Κόκκινες γραμμές: κάνοντας έρευνα στο αμερικανικό πανεπιστήμιο

Ξεκαθαρίζεται επίσης ότι η εμπειρία της γράφουσας έχει να κάνει κυρίως με την εφαρμοσμένη έρευνα στις σχολές Μηχανικών, καθώς και με τη βασική έρευνα στον τομέα της Νευροβιολογίας και της Βιολογίας της Γήρανσης. Το σημείο αναφοράς εδώ είναι το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, ένα από τα μεγαλύτερα και καλύτερα (σύμφωνα με πολλές κατατάξεις) δημόσια πανεπιστήμια των ΗΠΑ, αν και όσα περιγράφονται ισχύουν σε όλα τα μεγάλα πανεπιστήμια της χώρας. Αυτές οι λεπτομέρειες σημειώνονται γιατί είναι πιθανό κάποιες παράμετροι να είναι διαφορετικές σε άλλους ερευνητικούς χώρους.

Οι μεγάλες εταιρείες

Το γνωστό σύνθημα «έξω οι εταιρείες απ’ τις σχολές», το οποίο ακούγεται συχνά από φοιτητές σε ελληνικά πανεπιστήμια που αντιτίθενται στη διασύνδεση εταιρειών και ανώτατων ιδρυμάτων, έτσι και το ξεστόμιζε κανείς στην Αμερική, θα τον κοιτάζανε σαν εξωγήινο. Ειδικά στις πολυτεχνικές σχολές, οι σχέσεις με τις μεγάλες αυτοκινητοβιομηχανίες, την πολεμική (ή αμυντική, πιο κομψά) βιομηχανία, τις εταιρείες ορυκτών καυσίμων και μεταλλευμάτων, και τις εταιρείες υψηλής τεχνολογίας είναι πολύ στενές, έως και καθοριστικές. Πολλά τα παραδείγματα.

Αναφέρω πρώτα από όλα τις μεγάλες δωρεές και συμπράξεις που καταλήγουν στη δημιουργία αιθουσών ή την ανέγερση ολόκληρων κτηρίων, μερικά από τα οποία λαμβάνουν και το όνομα της εταιρείας (π.χ., η αίθουσα διαλέξεων Boeing, στο Τμήμα Αεροναυπηγών, το πρόσφατο Ford Motor Company Robotics Building, στον τελευταίο όροφο του οποίου εγκαταστάθηκαν στελέχη της Ford, με ερευνητικό ενδιαφέρον στα αυτόνομα οχήματα ή το παλαιότερο Dow Building, από την Dow Chemicals, ισχυρή βιομηχανία χημικών προϊόντων, που το 2019 συμφώνησε να αποζημιώσει την Πολιτεία του Μίσιγκαν με 77 εκατομμύρια δολλάρια, για περιβαλλοντικές πρακτικές που έβλαψαν ανεπανόρθωτα τον τοπικό πληθυσμό και τις κοινότητες ιθαγενών Αμερικανών, και όλα τους βρίσκονται στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν).

Διατίθενται πολλές δωρεές για βραβεία σε αριστεύσαντες φοιτητές και φοιτήτριες ή σε καθηγητές που διακρίνονται σε συγκεκριμένα πεδία βιομηχανικού ενδιαφέροντος. Τα βραβεία αυτά πολλές φορές περιλαμβάνουν την απονομή ενός τίτλου που συνοδεύεται από την επωνυμία της εταιρείας, π.χ., William Clay Ford Professor of Technology, Toyota Professor of Artificial Intelligence, Coca-Cola Chair in Engineering Statistics (απίθανος τίτλος για τον Πρόεδρο ενόςΤμήματος στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Τζόρτζια, πιο γνωστό ως Georgia Tech) ή Lockheed Martin Chair in Systems Engineering (τίτλος για τον Πρόεδρο ενός Τμήματος στο Πανεπιστήμιο του Μέρυλαντ).

Υπάρχουν επίσης αναρίθμητες περιπτώσεις ερευνητικών προγραμμάτων χρηματοδοτούμενων από τη Ford, την Toyota, τη General Motors, τη General Electric, τη Google, τη Microsoft, τη Lockheed Martin, τη Shell, και άλλους κολοσσούς. Αυτά δε γίνονται στα κρυφά. Είναι ανοιχτές διαδικασίες, με διαγωνισμούς, χρονοδιαγράμματα και αξιολογήσεις, όπου φοιτητές συνομιλούν με στελέχη των εν λόγω εταιρειών, που συμμετέχουν στην επίβλεψη των προπτυχιακών ή και των διδακτορικών εργασιών τους, συχνά επίσημα ενταγμένοι στην ομάδα των επιβλεψάντων. Το πιο ανώδυνο παράδειγμα ίσως είναι η οργάνωση ετήσιων εκδηλώσεων (Career Fairs), στις οποίες απεσταλμένοι των εταιρειών συλλέγουν τα βιογραφικά των φοιτητριών/φοιτητών που ενδιαφέρονται για μια θέση πρακτικής άσκησης ή και κανονικής εργασίας, συχνά καλοπληρωμένης, για να λέμε την αλήθεια. Ενίοτε παρουσιάζεται το προφίλ της εταιρείας σε κάποια ειδικά οργανωμένη εκδήλωση στο χώρο του πανεπιστημίου (π.χ., η περιλάλητη Novartis, πριν λίγα χρόνια, στο Τμήμα Χημείας ή ο γίγαντας των ηλεκτρονικών Texas Instruments, πρόσφατα, στους Ηλεκτρολόγους Μηχανικούς). Η λίστα θα μπορούσε να συνεχιστεί για μερικές παραγράφους ακόμη.

Όποιος/α εργάζεται σε ένα τέτοιο περιβάλλον, έχει de facto αποδεχτεί ότι το πανεπιστήμιο στο οποίο διδάσκει ή κάνει έρευνα ενστερνίζεται την αρχή «μέσα οι εταιρείες στις σχολές», τόσο που πιο μέσα δε γίνεται. Ωστόσο, δε σημαίνει ότι την ενστερνίζεται την αρχή και ο ίδιος. Μπορεί να μην σηκώνει κανένα μοναχικό μπαϊράκι εκστρατείας διωγμού των εταιρειών, καταδικασμένο στην αποτυχία πριν ακόμα γίνει καν σκέψη, αλλά ίσως να έχει τις κόκκινες γραμμές του/της. Παράδειγμα, Έλληνας συνάδελφος στους Μηχανικούς, βρέθηκε με το στόμα ανοιχτό όταν χτύπησε την πόρτα του γραφείου του νεαρή εκπρόσωπος της Shell, ζητώντας του να παρουσιάσει στο προπτυχιακό του μάθημα κάποιες διαφάνειες με δραστηριότητες της εταιρείας σε θαλάσσια πετρελαιοπηγή, προκειμένου να προσελκύσει το ενδιαφέρον των φοιτητριών/φοιτητών. Μετά την αρχική του έκπληξη, ακολούθησε η ευγενική του άρνηση, η οποία έπρεπε να επαναληφθεί μια φορά ακόμη, γιατί η εκπρόσωπος δεν τα παράτησε έτσι εύκολα.

Το Διάστημα, η NASA, και η πολεμική βιομηχανία

Αν και η NASA (National Aeronautics and Space Administration) είναι ομοσπονδιακός φορέας, την αναφέρω εδώ μαζί με την πολεμική βιομηχανία γιατί ο κόσμος της Διαστημικής έρευνας είναι μια κατηγορία από μόνος του. Οι ηθικοί ενδοιασμοί που μπορεί να έχει κανείς όταν χρηματοδοτείται από τη NASA ίσως δεν είναι πολλοί, και ίσως είναι κάπως πιο αφηρημένοι ή λιγότερο άμεσοι, του τύπου «υπάρχουν άλλες, πιο επείγουσες προτεραιότητες» ή «όσα επιτυγχάνονται στον τομέα του Διαστήματος κάποια στιγμή θα χρησιμοποιηθούν για πόλεμο, επίγειο ή όχι». Όταν όμως στο παιχνίδι δεσπόζει η ίδια η Lockheed Martin ή η Northrop Grumman, και η NASA καλωσορίζει και ενθαρρύνει αυτές τις συνεργασίες, το πράγμα αλλάζει. Ελληνίδα ερευνήτρια στο πανεπιστήμιό μας, σχετικά νέα στο χώρο, θέλησε να συνεργαστεί με συναδέλφους της, καταξιωμένους ερευνητές που δραστηριοποιούνται στην εξερεύνηση του Διαστήματος, με διασυνδέσεις στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, αλλά αναθεώρησε όταν διαπίστωσε πως προκειμένου να εξασφαλιστεί χρηματοδότηση στο σχεδιαζόμενο πρόγραμμα, επιδιώκονταν συναντήσεις με εκπροσώπους της πολεμικής βιομηχανίας. Δεν εξέφρασε τους ενδοιασμούς της σε κανέναν από τους συναδέλφους της, γιατί θα ήταν καταφανώς μάταιο και … από άλλο πλανήτη.

Εδώ θα πρέπει ίσως να διευκρινιστεί ότι τα θέματα Διαστήματος μπορεί να φαντάζουν πολύ εξωτικά σε κάποιον στην Ελλάδα, όμως στην Αμερική είναι ένας ακόμη ανθηρός τομέας ερευνητικής δραστηριότητας, στον οποίο απασχολούνται εκατοντάδες ερευνητές, από μηχανικούς κινητήρων, καυσίμων και μπαταριών, μέχρι επιστήμονες υλικών, ειδικούς της ρομποτικής, των επικοινωνιών, της αεροδυναμικής και των επιστημών της ατμόσφαιρας, αστροφυσικούς, εξειδικευμένους γιατρούς, κινησιολόγους, διαιτολόγους, και μικροβιολόγους. Προγράμματα σχεδιασμού και υλοποίησης της πρώτης ανθρώπινης αποικίας στον Άρη ή τη Σελήνη είναι υπό εξέλιξη, με ορίζοντα λίγων δεκαετιών. Αν αναλογιστεί κανείς τα δισεκατομμύρια δολλάρια που επενδύονται και το πάντα ισχυρό κίνητρο της ανόθευτης ανθρώπινης περιέργειας, καταλαβαίνει ότι πρόκειται για τομέα με τρομερή δυναμική.

Η χρηματοδότηση από ιδιωτικά ιδρύματα

Στην Αμερική υπάρχουν πολυάριθμα ιδρύματα που στηρίζουν με στοχευμένο τρόπο την έρευνα πάνω σε συγκεκριμένα θέματα. Χαρακτηρίζονται συνήθως ως κοινωφελή ή «φιλανθρωπικά», και σχετίζονται με μια ισχυρή κουλτούρα δωρεάς που υπάρχει στις ΗΠΑ, η οποία είναι ενδιαφέρουσα, αλλά όχι της παρούσης. Τις περισσότερες φορές η πηγή των χρημάτων είναι σαφής, όπως συμβαίνει π.χ., με το ίδρυμα Bill & Melinda Gates. Τί γίνεται όμως με άλλα ιδρύματα, που επιβλέπουν δωρεές εξ ονόματος άλλων; Η υποφαινόμενη ενδιαφέρθηκε πριν λίγο καιρό για ένα τέτοιο πρόγραμμα από το American Federation for Aging Research (Αμερικανική Ομοσπονδία για την Έρευνα στη Γήρανση), έναν καθ’ όλα αξιόπιστο φορέα που διαχειρίζεται και διαμοιράζει ποσά από ποικίλες πηγές. Όταν μου έκοψε, ευτυχώς, να ψάξω ποιος διαθέτει τα κονδύλια για το πρόγραμμα που με ενδιέφερε, μετά από μερικά κλικαρίσματα διαπίστωσα με έκπληξη ότι επρόκειτο για το ίδρυμα Hevolution, επικεφαλής του οποίου είναι ο ίδιος ο πρίγκιπας Mohammed bin Salman bin Abdulaziz Al–Saud. Αν δεν έγινε σαφές, μιλάμε για τον πρίγκιπα διάδοχο της Σαουδικής Αραβίας. Αυτόν με τον Κασόγκι. Το ερευνητικό μου πλάνο θα μπορούσε να ταιριάξει πολύ ωραία με τα κριτήρια του προγράμματος. Φυσικά, δεν κατέθεσα αίτηση ποτέ.

Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση, ο στρατός και το Υπουργείο Άμυνας

Ο μεγαλύτερος ίσως χρηματοδότης της έρευνας στα αμερικανικά πανεπιστήμια είναι η ομοσπονδιακή κυβέρνηση, μέσω οργανισμών που επιβλέπονται από αυτήν, όπως τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας (NIH, National Institutes of Health), που χρηματοδοτούν έρευνα με ιατρικό και βιοϊατρικό αντικείμενο, το Εθνικό Ίδρυμα Επιστημών (NSF, National Sciences Foundation), βασικός χρηματοδότης της έρευνας σε όλο το φάσμα των θετικών, φυσικών, και εφαρμοσμένων επιστημών, το Εθνικό Ταμείο για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (NEH, National Endowment for the Humanities) και το Εθνικό Ταμείο για τις Τέχνες (NEΑ, National Endowment for the Arts), που στηρίζουν τους αντίστοιχους ερευνητικούς χώρους. Ως εδώ καλά.

Σημαντική και πρωτοποριακή έρευνα χρηματοδοτείται επίσης από το Υπουργείο Ενέργειας (Department of Energy, DoE) και το Υπουργείο Άμυνας (Department of Defense, DoD, γιατί όλα πρέπει να έχουν ένα αρτικόλεξο). Εδώ ξεκινά μια γκρίζα ζώνη. Καλά το Υπουργείο Ενέργειας, με τα φωτοβολταϊκά και τις ηλεκτρικές μπαταρίες. Το Υπουργείο Άμυνας, όμως; Το DoD διαθέτει πολλά ερευνητικά κονδύλια, τα οποία δεν περιορίζονται σε εμφανώς στρατιωτικά ενδιαφέροντα, αλλά μπορεί να περιλαμβάνουν και ιατρική ή ιατροβιολογική έρευνα, πχ αναφορικά με τις επιπλοκές από τραυματισμούς στο κεφάλι, την επούλωση τραυμάτων, ψυχιατρικές νόσους, επιδημιολογικές μελέτες, κλπ. Επίσης, ενδιαφέρεται για την αιχμή του δόρατος στην Ρομποτική, την Επιστήμη των Υπολογιστών, και τις τηλεπικοινωνίες. Τα κονδύλια του DoD είναι συχνά πολύ ελκυστικά, προσφέρουν πολλά χρήματα, λιγότερους περιορισμούς σχετικά με τη διαφάνεια και την επιστημονική δεοντολογία (σε σχέση με εκείνα των NIH και NSF), και διατίθενται άμεσα. Έχουν βέβαια αυστηρά χρονοδιαγράμματα, απαιτούν την υπογραφή συμφωνητικών εχεμύθειας, και συχνά μπορούν να δουλέψουν σε αυτά μόνο Αμερικανοί πολίτες, άρα αποκλείονται φοιτητές και ερευνητές με βίζα ή πράσινη κάρτα.

Παρόμοιους και ακόμη αυστηρότερους περιορισμούς έχουν τα ερευνητικά κονδύλια που διατίθενται απευθείας από τον Αμερικανικό Στρατό. Ναι, υπάρχουν και αυτά, έχουν μεγάλο επιστημονικό εύρος, και ανέρχονται σε πολλά εκατομμύρια δολλάρια. Αυτό σημαίνει ότι είναι σημαντικός και περιζήτητος αιμοδότης της έρευνας σε κάθε μεγάλο αμερικανικό πανεπιστήμιο. Υπάρχει το παράδειγμα του Ερευνητικού Κέντρου Αυτοκίνησης (Automotive Research Center), στο Μίσιγκαν, μια μακροχρόνια σύμπραξη του Στρατού με το Πανεπιστήμιο, που συντηρεί δεκάδες ερευνητές και φοιτητές, και φαίνεται ότι είναι παραγωγικότατο σύμφωνα με τα κριτήρια αμφότερων των μερών, γιατί μακροημερεύει και αναπτύσσεται.

Το ΝΑΤΟ είναι επίσης σημαντικός χρηματοδότης. Τα προγράμματά του διεξάγονται σε καθεστώς εμπιστευτικότητας, και για να παραβρεθεί κανείς ακόμα και σε ενημερωτικές παρουσιάσεις πρέπει να είναι Αμερικανός πολίτης ή πολίτης χώρας-μέλους του ΝΑΤΟ (το οποίο ελέγχεται πραγματικά). Τα ενδιαφέροντα του ΝΑΤΟ είναι πολλά και ποικίλα, και άπτονται των δραστηριοτήτων πολλών ερευνητών σε πολυτεχνικές σχολές και όχι μόνο. Ο αναπληρωτής κοσμήτορας, υπεύθυνος για τα ακαδημαϊκά θέματα, επιχειρηματολογούσε τις προάλλες ότι πρέπει να αναγερθεί νέο κτήριο στην πανεπιστημιούπολη, για να στεγάζει ακριβώς όλη την έρευνα που πραγματοποιείται σε καθεστώς εμπιστευτικότητας για λογαρισμό του ΝΑΤΟ και του Στρατού.

Που μπαίνουν οι κόκκινες γραμμές;

Πριν λίγα χρόνια, Ελληνίδα συνάδελφος ένιωσε πολύ άβολα όταν βρέθηκε σε παρουσίαση της δουλειάς ενός καταξιωμένου καθηγητή, μηχανολόγου μηχανικού, ο οποίος ερευνούσε κατασκευαστικές καινοτομίες που θα επέτρεπαν τη γρήγορη αλλαγή χρήσης σε οχήματα του Στρατού, σε συνθήκες πολέμου στην έρημο. Μια παράμετρος που έπρεπε να ληφθεί υπόψιν ήταν ο χρόνος αντίδρασης του «εχθρού» και όταν η συνάδελφος ρώτησε κάπως ζεματισμένη «μιλάμε δηλαδή για συνθήκες πραγματικής μάχης;», ο ομιλητής την κοίταξε απορημένα και της απάντησε πως βέβαια, τα ευρήματα υιοθετούνται άμεσα από τις μοίρες τεθωρακισμένων σε «περιοχές επιχειρήσεων».

Το θέμα ήρθε προς συζήτηση ένα βράδυ σε κάποια μάζωξη, και η συνάδελφος αναρωτιόταν, ενεή και θυμωμένη, πώς γίνεται να χρηματοδοτείται από τον αμερικανικό στρατό ολόκληρη ομάδα χωρίς να έχει ηθικές αναστολές κανείς από το γκρουπ, παρ’ ότι δουλεύει για μια στρατιωτική μηχανή που επιχειρεί στην άλλη άκρη του κόσμου, στις πατρίδες κιόλας ορισμένων (η εν λόγω ομάδα περιελάμβανε και Ιρανούς, εκτός από Κινέζους, Κορεάτες και Ρουμάνους ερευνητές). Άλλος συνάδελφος, που συμμεριζόταν την οργή της, αλλά όχι και την έκπληξη, της θύμισε ότι, όπως έχει άλλωστε επισημάνει και ο ίδιος ο Τσόμσκι, ολόκληρο το Πανεπιστήμιο συντηρείται από το Στρατό, άμεσα ή έμμεσα, κι αυτό περιλαμβάνει και το δικό της μισθό, το εργαστήριο και τους φοιτητές της, άρα μήπως είναι λίγο υποκριτικό να εξανίσταται; Η συνάδελφος το σκέφτηκε λίγο, και απάντησε ότι πρέπει να τίθεται κάπου μια κόκκινη γραμμή. Το πού ακριβώς θα χαραχτεί αυτή η γραμμή είναι φυσικά ζήτημα εντελώς αυθαίρετο και συχνά επίπονο.

Συμμερίζομαι τη θέση αυτή. Το αμερικανικό πανεπιστήμιο παρέχει μοναδικές υποδομές και πλούσιες ευκαιρίες για πρωτοποριακή έρευνα σε πάμπολλους επιστημονικούς τομείς. Παράλληλα, βρίσκεται σε διαρκή και σφιχτό εναγκαλισμό με εταιρείες-κολοσσούς, στρατό, πολιτικούς και στρατιωτικούς συμμάχους της χώρας και οικονομικούς παίχτες παγκοσμίου εμβέλειας. Ενθαρρύνει τους διδάσκοντες να ιδρύουν νεοφυείς επιχειρήσεις- παρακλάδια του πανεπιστημίου, στις οποίες καθηγητές εμπορεύονται ιδέες γεννημένες και επεξεργασμένες μέσα στο δημόσιο πανεπιστήμιο, καλλιεργημένες με τη στήριξη ομοσπονδιακών κονδυλίων, δηλαδή χρημάτων του φορολογούμενου πολίτη. Διαθέτει ειδικό γραφείο για να προωθεί αυτού του είδους την επιχειρηματικότητα, καλωσορίζει βιομήχανους και λομπίστες στα συμβούλια ιδρυμάτων, διεξάγει ευχαρίστως έρευνα για λογαριασμό της μεγαλύτερης πολεμικής μηχανής του πλανήτη, και γενικά λειτουργεί με όρους καλοκουρδισμένης επιχείρησης. Σε ένα τέτοιο ακαδημαϊκό και εργασιακό περιβάλλον, η χάραξη κόκκινων γραμμών είναι τόσο δύσκολη όσο και αναγκαία.

Καταμεσίς μιας θάλασσας αντιφάσεων, μπορεί να διδάσκει κανείς σε αίθουσα που έχει βαφτιστεί προς τιμήν μιας εταιρείας, αλλά μπορεί να αρνηθεί να γίνει ο ίδιος όχημα της εταιρικής διαφήμισης, βάζοντας τα δικά του όρια. Μπορεί να μην μαζεύει υπογραφές για να σαμποταριστεί η πολεμική βιομηχανία των ΗΠΑ, αλλά να μην συμμετέχει σε προγράμματα χρηματοδοτημένα απευθείας από αυτήν. Μπορεί να εντάσσεται στο δυναμικό ενός πανεπιστημίου, η διοίκηση του οποίου παινεύεται για τα ποσά που αποσπά από το Στρατό, αλλά να μην δέχεται ο ίδιος κονδύλια απο το ΝΑΤΟ. Μπορεί να εκπαιδεύει τα μελλοντικά στελέχη όλων αυτών των εταιρειών, πράγμα που δεν είναι υπό τον έλεγχό του έτσι κι αλλιώς, αλλά να απέχει από το να σχεδιάζει την ερευνητική του ατζέντα αποκλειστικά με βάση τις ανάγκες της Ford για καινούρια φρένα. Φυσικά, αυτές οι επιλογές αποχής και απόστασης μερικές φορές συνοδεύονται από κάποιο κόστος, επαγγελματικά μιλώντας.

Η σύνδεση πανεπιστημίου-κοινωνίας είναι μια πραγματική ανάγκη και ένα διαρκές πρόταγμα. Οι κοινωνίες μας, καλώς ή κακώς, περιλαμβάνουν και τις μεγάλες εταιρείες και το ρόλο που αυτές επιτελούν. Η σύνδεση με την κοινωνία, όμως, αναφέρεται επίσης στις ανάγκες του λαού, που μπορεί να μην ιεραρχούνται σύμφωνα με τις προτεραιότητες μιας εταιρείας. Το Πανεπιστήμιο ως θεσμός, με τον πολυδιάστατο και ακτινοβόλο κοινωνικό, εκπαιδευτικό, και ερευνητικό του ρόλο, δεν πρέπει να λειτουργεί ως παραφυάδα του τμήματος ανάπτυξης και έρευνας καμιάς βιομηχανίας. Όμως αυτού του είδους οι κοινωνικές και θεσμικές αλλαγές, επιτυγχάνονται μόνο με συλλογικές πολιτικές δράσεις και συνειδητοποιήσεις, πολύ ευρύτερες από τα προσωπικά όρια που ορίζει ο καθένας στο χώρο δουλειάς του.

Κάποιος μπορεί πάντα να αντιπροτάξει ότι «αν δε σου αρέσει η Αμερική, να πας να ζήσεις αλλού», κάτι που έχει όντως διατυπωθεί ως υπέρτατος αντίλογος σε αυτές τις ανησυχίες, και το αλλού ήταν φυσικά η Κούβα. Μέχρι να γίνει επανάσταση και να εγκατασταθεί άμεση δημοκρατία και αταξική κοινωνία κάπου αλλού, πρέπει ωστόσο κάπου να ζει κάποιος, να εργάζεται και να δημιουργεί, σύμφωνα με τις ικανότητες και τις επιθυμίες του. Το ότι ζει στην Αμερική ή στην Ελλάδα δε σημαίνει ότι τα βρίσκει όλα σύμφωνα με τα πολιτικά του κριτήρια. Επιπλέον, η Κούβα μπορεί να πληροί κάποιες προϋποθέσεις αλλά όχι άλλες. Μια άλλη οποιαδήποτε χώρα, το ίδιο. Στη ζωή οι επιλογές καθορίζονται επίσης από τις ανθρώπινες σχέσεις, τα συναισθήματα και τις προσωπικές πορείες και προτεραιότητες. Σχεδόν όποια εργασία και να κάνει κάποιος, στην Αμερική, στην Ευρώπη ή αλλού, είναι πολύ πιθανό να αισθανθεί κάποια στιγμή ότι είναι γρανάζι του συστήματος. Κι αυτό θα είναι όντως αλήθεια. Κανείς δε ζει εκτός συστήματος ή εκτός κοινωνίας, μόνο ίσως αν απομονωθεί σε καμιά σπηλιά στον Ψηλορείτη τρώγοντας ραδίκια και χοχλιούς. Επιπροσθέτως, η παραπάνω ανέξοδη προτροπή δεν έρχεται συνήθως από κάποιον που απομονώθηκε στα βουνά ή κήρυξε όντως επανάσταση προκειμένου να μη συνθηκολογήσει, αλλά από ανθρώπους που δεν διανοούνται καν να τραβήξουν κάποια παρεμφερή κόκκινη γραμμή, πράγμα που μάλλον σημαίνει ότι ίσως δεν ενοχλούνται από τέτοιου είδους ανησυχίες.

Το ηθικό και πολιτικό πρόβλημα του ποια κοινωνία στηρίζει κανείς με τη δουλειά και το μόχθο του, είναι υπαρκτό. Το να ζει κανείς στην Αμερική, και όχι επειδή απλώς γεννήθηκε εκεί, φέρνει αυτό το πρόβλημα στην επιφάνεια πολύ συχνά, τουλάχιστον για ορισμένους από εμάς. Η εσωτερική αυτή πάλη είναι διαρκής, και με αβέβαιη έκβαση, και γι’ αυτό οι κόκκινες γραμμές καθίστανται απαραίτητες. Κι ας χαράσσονται συχνά κατά περίσταση και κατόπιν αυτοσχεδιασμού.