του Δημήτρη Καλτσώνη
Η εξωτερική πολιτική της Κίνας από το 1990 και μετά μπορεί να χωριστεί σε δυο περιόδους. Κατά την πρώτη επικρατούσαν οι αρχές τις οποίες χάραξε ο Ντενγκ Σιαο Πινγκ. Αυτές συνοψίζονταν με τον κινεζικό χαρακτηριστικό τρόπο στις ακόλουθες προτάσεις:
- να παρατηρείς ήρεμα, να σιγουρεύεις τη θέση σου, να ασχολείσαι ήρεμα με τις υποθέσεις, να κρύβεις τις ικανότητές σου και να περιμένεις τη στιγμή σου, να κρατάς χαμηλό προφίλ, ποτέ να μην διεκδικείς την ηγεσία.
- να μην υψώνεις το λάβαρο του σοσιαλισμού, να μην εμπλέκεσαι σε συγκρούσεις, να μην κάνεις εχθρούς, να πηγαίνεις πέρα από τις ιδεολογίες, να αποστασιοποιείσαι από τα συγκεκριμένα γεγονότα.
Με βάση τις παραπάνω αρχές οι κινεζικές ηγεσίες επέδειξαν αξιοθαύμαστη στρατηγική υπομονή. Για δεκαετίες όφειλαν να κρατούν χαμηλούς τόνους και να επιδιώκουν την οικονομική ανάπτυξη της χώρας και στη συνέχεια, όταν οι συνθήκες το επέτρεψαν, την αθόρυβη οικονομική διείσδυση σε άλλες χώρες.
Θα μπορούσε εδώ να ανιχνευθεί μια αναλογία με την αντίληψη του Μάο Τσε Τουνγκ για τον πόλεμο ή ακόμη και με την αντίστοιχη του αρχαίου Σουν Τσου. Δηλαδή, πρέπει κανείς να επιτίθεται μόνο όταν έχει ισχυροποιηθεί και μόνο όταν η νίκη είναι σίγουρη. Για όσες δεκαετίες η Κίνα δεν ήταν βέβαιη για το αποτέλεσμα έπρεπε να κρατά χαμηλούς διπλωματικούς τόνους.
Η εποχή Σι
Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν από την έλευση της ηγεσίας του Σι Ζινπίνγκ. Για την ακρίβεια, ψήγματα της διαφορετικής εξωτερικής πολιτικής μπορούν να εντοπιστούν και λίγο νωρίτερα. Πρόκειται για αλλαγή που δεν σχετίζεται κυρίως με το πρόσωπο του ηγέτη αλλά εκφράζει βαθύτερες διεργασίες. Η Κίνα αναδύεται πανίσχυρη.
Ποιες είναι οι συνθήκες που γέννησαν αυτή τη διαφοροποίηση; Η χώρα έγινε στο μεταξύ η δεύτερη οικονομική δύναμη στον πλανήτη. Αν δεν υπάρξουν εκπλήξεις και ανατροπή της τάσης, σχετικά σύντομα θα γίνει η πρώτη οικονομία στον κόσμο. Είναι ήδη η πρώτη χώρα σε επενδύσεις στη Λ. Αμερική και στην Αφρική ενώ η παρουσία της στην Ασία (ειδικά στη Νοτιοανατολική) και στην Ευρώπη είναι ήδη σημαντική. Αποτελεί την πρώτη εξαγωγική δύναμη στον κόσμο.
Παράλληλα ενισχύεται μέρα με τη μέρα η διπλωματική της δραστηριότητα και οι επιτυχίες της. Η πρόσφατη προσέγγιση Ιράν – Σαουδικής Αραβίας που έγινε με τη διαμεσολάβηση του Πεκίνου είναι τρανή απόδειξη. Κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί πως θα επιτευχθεί αυτό το εξαιρετικά δύακολο αποτέλεσμα με τις καταλυτικές επιδράσεις στη Μέση Ανατολή. Η αδυναμία των ΗΠΑ φάνηκε με κραυγαλέο τρόπο.
Ταυτόχρονα σημαντικές είναι και οι εξελίξεις στο στρατιωτικό δυναμικό της Κίνας. Πριν λίγες μόνο δεκαετίες η Κίνα φάνταζε ως ένας στρατιωτικός νάνος μπροστά στις ΗΠΑ. Σήμερα τα πράγματα έχουν διαφοροποιηθεί σημαντικά παρά το γεγονός ότι οι ΗΠΑ βρίσκονται ακόμη πολύ μπροστά από την άποψη του στρατιωτικού δυναμικού.
Ωστόσο η Κίνα συστηματικά ενισχύει τις στρατιωτικές της δυνατότητες. Ο αμυντικός της προϋπολογισμός από το 2019 και μετά αυξάνεται κατά 7% ετησίως. Από το 2016 έχει στρατιωτική παρουσία στο Τατζικιστάν ενώ από το 2017 διαθέτει στρατιωτική βάση στο Τζιμπουτί στο ανατολικό κέρας της Αφρικής, που έχει στρατηγική σημασία ως πέρασμα από την Ερυθρά θάλασσα στον Ινδικό ωκεανό.
Στρατιωτική παρουσία ή βάσεις προετοιμάζει στα νησιωτικά κράτη του Ειρηνικού ωκεανού Βανουάτου και Κιριμπάτι, που βρίσκονται ανατολικά της Αυστραλίας. Αντίστοιχη δραστηριότητα ετοιμάζεται στην αφρικανική Ισημερινή Γουινέα αλλά και στην Καμπότζη. Βέβαια, η ίδια η Κίνα είναι στρατηγικά περικυκλωμένη από διαμετρικά διασπαρμένες βάσεις των ΗΠΑ. Ιδιαίτερα ευάλωτη αισθάνεται η Κίνα από το γεγονός ότι οι ΗΠΑ μπορούν σχετικά εύκολα να ελέγξουν τα στενά της Μάλακα από όπου διέρχεται το μεγαλύτερο μέρος των εισαγωγών και εξαγωγών της. Δυνητικά αυτό θα σήμαινε στραγγαλισμό της κινεζικής οικονομίας.
Η εξωτερική πολιτική του Σι
Από το 2013 η εξωτερική πολιτική της νέας κινεζικής ηγεσίας υπό τον Σι Ζιπίνγκ έγινε πιο φιλόδοξη και ενεργητική, χωρίς όμως να αποστασιοποιηθεί πλήρως από τις προηγούμενες κατευθύνσεις. Εξακολούθησαν σε ένα βαθμό οι χαμηλοί τόνοι αλλά η δοσολογία άρχισε να αλλάζει. Η Κίνα διεισδύει πλέον όχι μόνο οικονομικά αλλά και διπλωματικά. Αναπτύσσει πολυεπίπεδες συμμαχίες, ακολουθεί ελύγιστη πολιτική, προσπαθεί να διαμορφώνει διπλωματικές πλειοψηφίες στα διάφορα fora.
Στο 19ο συνέδριο του ΚΚ Κίνας το 2017 διακηρύχθηκε από τον πρόεδρο με έμφαση ότι “είναι καιρός η Κίνα να καταλάβει το κέντρο της διεθνούς σκηνής”. Στο ίδιο συνέδριο τάχθηκε ρητά υπέρ της παγκοσμιοποίησης και των ελεύθερων οικονομικών συνόρων κατηγορώντας έμμεσα τις ΗΠΑ για προστατευτισμό.
Ο Σι εξέφρασε με πιο ολοκληρωμένο τροπο τις επιδιώξεις της κινεζικής εξωτερικής πολιτικής στην 12η Σύνοδο Κορυφής των κρατών του BRICS το 2020. “Πρέπει, τόνισε, να προωθήσουμε τις αρχές της κοινής, παγκόσμιας ασφάλειας, διαρκούς και συνεργατικής, να αμβλύνουμε τις αντιθέσεις με διαπραγματεύσεις και διαβουλεύσεις, να απορρίψουμε την παρέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις των άλλων, τις μονομερείς κυρώσεις, τους εθνικούς νόμους εξωεδαφικής ισχύος, για να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον σταθερής και ειρηνικής ανάπτυξης”.
Στην τοποθέτηση αυτή, η οποία ουσιαστικά επαναλαμβάνει μια σειρά θεμελιώδεις αρχές του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ, διακρίνεται ξεκάθαρα η αιχμή ενάντια στην πολιτική των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ. Αν και υπάρχουν ερωτήματα για τη συνέπειά της, το 2014 η Κίνα δια στόματος Σι Ζιπίνγκ είχε διακηρύξει ότι οι αρχές της ειρηνικής συνύπαρξης στις οποίες βασίστηκε ο ΟΗΕ δεν είναι ξεπερασμένες.
Η διπλωματική απάντηση της Κίνας προς τις ΗΠΑ άρχισε υπό τον Σι Ζιπίνγκ να αρθρώνεται ολοένα και πιο καθαρά εγκαταλείποντας τους χαμηλούς τόνους. Είναι χαρακτηριστική η συνάντηση αντιπροσωπειών των δύο κρατών στην Αλάσκα το Μάρτιο του 2021. Ήταν η πρώτη συνάντηση που έγινε μετά την εκλογή του Μπάντεν στις ΗΠΑ. Όταν η αμερικανική αντιπροσωπεία έθεσε θέμα ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κίνα (Ουιγούροι, Θιβέτ κλπ), η κινεζική αντιπροσωπεία ανταπάντησε στα ίσα.
Αφήνοντας σαφέστατες αιχμές για την εξάπλωση της φτώχειας και των ανισοτήτων στα αναπτυγμένα κράτη της Δύσης, κορυφαίος Κινέζος διπλωμάτης είπε: “Κατορθώσαμε να βάλουμε τέλος στη μεγάλη φτώχεια για όλους στην Κίνα. Και ελπίζουμε ότι και άλλες χώρες, ειδικά οι πιο αναπτυγμένες, θα καταβάλλουν αντίστοιχες προσπάθειες σε αυτή την κατεύθυνση”. Για τα ανθρώπινα δικαιώματα πρόσθεσε ότι οι αρχές των ΗΠΑ θα έκαναν καλά να ασχοληθούν με τα δικά τους προβλήματα στον τομέα αυτό και αναφέρθηκε ευθέως στο κίνημα Black Lives Matter.
Η πρόταση για το Ουκρανικό
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο διατυπώθηκε η πρόταση 12 σημείων της Κίνας για τον τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία. Η πρόταση βέβαια απορρίφθηκε βιαστικά από τους Δυτικούς για ευνόητους λόγους. Η δυναμική της όμως θα εξακολουθήσει να υπάρχει. Ποια είναι τα βασικά της σημεία:
1. Σεβασμός της κυριαρχίας όλων των χωρών
2. Εγκατάλειψη της ψυχροπολεμικής νοοτροπίας
3. Παύση εχθροπραξιών
4. Συνέχιση ειρηνευτικών συνομιλιών
5. Επίλυση της ανθρωπιστικής κρίσης
6. Προστασία των αμάχων και των αιχμαλώτων πολέμου
7. Διατήρηση της ασφάλειας των πυρηνικών εργοστασίων
8. Μείωση των στρατηγικών κινδύνων
9. Διευκόλυνση των εξαγωγών σιτηρών
10.Τερματισμός των μονομερών κυρώσεων
11. Διατήρηση σταθερών βιομηχανικών και εφοδιαστικών αλυσίδων
12. Προώθηση της μετασυγκρουσιακής ανασυγκρότησης
Η κινεζική πρόταση ξεκινά από το σεβασμό της κυριαρχίας όλων των χωρών. Εμπεριέχει βέβαια ασάφειες καθώς δεν διευκρινίζει τι θα γίνει συγκεκριμένα με τα εδάφη της Ουκρανίας που κατέχονται από τη Ρωσία ή με τα ζητήματα ασφαλείας που θέτει η Ρωσία λόγω της de facto ένταξης της Ουκρανίας στο δυτικό μπλοκ. Παραπέμπει ωστόσο στις αρχές του ΟΗΕ βάσει των οποίων η εδαφική ακεραιότητα και η κυριαρχία είναι θεμέλια της ειρηνικής συνύπαρξης. Το σημείο 1 θα πρέπει να ερμηνευθεί μαζί με τα 3 και 4, δηλαδή την παύση εχθροπραξιών και την έναρξη ειρηνευτικών συνομιλιών προκειμένου να διευθετηθούν όλα αυτά τα ζητήματα.
Υπάρχει επίσης μια δέσμη προτάσεων που έχουν άμεσο, ανθρωπιστικό χαρακτήρα. Τέτοιες είναι η επίλυση της ανθρωπιστικής κρίσης και η προστασία των αμάχων και των αιχμαλώτων πολέμου. Μια άλλη ομάδα αναφέρεται σε θέματα ασφάλειας της ανθρωπότητας και στην ομαλοποίηση της ροής των αγαθών. Τέτοιες είναι η διατήρηση της ασφάλειας των πυρηνικών εργοστασίων, η δευκόλυνση των εξαγωγών σιτηρών, η διατήρηση σταθερών βιομηχανικών και εφοδιαστικών αλυσίδων.
Οι προτάσεις 2 και 10 αφορούν γενικότερα το πλαίσιο των διεθνών σχέσεων. Είναι φανερό ότι βάλλεται η ψυχροπολεμική νοοτροπία των ΗΠΑ και η μονομερής επιβολή κυρώσεων, η οποία αντιτίθεται στον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ.
Στο σημείο 12, η προώθηση της μετασυγκρουσιακής ανασυγκρότησης αφορά το κρίσιμο ζήτημα της ανοικοδόμησης της Ουκρανίας. Ποιες πολυεθνικές θα έχουν τον πρώτο λόγο; Πώς θα γίνει η μοιρασιά; Εκτιμάται ότι η ανοικοδόμηση υποδομών, κτιρίων, βιομηχανίας κλπ. θα ξεπεράσει το 1 τρις δολάρια.
Η θέση της Ελλάδας
Ανεξάρτητα από τις φιλοδοξίες και τις ιδιοτελείς στοχεύσεις της Κίνας, η πρότασή της έχει στοιχεία που είναι αξιοποιήσιμα. Παρόμοιες προτάσεις για το Ουκρανικό έχουν διατυπώσει οι πρόεδροι της Βραζιλίας και του Μεξικού, Λούλα και Ομπραδόρ αντίστοιχα.
Σε μια τόσο δυσμενή και επικίνδυνη ιστορική συγκυρία η Ελλάδα θα όφειλε να συμβάλλει στη διαφύλαξη της ειρήνης. Δεν έχει κανένα λόγο να εμπλέκεται στις συγκρούσεις. Η χώρα μας θα πρέπει να ασκήσει μια πολιτική που θα εναρμονίζεται με τις αρχές του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ. Για το λόγο αυτό πρωτίστως, πρέπει άμεσα να διακόψει κάθε είδους συμμετοχή στον πόλεμο στην Ουκρανία.
Θα μπορούσε τέλος, αξιοποιώντας στοιχεία των προτάσεων της Κίνας, της Βραζιλίας και του Μεξικού, να αναλάβει διπλωματική πρωτοβουλία μαζί με άλλες χώρες με τους εξής στόχους:
- άμεση κατάπαυση του πυρός
- απόσυρση των ρωσικών στρατευμάτων στο πλαίσιο μιας διεθνούς συμφωνίας αμοιβαίων εγγυήσεων και αμοιβαίου σεβασμού της κυριαρχίας των χωρών, στη βάση των αρχών του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ
- στο πλαίσιο αυτής της διεθνούς συμφωνίας λήψη μέτρων για την οικοδόμηση μιας ουδέτερης, δημοκρατικής Ουκρανίας.