Ιάννης Ξενάκης: Ο ήχος που γεννήθηκε από μια έκρηξη της Ιστορίας

Ο Ιάννης Ξενάκης ανήκει στο μικρό πάνθεον των παγκοσμίων Ελλήνων της τέχνης του 20ου αιώνα, και στο εξίσου μικρό πάνθεον των δημιουργών που καθόρισαν την δυτική έντεχνη μουσική κατά την μεταπολεμική περίοδο.

Ανήκει επίσης, στην αγωνιστική ιστορία της Αριστεράς στην Ελλάδα: ενταγμένος στο ΚΚΕ, γραμματέας της ΕΠΟΝ Πολυτεχνείου, με ενεργό δράση στην Αντίσταση, και με το ιστορικό τραύμα των Δεκεμβριανών αποτυπωμένο στο πρόσωπο του: από έκρηξη αγγλικής οβίδας κατά τη συμμετοχή του στις συγκρούσεις, θα χάσει το ένα του μάτι και θα παραμορφωθεί το αριστερό του μάγουλο.

Αυτο-εξόριστος στη Γαλλία το 1947, για να αποφύγει τις διώξεις για την δράση του αλλά και μια ερήμην του καταδίκη σε θάνατο για λιποταξία, θα δουλέψει δίπλα στον διάσημο αρχιτέκτονα Λε Κορμπυζιέ, πριν αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στη σύνθεση.

Στα έργα του θα συνδυάσει τα βιώματα του από την Αντίσταση, τη τεχνική του ματιά και τις γνώσεις του ως επιστήμονας μηχανικός, και το πάθος του για τα μαθηματικά και την αρχαία γραμματεία, ενώ θα εστιάσει στις μαθηματικές και χωρικές δομές του μουσικού έργου, στη επεξεργασία και οργάνωση του Ήχου καθεαυτού, αλλά και στην συμμετοχή της τυχαιότητας και των υπολογιστών στα πλαίσια της σύνθεσης. Η φήμη του θα εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο, ενώ θα αναγνωριστεί παγκόσμια ως καινοτόμος της σύγχρονης μουσικής, με επιρροή που ξεφεύγει από τα όρια της «πρωτοπορίας» και της ακαδημαϊκής έρευνας.

Ανάμεσα στις πολλές εκδηλώσεις για τον δημιουργό στα πλαίσια των 100 χρόνων από τη γέννηση του, είναι αυτή ακριβώς η πλευρά που επέλεξε να μας θυμίσει το mέta | Κέντρο Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού, οργανώνοντας συμβολικά μέσα στο Δεκέμβριο την εκδήλωση του “Ιάννης Ξενάκης: Ο ήχος που γεννήθηκε από μια έκρηξη της Ιστορίας”.

Η εκδήλωση, η οποία θα λάβει χώρα αυτή την Κυριακή 18/12 στις 8 μ.μ. στο Ωδείο Αθηνών, περιλαμβάνει προβολές και αφηγήσεις για το έργο του Ξενάκη, διαδραστικά μουσικά δρώμενα, και εκτελέσεις έργων του Ξενάκη, αλλά και πρωτότυπων έργων που εμπνέονται ή συνομιλούν με την αισθητική κληρονομιά του δημιουργού.

Όλα υπό την επιμέλεια του μουσικολόγου και καθηγητή του πανεπιστημίου Paris 8, Μάκη Σολωμό, συγγραφέα μεταξύ άλλων του βιβλίου «Ιάννης Ξενάκης: Το σύμπαν ενός ιδιότυπου δημιουργού» (εκδόσεις «Αλεξάνδρεια», Αθήνα 2008).

Στην εκδήλωση συμμετέχουν επίσης ο πιανίστας και μουσικολόγος Παύλος Αντωνιάδης, ο συνθέτης και ερευνητής στο χώρο των ακουστικών τεχνών Ορέστης Καραμανλής, η συνθέτρια και multimedia artist Γεωργία Σπυροπούλου, και ο μουσικός, DJ, και ηθοποιός, MC Yinka (Μανόλης Αφολάνιο).

To TPP μίλησε με συμμετέχοντες στην εκδήλωση για τη σχέση τους με το έργο του Ιάννη Ξενάκη, και την σημασία και την επικαιρότητα της τέχνης και της σκέψης του.

Ο επιμελητής της εκδήλωσης, Μάκης Σολωμός, θεωρεί ότι «ο Ξενάκης ανήκει σε αυτό που ονομάζουμε “σύγχρονη μουσική”, που γεννήθηκε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στη Δυτική Ευρώπη και στην Αμερική», αλλά το έργο του ξεπερνάει το τεχνοκρατικό στοιχείο αυτής της μουσικής, αλλά και την έννοια της αβαν γκαρντ: «είναι [απλά] μουσική, μουσική του Ξενάκη, που μπορεί να αγγίξει και κόσμο που υποτίθεται πως δεν είναι κοινό που αγγίζει η λόγια αβαν γκαρντ μουσική». Ταυτόχρονα, η σημαντικότερη συνεισφορά του δημιουργού, σύμφωνα με το μουσικολόγο, είναι ότι «είναι από τους πρωτοπόρους που έκαναν τη μουσική να είναι η τέχνη των ήχων, η τέχνη της σύνθεσης του ήχου, και όχι η τέχνη της σύνθεσης με τους ήχους. Δηλαδή η μουσική του έχει μια ηχητική ποιότητα, δουλεύει τον ήχο σαν ήχο, ξεπερνάει τις έννοιες τις κλασικές της μουσικής [όπως] αρμονία, μελωδία, ρυθμός, και είναι μουσική του ήχου».

Πάνω σε αυτό ο Ορέστης Καραμανλής θα μας επισημάνει ότι είναι κληρονομία του Ξενάκη «η σκέψη ότι η μουσική σύνθεση δεν είναι ανάγκη να ξεκινάει απ’ τις αφηρημένες σχέσεις μεταξύ των νοτών των οργάνων, αλλά μπορούμε να φανταστούμε τη δομή ενός έργου ως σχήμα, που αποτελείται από σωματίδια (ηχητικά γεγονότα) με τα οποία μπορούμε να κατασκευάσουμε σύννεφα ήχων, ηχητικές μάζες με διαφορετική πυκνότητα, κατεύθυνση κ.λπ.».

Σύμφωνα με τον συνθέτη, ο Ξενάκης «κατάφερε […] να φτιάξει μουσική χρησιμοποιώντας έναν εντελώς νέο τρόπο οργάνωσης του υλικού μέσα από τη χρήση των πιθανοτήτων» που «λύνει το πρόβλημα της μουσικής φόρμας ενώ ταυτόχρονα φτιάχνει έναν ιδιότυπο ηχητικό κόσμο για την εποχή», με τη δουλειά του της δεκαετία του ’50 να «αποτελεί τον πρόδρομο διαφόρων τάσεων της σύγχρονης μουσικής» και ιδέες του όπως «η εισαγωγή των πιθανοτήτων και του μαθηματικού λογισμού στη σύνθεση, η χρήση του υπολογιστή για την κατασκευή οργανικών έργων αλλά και για τη δημιουργία νέων ηχοχρωμάτων κ.λ.π.» να θεωρούνται αυτονόητη γνώση στις μέρες μας.

Για το πως εκφράζονται στο έργο του Ιάννη Ξενάκη οι εμπειρίες από τη συμμετοχή του στην Αντίσταση και στα Δεκεμβριανά, ο Μάκης Σολωμός μας παραπέμπει στις Μεταστάσεις, έργο του Δεκεμβρίου του 1953, και πρώτο ουσιαστικά αναγνωρισμένο έργο του συνθέτη αφότου βρήκε το προσωπικό ύφος του. Εκεί, ο Ξενάκης «φτιάχνει αυτό το τρομερά καινούργιο έργο, ζωγραφίζοντας τη μουσική, και όπως μας λέει ο ίδιος είναι οι εμπειρίες του από την Κατοχή, μουσική με μάζες, με συγκρούσεις. Στο βιβλίο που επιμελήθηκα με κείμενα του, “Κείμενα Μουσικής και Αρχιτεκτονικής”, μας κάνει μια περιγραφή διαδηλώσεων, [που] σίγουρα αναφέρεται στις μεγάλες διαδηλώσεις της Αντίστασης, μετά μας λέει ότι ξεκινάνε τα πολυβόλα, και μετά υπάρχει μόνο σιωπή, ενώ μας μιλάει στην αρχή για τις μάζες, τους ρυθμούς και τα λοιπά, και καταλήγει ότι τα φαινόμενα αυτά είναι τα ίδια με τα φαινόμενα που έχουμε στη φύση με τα τζιτζίκια ή τη βροχή, είναι στατιστικά φαινόμενα.»

Είναι αυτή η χειρονομία «[που] περνάει από το ανθρώπινο στοιχείο στο μουσικό στοιχείο μέσω μιας σκέψης επιστημονικής» η οποία «θα εισάγει τις πιθανότητες στη μουσική», μετουσιώνοντας έτσι, κατά τον Ορέστη Καραμανλή, «την εμπειρία της “ηχητικής αταξίας” του πλήθους σε μουσική», ενώ «κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στα Πολύτοπα της δεκαετίας του ’70, όπου οι μνήμες του εμφυλίου φαίνεται να έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε αυτά τα πολυμεσικά θεάματα μεγάλης κλίμακας».

O MC Yinka, επίσης αναγνωρίζει ένα βιωματικό στοιχείο στο έργο του Ιάννη Ξενάκη, το οποίο αποδίδεται «μέσω του ήχου, ο οποίος μοιάζει να μεταφέρει μια ένταση, ένα στοιχείο ανησυχίας», το οποίο θυμίζει και «ηχητικές μνήμες από σύγχρονες συγκρούσεις».

Σχετικά με τη σχέση του έργου του Ξενάκη με την πρωτοπορία, για τον Μάκη Σολωμό, «η σχέση της τέχνης με το φαινόμενο της πρωτοπορίας είναι κάτι πολύπλοκο, αλλά η μουσική του Ξενάκη ξεπερνάει αυτή την κατηγορία, θα μπορούσε να ήταν και λαϊκή μουσική σήμερα, και θα γίνει λαϊκή μουσική, αρκεί να τον παίζουμε, να τον ακούμε, και να μη θεωρούμε ότι η μουσική του είναι δύσκολη. Αν πούμε ότι είναι δύσκολη, άρα δεν τη βάζουμε ποτέ στο ραδιόφωνο, δεν κάνουμε συναυλίες, δεν παίζεται, ο κόσμος δεν μπορεί να τη γνωρίσει. Αν δοθεί αυτή η ευκαιρία, αν τις δώσουμε δύο ώρες ― το οποίο φυσικά προϋποθέτει και μια αλλαγή κοινωνίας, να μη δουλεύει κανείς δέκα ώρες και να θέλει μετά να πάει σε σκυλάδικο [γέλια], προϋποθέτει ότι έχουμε χρόνο να αφιερώσουμε στην τέχνη. Η μουσική του μας προμηνύει μια άλλη κοινωνία, χωρίς τάξεις, που όλος ο κόσμος ασχολείται με ενδιαφέροντα πράγματα, τέχνη, φιλία και όλα αυτά».

Από τη δική του σκοπιά της αστικής λαϊκής (popular) μουσικής, o MC Yinka θα συμφωνήσει, θεωρόντας ότι «η μουσική του Ξενάκη είναι ευέλικτη να ενσωματωθεί σε ένα έργο hip hop» και ότι «είναι εύκολο να δανειστείς από αυτή μεταφέροντας την ένταση της».

Ακριβώς σε αυτή την ευελιξία άλλωστε βασίζεται και πρωτότυπο έργο του «Ένας χώρος εντελώς φανταστικός» που θα παρουσιάσει για πρώτη φορά την Κυριακή στα πλαίσια της εκδήλωσης, το οποίο «σαμπλάρει» και επεξεργάζεται αποσπάσματα από επτά διαφορετικά έργα του Ξενάκη, συνδυασμένα με απαγγελία από κείμενα του Ξενάκη και του ίδιου του δημιουργού.

Στην εκδήλωση, η οποία θα ανοίξει με προβολές και αφηγήσεις με αφετηρία “Τα Δεκεμβριανά και ο τραυματισμός του Ξενάκη” από τους Ορέστη Καραμανλή και Μάκη Σολωμό, θα παρουσιαστεί επίσης ένα διαδραστικό μουσικό δρώμενο του Ορέστη Καραμανλή βασισμένο στο πρόγραμμα στοχαστικής παραγωγής ήχων GENDY που επινόησε ο Ιάννης Ξενάκης, το έργο Ευρυάλη του Ιάννη Ξενάκη από τον πιανίστα Παύλο Αντωνιάδη, καθώς και απόσπασμα από το έργο “Eror (the pianist)” της συνθέτριας Γεωργίας Σπυροπούλου, ενώ θα ακολουθήσει συζήτηση με τους συντελεστές.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ

Ιάννης Ξενάκης: Ο ήχος που γεννήθηκε από μια έκρηξη της Ιστορίας

Κυριακή 18 Δεκεμβρίου, ώρα 20.00 | Ωδείο Αθηνών (Βασ. Γεωργίου Β’ 17-19), Αίθουσα “Άρης Γαρουφαλής”

Είσοδος: 5 ευρώ | Προπώληση: ticketservices.gr

Διοργάνωση: mέta | Κέντρο Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού

Πρόγραμμα

1) Πρώτο μέρος:

“Τα Δεκεμβριανά και ο τραυματισμός του Ξενάκη”. Προβολές και αφηγήσεις με τους Ορέστη Καραμανλή και Μάκη Σολωμό.

Διαδραστικό μουσικό δρώμενο του Ορέστη Καραμανλή βασισμένο στο πρόγραμμα GENDYN του Ιάννη Ξενάκη.

2) Δεύτερο μέρος:

Ευρυάλη (1973) του Ιάννη Ξενάκη. Στο πιάνο ο Παύλος Αντωνιάδης

Ευρυάλη με αυξημένες εικόνες (προβολή).

Eror (the pianist), απόσπασμα, από την Γεωργία Σπυροπούλου

Ένας χώρος εντελώς φανταστικός από τον MC Yinca

3) Συζήτηση με τους συντελεστές

Συντελεστές:

Παύλος Αντωνιάδης: Πιανίστας και μουσικολόγος, Δρ. Πανεπιστημίου Στρασβούργου-IRCAM, ερευνητής στο EUR-ArTeC του Πανεπιστημίου Paris 8. Ασχολείται με την σύγχρονη πειραματική μουσική και την ανάπτυξη τεχνολογικών εργαλείων στην εκτέλεση και διδασκαλία της τέχνης.

Ορέστης Καραμανλής: Συνθέτης, διδάσκων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Δρ. Sonic Arts Research Centre του Μπέλφαστ. Ασχολείται ιδιαίτερα με τον συγκερασμό των ακουστικών οργάνων με το laptop, την αλγοριθμική σύνθεση και τον σχεδιασμό ήχου για πολυκάναλα συστήματα.

Μάκης Σολωμός: Μουσικολόγος, Καθηγητής Πανεπιστημίου Paris 8. Ειδικεύεται στο έργο του Ιάννη Ξενάκη και του Τέοντορ Αντόρνο και ασχολείται με θέματα μουσικής οικολογίας. Συγγραφέας μεταξύ άλλων του βιβλίου Ιάννης Ξενάκης: Το σύμπαν ενός ιδιότυπου δημιουργού (εκδ. “Αλεξάνδρεια”, Αθήνα 2008).

Γεωργία Σπυροπούλου (Georgia Spiropoulos): Συνθέτρια και multimedia artist εγκατεστημένη στο Παρίσι. Σπούδασε μεταξύ άλλων στο IRCAM και την EHESS και δίδαξε σύνθεση στο Πανεπιστήμιο McGill του Καναδά. Το έργο της περιλαμβάνει συνθέσεις για μουσικά και φωνητικά σύνολα, ηλεκτρονική και μικτή μουσική, μουσικό θέατρο και οπτικο-ηχητικές installations.

MC Yinka (Μανόλης Αφολάνιο): Μουσικός, DJ, MC, Ηθοποιός. Ιδρυτικό μέλος των χιπ-χοπ συγκροτημάτων “Αδιάσπαστη Ουσία” και “Παράγοντες”. Μέλος των συγκροτημάτων Street Buzz, Dr.Votkanini και Imam Baildi και Direct Connection. Δημιουργός των μουσικών project Urbanix και Fuzics.