολοφονηθεί λόγω αυτής της υπόθεσης το 2017 αφήνοντας τρία παιδιά ορφανά. Η Εφίμοβα λειτουργούσε ως ανώνυμη πηγή της. Αλλά όταν η ταυτότητά της αποκαλύφθηκε, έφυγε απ’ τη χώρα με τον σύζυγό της και τα δύο τους παιδιά και αναζήτησαν καταφύγιο στην Ελλάδα. Στην Κρήτη, όμως, συνελήφθη ο σύζυγός της ύστερα από αίτημα των κυπριακών αρχών. Η Μαρία Εφίμοβα είχε απευθυνθεί στον Γραμματέα του ΜέΡΑ25 Γιάνη Βαρουφάκη, για να εκφράσει τους φόβους της για την ασφάλειά της. Η στοχοποίηση του συζύγου της με επινοημένες κατηγορίες είχε ως προφανή στόχο την άσκηση πίεσης στην ίδια, για να σταματήσει να καταγγέλλει το αδίστακτο εταιρικό κατεστημένο που έκανε ξέπλυμα μαύρου χρήματος. Προσπαθούσαν με ψευδείς κατηγορίες να την οδηγήσουν σε οικονομική ασφυξία στην προσπάθειά της να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Τότε ως ΜέΡΑ25 είχαμε δεσμευθεί να αγωνιστούμε για να υπάρξει ένα θεσμικό πλαίσιο για τους μάρτυρες δημόσιου συμφέροντος, που να προάγει μια υπερεθνική δράση για την καταπολέμηση της διαφθοράς και, κατά συνέπεια, την ενίσχυση της δημοκρατίας. Αυτό που κυρίως κάνει το ένοχο επιχειρηματικό καθεστώς είναι να σωρεύει ψεύτικες κατηγορίες, για να πνίξει οικονομικά τον μάρτυρα δημόσιου συμφέροντος και έτσι να αποτρέψει και άλλους επίδοξους μάρτυρες μέσω τρομοκρατίας. Για αυτό είναι σημαντικό το νομοθετικό πλαίσιο προστασίας να είναι πλήρες και όχι ημιτελές με κενά και περιορισμούς, όπως το παρόν νομοσχέδιο που δεν συμμορφώνεται καν με την ευρωπαϊκή οδηγία.

Η πιο χαρακτηριστικά τρομακτική περίπτωση, όμως, είναι αυτή του συνοδοιπόρου Τζούλιαν Ασάνζ, ιδρυτή των Wikileaks. Ο σκοπός των Wikileaks είναι ακριβώς να δημοσιεύουν πληροφορίες που οι ισχυροί αυτού του κόσμου δεν θέλουν να δουν δημοσιευμένες: Τα βασανιστήρια στο Γκουαντανάμο και οι δολοφονίες αμάχων στο Ιράκ και το Αφγανιστάν από το στρατό των ΗΠΑ θα παρέμεναν καλά κρυμμένα μυστικά, αν δεν υπήρχαν τα Wikileaks και ο Τζούλιαν Ασάνζ. Για τη δράση του αυτή, ο Τζούλιαν Ασάνζ βρίσκεται εδώ και μία δωδεκαετία υπό άγριο διωγμό, περνώντας χρόνια σε απομόνωση φυλακών υψίστης ασφαλείας, απειλούμενος με θανατική ποινή, εφόσον δικαστεί στις ΗΠΑ. Για αυτούς τους ανθρώπους που υπερασπίζονται και με τη ζωή τους ακόμη την πρόσβαση των πολιτών στην αλήθεια, την ίδια ώρα που οι Λίστες Πέτσα και ΔΝΤ χειραγωγούν τη δημοσιογραφία και καταπνίγουν την αλήθεια, πρέπει να φτιάξουμε ένα πλέγμα προστασίας. Τόσο για τους δημοσιογράφους, όσο και για τους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος με τους οποίους συνεργάζονται.

Στη χώρα μας, όμως, οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος λοιδορούνται δημόσια από στελέχη της κυβέρνησης ως «κουκουλοφόροι», ενώ ταυτόχρονα ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι, συνδικαλιστές, στελέχη οικολογικών οργανώσεων, ακόμη και βουλευτές, όπως ο συνοδοιπόρος μας Κλέων Γρηγοριάδης, δέχονται ευθείες επιθέσεις και δυσβάσταχτες αγωγές μέσω της πρακτικής SLAPP (Strategic Lawsuit Against Public Participation), δηλαδή μέσα από Στρατηγικές Αγωγές ενάντια στη Δημόσια Συμμετοχή. Πάντως, το νομικό πλαίσιο προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος, το οποίο προτείνεται από το σχέδιο νόμου που κατέθεσε η κυβέρνηση, για την ενσωμάτωση της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 1937 του 2019, είναι εμφανώς άτολμο σε σημεία που όφειλε να έχει δομηθεί πιο αποφασιστικά, δίχως περιορισμούς ή περιθώρια παρερμηνείας.

Το κύριο πρόβλημα με το νομοσχέδιο είναι ότι δεν επεκτείνει το αντικειμενικό πεδίο εφαρμογής του, ώστε να καλύπτει και τις παραβιάσεις του εθνικού δικαίου, παρά τη ρητή σύσταση και ενθάρρυνση της οδηγίας προς αυτή την κατεύθυνση, καθώς και τα αντίστοιχα καλά παραδείγματα αντίστοιχης νομοθέτησης σε άλλα κράτη-μέλη, όπως η Δανία, η Πορτογαλία, η Σουηδία, η Γαλλία, αλλά και η Κύπρος. Η Ελλάδα που κατείχε το 2020 την 58η θέση μεταξύ 180 χωρών, σύμφωνα με τον Δείκτη Αντίληψης της Διαφθοράς της Διεθνούς Διαφάνειας, (καθώς και μια από τις τελευταίες θέσεις μεταξύ των Ευρωπαϊκών χωρών) σαφώς και θα έπρεπε να διευρύνει το πεδίο εφαρμογής του νόμου, ούτως ώστε να μην καλύπτει μόνο τις παραβιάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαίου, αλλά και να επεκτείνεται στο εθνικό δίκαιο, προκειμένου να εφαρμόζεται και σε περιπτώσεις δημοσίου συμφέροντος. Η ενσωμάτωση της Οδηγίας με τον περιοριστικό τρόπο που προβλέπει το νομοσχέδιο, δεν καλύπτει μια σειρά από περιπτώσεις δημοσίου συμφέροντος, όπως τη διαφθορά, την απάτη, τη συγκάλυψη αδικημάτων, τη σύγκρουση συμφερόντων, την κατάχρηση εξουσίας, την κακοδιαχείριση δημόσιων κονδυλίων και άλλα.

Άλλωστε αυτή η «κολοβή» προστασία, που παρέχεται μόνο στο πεδίο του ενωσιακού δικαίου, αποτελεί το κύριο σημείο ένστασης που προβάλλεται από πλήθος οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, οι οποίες συμμετείχαν στο στάδιο της δημόσιας διαβούλευσης. Μάλιστα, η «Διεθνής Διαφάνεια» τονίζει στην παρέμβασή της ότι «από την άποψη των διεθνών υποχρεώσεων της χώρας, η στενή προσέγγιση του νομοσχεδίου δημιουργεί τον κίνδυνο να μην καλυφθούν επαρκώς εκκρεμείς συστάσεις της Ομάδας Εργασίας του ΟΟΣΑ για την δωροδοκία, αλλά και της Ομάδας Κρατών κατά της Διαφθοράς GRECO, που λειτουργεί υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης. Στην Έκθεση της GRECO τον Μάρτιο του 2022, διατυπώνεται η σύσταση για την ενίσχυση των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος εντός της αστυνομίας, καθώς και για τη λήψη όλων των απαραίτητων μέτρων για τη διευκόλυνση των αναφορών που σχετίζονται με τη διαφθορά. Σε αυτές περιλαμβάνεται η προσήκουσα εγγύηση της εμπιστευτικότητας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος.

Η αμήχανη απάντηση της κυβέρνησης στις παραπάνω ενστάσεις ήταν να δοκιμαστεί η αποτελεσματικότητα του νόμου πρώτα στο ενωσιακό δίκαιο, προτού προχωρήσουμε σε επέκταση του πεδίου εφαρμογής του. Η δικαιολογία αυτή είναι απαράδεκτη. Πρόκειται βέβαια για τη συνειδητή επιλογή μιας κυβέρνησης, που είναι σφιχταγκαλιασμένη με την ξένη και ντόπια παρασιτική ολιγαρχία, μιας κυβέρνησης των απευθείας αναθέσεων σε κολλητούς και «φίλους». Το τελευταίο πράγμα που θα ενδιέφερε μια παρόμοια κυβέρνηση θα ήταν η διαφάνεια και ο έλεγχος των αυθαιρεσιών των δικών της και των «φίλων» της. Η πρόσφατη ιλαροτραγωδία με την υπόθεση των υποκλοπών άλλωστε αποτελεί αδιάψευστο παράδειγμα του πώς εννοεί η Μητσοτάκης Α.Ε. την έννοια της διαφάνειας και της λογοδοσίας.

Επιπλέον, αν και κατοχυρώνεται η δυνατότητα προσφυγής των καταγγελλόντων στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (άρθρα 6, 7 και 13), δηλαδή η δημόσια αποκάλυψη, δεν προβλέπεται προστασία για δημοσιογράφους ή Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, ιδίως ως προς τη μη αποκάλυψη της πηγής τους, ούτε υπάρχει αναφορά στον ενεργό ρόλο που μπορούν από τη θέση τους να διαδραματίσουν οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Στο άρθρο 13 η θετική πρόβλεψη για την προστασία προσώπων που υποβάλλουν δημόσια αναφορά διά των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης περιορίζεται από την πρόβλεψη σύμφωνα με την οποία πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψη οι «συνθήκες και το είδος των κανόνων που παραβιάστηκαν». Μάλιστα, ο παραπάνω περιορισμός του δικαιώματος υποβολής δημόσιας αναφοράς δεν περιλαμβάνεται καν στο κείμενο της Οδηγίας που υποτίθεται ότι ενσωματώνεται. Επίσης, στο άρθρο 14 για την «Υποχρέωση Εμπιστευτικότητας», σε αντίθεση με τα όσα προβλέπει στα αντίστοιχα άρθρα η ευρωπαϊκή οδηγία, περιορίζεται το χρονικό διάστημα προστασίας της ταυτότητας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος «για όσο διάστημα απαιτείται για την πρόληψη και την αντιμετώπιση προσπαθειών παρεμπόδισης της αναφοράς, παρακώλυσης, ματαίωσης ή καθυστέρησης των μέτρων παρακολούθησης».

Σημειωτέον ότι υπάρχει και η πρόταση της «Διεθνούς Διαφάνειας» να υιοθετηθεί η ακολουθούμενη σχετική πρακτική σε πολλές χώρες, που έχουν ενσωματώσει στο δίκαιό τους την Οδηγία αυτή, να προβλέπεται η οικονομική στήριξη των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος. Δικλείδα ασφαλείας είναι ότι τα χρήματα θα αποδίδονται μόνο εφόσον αποδειχθεί ότι οι πληροφορίες ήταν αληθείς και άρα αποφεύγονται τυχόν παραπλανητικές πληροφορίες ή καταχρηστική συμπεριφορά. Η υπόδειξη αυτή θα άξιζε μια σοβαρή εξέταση.

Συμπερασματικά, η ενσωμάτωση της Οδηγίας για τους μάρτυρες Δημοσίου συμφέροντος έρχεται με καθυστέρηση, ενάντια ουσιαστικά στη θέληση της κυβέρνησης, που τους χαρακτήριζε «κουκουλοφόρους». Είναι γνωστή άλλωστε η αντίδραση των υπουργών Βορίδη και Γεωργιάδη στο Υπουργικό Συμβούλιο, καθώς μπλόκαραν την κατάθεση του σχετικού νόμου για μεγάλο χρονικό διάστημα. Όταν έχεις προχωρήσει ως Κυβέρνηση σε απευθείας αναθέσεις ύψους δεκάδων δισεκατομμυρίων ευρώ στη διάρκεια της θητείας σου· όταν αποδεικνύεται σε καθημερινή βάση ότι αυτά τα ποσά κατευθύνθηκαν σε ελάχιστους ολιγάρχες, κολλητούς και φίλους, τότε είναι λογικό να εξαιρείς από το πεδίο εφαρμογής του υπό ψήφιση νομοθετήματος τις παραβιάσεις εθνικού δικαίου, εστιάζοντας αποκλειστικά αλλά και κουτσουρεμένα τις περιπτώσεις παραβίασης του ενωσιακού δικαίου.

*Η Μαρία Απατζίδη είναι βουλεύτρια Α΄ Ανατολικής Αττικής με το ΜέΡΑ25