- Ο χρόνος που θα παραμείνει μια πληροφορία στη βραχυπρόθεσμη μνήμη δεν σχετίζεται ιδιαίτεραμε το αν αυτή η πληροφορία θα αποθηκευτεί στην μακροπρόθεσμη μνήμη. Δηλαδή: το να λες και να ξαναλές κάτι είναι ένας από τους χειρότερους τρόπους να εξασφαλίσεις ότι αυτός που σε ακούει θα το θυμάται.
- Η μνήμη είναι πριν απ’ όλα συναίσθημα. Η συναισθηματική διέγερση στην οποία βρίσκεται κανείς όταν μαθαίνει κάτι είναι ο καθοριστικότερος παράγοντας για το αν θα το θυμάται. Κατά τρόπο γουστόζικο, αυτή η συναισθηματική διέγερση δενχρειάζεται να προέρχεται από την μαθησιακή πληροφορία καθαυτή· αρκεί απλώς να υπάρχει. Οι Άγγλοι του 1600 δεν είχαν φτηνό χαρτί και μελάνι για να σφραγίζουν τις αγοραπωλησίες γης, είχαν όμως μικρά παιδιά που θα ζούσαν για καιρό, τα οποία γίνονταν μάρτυρες της εκάστοτε συμφωνίας. Επειδή όμως τα παιδιά δεν είχαν φυσικό ενδιαφέρον για μπίζνες, οι ενήλικες τα φόρτωναν κλωτσιές για να θυμούνται σε ποιόν ανήκει τι ως τα βαθιά γεράματα.
3. Εκτός από συναίσθημα, η μνήμη είναι επίσης αυτό που προκύπτει σαν αποτέλεσμα της εις βάθος επεξεργασίας. Το με πόσα άλλα πράγματα θα συνδέσουμε μια πληροφορία και το αν θα την αξιοποιήσουμε για κάποιο σκοπό καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό το αν και για πόσο θα την θυμόμαστε. Είναι ο λόγος που τα παιδιά μαθαίνουν καλά τα πράγματα που χρησιμοποιούν για εργασίες, ο λόγος που δεν μπορούσα με τίποτα να συγκρατήσω ιστορικές πληροφορίες μέχρι να αρχίσω να ασχολούμαι με τα πολιτικά, και επίσης ο λόγος που αφομοιώνω εύκολα τις ίδιες γνώσεις τώρα. Υπάρχουν απειροελάχιστοι άνθρωποι με «κακή μνήμη» και πάμπολλοι που δεν τους ενδιαφέρει αυτό που ακούν αρκετά ώστε να το επεξεργαστούν σε βάθος.
4. Σε κάθε περίπτωση, οι άνθρωποι ξεχνάνε μέσα σε έναν μήνατο 80% αυτών που διδάσκονται, στην καλή περίπτωση. Παρ’ όλα αυτά, το μιμητικό μας σύστημα, που χρησιμοποιεί άλλα εγκεφαλικά μονοπάτια από αυτό της αποθήκευσης ρητών πληροφοριών, έχει πανίσχυρες μαθησιακές δυνατότητες. Όπως έχει καταλάβει μεταξύ άλλων και ο Γιάννης Μπέζος, οι άνθρωποι θα ξεχάσουν πολύ γρήγορα το τι είπες αλλά όχι το τι έκανες – όχι με την έννοια της ηθικής επιβράβευσης ή τιμωρίας αλλά με την πεζή έννοια της αντιγραφής. Γι’ αυτό και μία από τις αποτελεσματικότερες μαθητείες είναι το να δουλέψει κανείς δίπλα σε κάποιον κορυφαίο του είδους, ακόμα κι αν αυτός ο κάποιος δεν μεταδώσει ποτέ απευθείας πληροφορίες. Ένα ακροατήριο θα θυμάται σπάνια συγκεκριμένο περιεχόμενο, αλλά θα ενεργοποιήσει τον τρόπο σκέψης, την γενικότερη προσέγγισή σου σε ένα ζήτημα, αν αυτή η προσέγγιση αξίζει τον κόπο.
5. Μιλώντας για κορυφαίους του είδους, ορίστε μια σειρά διαλέξεων από τον κορυφαίο του είδους, Robert Sapolsky. (Μου) είναι χρησιμότερη από οποιοδήποτε εγχειρίδιο παιδαγωγικής και μεταδοτικότητας έχω διαβάσει.
6. Όλη η δουλειά λοιπόν είναι να δείξεις, και δείχνοντας να παρακινήσεις συναισθηματικά τους από κάτω. Δυστυχώς, για να παρακινηθούν συναισθηματικά οι από κάτω, πρέπει να παρακινηθείς συναισθηματικά και εσύ. Δυστυχέστερα, στα καθημερινά χαρακώματα των πολύωρων παραδόσεων, το να μένεις συναισθηματικά ενεργός είναι δύσκολο και χρόνο με τον χρόνο γίνεται ακόμα δυσκολότερο – και οπωσδήποτε το πάθος που έχεις για το αντικείμενο δεν παρέχει αφ’ εαυτού του αρκετό καύσιμο. Γι’ αυτό λοιπόν πέρνα καλά: παίξε ρόλους, κάνε τον καραγκιόζη, πες αστεία, μίλα για ό,τι σου κατέβει αυθόρμητα εκείνη τη στιγμή. Είναι ακριβώς επειδή η γνώση είναι ιερή που οφείλει να είναι και παιγνιώδης, και που έχει τεράστια παιδαγωγική σημασία να διασκεδάζεις όταν διδάσκεις κάτι· να βρίσκεσαι σε δημιουργική διέγερση τρόπον τινά ερωτικήόπως λέει και ο Φρόιντ. Γι’ αυτό και δεν χρειάζεται κανείς να σου πει αν έχεις κάνει καλό μάθημα – θα το αισθανθείς πέρα για πέρα στη δόνηση του σώματός σου και κατά τη διάρκεια και μετά την περφόρμανς.
7. Τίποτα, μα τίποτα, από όλα αυτά δεν γίνεται να συμβαίνει πάντα. Και ο Sapolskyνα είσαι, θα έχεις μέρες διαδικαστικές, μέρες βαρετές, μέρες που θα κοιτάς το ρολόι συχνότερα από όσο συνήθως. Ιτς οκέι – μια δουλειά είναι στην τελική, και όποιος λέει ότι αγαπάει τη δουλειά του κάθε μέρα λέει ψέματα.
8. Ειδικά αν δουλεύεις στην τριτοβάθμια, είναι σίγουρο ότι πιστεύεις πως είσαι είτε πανίβλακας, άσχετος, μια απάτη πάντα στο όριο της αποκάλυψής της, είτε εντυπωσιακά έξυπνος, με γνώσεις εκτενείς και μεταξύ τους εναρμονισμένες τόσο που σπάνια συναντά κανείς στη γενιά σου. Κατ’ αρχάς δεν είσαι τίποτα από τα δύο. Μετά, αν ανήκεις στην πρώτη κατηγορία, φρόντισε να κοιτάξεις διαπεραστικά γύρω σου για να συνειδητοποιήσεις τον βαθμό στον οποίο πάνω-κάτω κανείς δεν έχει ιδέα. Αν ανήκεις στην δεύτερη κατηγορία, μάζεψε το κεφάλι σου, τουλάχιστον στην παράδοση. Κανείς δεν έκανε καλό μάθημα επιστρατεύοντας κατεξοχήν προχωρημένες γνώσεις που απέκτησε στην διαδακτορική και μεταδιδακτορική του πορεία. Οι αναφορές σου θα πρέπει να είναι κατεξοχήν στο βασικό υλικό προς κατάκτηση, όχι στο τελευταίο πράγμα που σε έκανε να αισθανθείς έξυπνος όταν το κατάλαβες. Δεν είναι εκεί για να εντυπωσιάσεις, και στο κάτω-κάτω ποτέ κανείς δεν εντυπωσιάστηκε από μια παράδοση που δεν κατάλαβε (ΟΚ, με εξαίρεση τα πανεπιστημιακά μαθήματα φιλοσοφίας στην Ελλάδα). Συγκεντρώσου στο να πεις μια απλή, συνεκτική ιστορία, την οποία να μπορεί κανείς να πάρει σπίτι του και να την εξηγήσει σε αδρές τουλάχιστον γραμμές σε έναν μαθητή γυμνασίου – αυτός είναι ο σκοπός και όχι μεγαλύτερος.
9. Υπάρχει ένα πρόβλημα με τις ιστορίες που είναι απλές και συνεκτικές: δεν είναι αληθείς. Μόνο κάποιος αστοιχείωτος με τον τρόπο του ημιμαθούς θα μπορούσε να πιστεύει πως υπάρχει έστω και ένα μείζον ζήτημα σε έστω και ένα επιστημονικό πεδίο με το οποίο να ξεμπερδεύει κανείς με καθαρές τομές και εύτακτα αφηγήματα. Παρ’ όλα αυτά, είναι συνήθως αδύνατον να αντιμετωπίσουμε εξ αρχής την χαώδη πολυπλοκότητα των περισσότερων γνωστικών αντικειμένων. Γνωρίζουμε, λ.χ., ότι λίγο-πολύ κομμάτια από όλον τον εγκέφαλο συμμετέχουν από λίγο έως πολύ στις περισσότερες ανθρώπινες γνωστικές διεργασίες. Αν όμως στα εισαγωγικά μαθήματα των νευροεπιστημών δεν παρουσιάζαμε τον εγκέφαλο, μέσω δραματικών απλουστεύσεων, σαν ένα όργανο με ανατομικά ξεκάθαρους και λειτουργικά εξειδικευμένους τομείς, αν αποκαλύπταμε από την αρχή όλον τον πλούτο και τη διασπορά των νευρικών δικτύων που απαιτούνται για την παραμικρή ανθρώπινη διεργασία, τότε κανείς, εκτός από τους πολύ προικισμένους, δεν θα μπορούσε να μας παρακολουθήσει. Μια απλουστευμένη ιστορία μπορεί να είναι ένα πολύτιμο διδακτικό βοήθημα, ένα αρχικό πάτημα για να σκάψει κανείς βαθύτερα, με τον αστερίσκο ότι δεν κλείνει την συζήτηση· ότι διδάσκοντες και διδασκόμενοι έχουν στο μυαλό τους, σε πείσμα του αμοιβαίου τους ναρκισσισμού, ότι κάτω από την επιφάνεια κρύβονται χαοτικά βάθη, που για να τα φτάσει κανείς θα χρειαστούν οι κόποι μιας ζωής – και βάλε.
10. Μιλώντας για προικισμένους και προικιά: δεν υπάρχουν κακοί και χαζοί μαθητές. Δεν υπάρχουν όμως ούτε, κατά την φαντασίωση της ριζοσπαστικής παιδαγωγικής, αποκλειστικά και μόνο άνθρωποι που απλά δεν διδάχτηκαν ποτέ τα πράγματα με τον σωστό τρόπο. Υπάρχουν απειροελάχιστοι που όντως δεν διαθέτουν τα νοητικά εφόδια για αφαιρετική σκέψη, και μετά υπάρχει μια θάλασσα ανθρώπων των οποίων το συναίσθημα στέκεται εμπόδιο στην πορεία τους προς τη γνώση. Αυτοί είναι συνηθέστερα άνθρωποι που μεγάλωσαν με εξαιρετικά επικριτικούς ή/και απόντες γονείς, ή άνθρωποι που μεγάλωσαν με γονείς ασφυκτικά παρόντες. Αυτό που λείπει και από τους δύο είναι η εμπιστοσύνη στον εαυτό τους γενικά, και η πεποίθηση ότι μπορούν μόνοι τους να μάθουν κάτι ειδικά. Το καλύτερο που έχει να κάνει κανείς σε αυτές τις περιπτώσεις είναι να επικεντρωθεί στην αποκατάσταση αυτής της εμπιστοσύνης – και να μην περιμένει και θαύματα, μιας και οι διαδικασίες αυτές είναι άλλης αρμοδιότητας.
11. Μην λες ψέματα και μην πουλάς παπά – για τον εαυτό σου, για το ίδρυμα που διδάσκεις, για την θέση και των δύο σας στο παγκόσμιο στερέωμα, για ό,τι άλλο. Είναι μεγάλος πειρασμός το να δειχτείς σε κάποιον που δεν έχει ιδέα, όμως ακόμα και ο πιο αστοιχείωτος καταλαβαίνει ότι λες ψέματα· αυτό που δεν καταλαβαίνει είναι ποιό συγκεκριμένο ψέμα του λες.
12. Να δώσουμε κι ένα χιντ: το γράψιμο στον πίνακα είναι χρυσόςγια τις θετικές επιστήμες, και οι διαφάνειες που συμπυκνώνουν το περιεχόμενο της διάλεξης είναι επίσης χρυσός για τις ανθρωπιστικές. Οι καλές διαφάνειες έχουν λίγο περιεχόμενο, αλλά έχε υπόψη ότι η πλειοψηφία των φοιτητών θα διαβάσει για τις εξετάσεις αποκλειστικά από τις διαφάνειες.
13. Η ιστορία με τα κινητά και την εκπαίδευση δεν είναι παραμύθι. Όντως, μια συσκευή που βρίσκεται ανά χείρας στο μεγαλύτερο διάστημα της μέρας και εκλύει σορούς ντοπαμίνης παρεμβαίνει στην ικανότητά μας να συγκεντρωνόμαστε σε οτιδήποτε άλλο, και ειδικά σε διαδικασίες χωρίς άμεση επιβράβευση όπως είναι το διάβασμα. Δεν ξέρω τι μπορεί να γίνει με αυτό το ζήτημα, δεν είναι εύκολα αντιμετωπίσιμο, και διάφορες μοντέρνες τεχνικές όπως το bite-sizedlearning έχουν πολύ συγκεκριμένα όρια: κάποια αντικείμενα πρέπει να κάτσεις κάτω ώρες πολλές και να ιδρώσεις για να τα κατακτήσεις, δεν γίνεται αλλιώς. Αυτό που κάνω εγώ είναι να τονίζω ότι το σημαντικότερο πράγμα στη μάθηση είναι η επιμονή: να καλλιεργεί κανείς την δυνατότητα να κάθεται μπροστά από ένα βιβλίο, να αισθάνεται βαθιά χαζός για ένα παρατεταμένο διάστημα, μέχρι κάποια στιγμή και κάπως ως δια μαγείας να αρχίσουν διάσπαρτα κομμάτια του παζλ να βγάζουν όλα μαζί ένα νόημα. Αυτή βέβαια είναι μία συμβουλή, και αναφερθήκαμε παραπάνω στην αξία που έχει μια συμβουλή.
14. Αξιολόγηση χρειάζεται, και είναι καλό να την κάνουν οι φοιτητές. Δεν αξιολογούν πάντα σωστά· πολλές φορές αξιολογούν την ίδια την αυτοεικόνα του καθηγητή, την ηλικία του, ως και την εμφάνισή του. Χοντρικά όμως, οι από κάτω διαισθάνονται και εντοπίζουν καλά δύο πράγματα: πρώτον, πόσο δουλεύεις για να μάθουν και δεύτερον πόσο νοιάζεσαι να μάθουν (για τον εαυτό σου νοιάζεσαι πάντα, εκτιμάται όμως και αυτό).
15.Οι φοιτητές δεν είναι και δεν θα γίνουν φίλοι μας, και δια ροπάλου βέβαια ούτε ερωτικοί μας σύντροφοι. Αντιλαμβάνομαι ότι οι εποχές είναι δύσκολες, η δουλειά μας απορροφά ολοκληρωτικά όσο μεγαλώνουμε, η μοναξιά αφθονεί και η κοινότητα σπανίζει, αλλά τίποτα απ’ όλα αυτά δεν καταργεί το πόσο προβληματικές είναι οι δομικές άνισες σχέσεις. Αν κανείς θέλγεται από το έχει γύρω του ανθρώπους πάνω στους οποίους έχει εξουσία, τότε ακριβώς αυτό είναι το ζήτημα που καλείται να δουλέψει, συν τοις άλλοις και γιατί αυτή η συναναστροφή δεν θα του φέρει ποτέ την ικανοποίηση που ο ίδιος λαχταρά, τουλάχιστον στον μακρύ χρόνο.
16. Το «μαθαίνω από τα παιδιά κάθε χρόνο» είναι βέβαια μια μπούρδα. Μαθαίνεις τα πρώτα χρόνια κάθε μαθήματος. Μετά παραδίδεις ακριβώς την ίδια ύλη σε παιδιά 18-22 χρονών κατά κύριο λόγο, τα οποία ακούνε αυτά που τους λες για πρώτη φορά. Εκτός αν ο διδάσκοντας είναι εξαιρετικά χαρισματικός και διατεθειμένος να κάνει πολλή δουλειά για την ανανέωση του μαθήματος, η διαδικασία θα γίνει αναπόδραστα επαναλαμβανόμενη. Η δημιουργική ικανοποίηση χάνεται σιγά-σιγά, κι αυτό που μένει είναι η ναρκισσιστική απόλαυση του να γίνεσαι αντικείμενο θαυμασμού από πολλούς νέους ανθρώπους μαζί, στην καλή περίπτωση. Δεν είναι κακή αυτού του τύπου η απόλαυση, υπάρχει σε όλες τις δουλειές, αρκεί να μετουσιώνεται σε έναν συναισθηματικό παλμό που προάγει την μεταδοτική διαδικασία – και όχι στο να κόβει κανείς καπίστρι.
17. Κατά κανόνα, όσο πιο καλός ερευνητής (κυρίως) και δάσκαλος (δευτερευόντως) είναι κανείς, τόσο λιγότερους καθωσπρεπισμούς απαιτεί. Έχω γνωρίσει και έχω διδαχθεί από κάποιους νομπελίστες, των οποίων οι κοινοί παρονομαστές ήταν ότι δεν φορούσαν ποτέ γραβάτα και ότι οι φοιτητές τους αποκαλούσαν με το μικρό τους όνομα.
18. Ο κόσμος μας είναι χάλι μαύρο, τα γνωρίζετε όλοι και δεν χρειάζεται να επεκταθώ σχετικά. Όσο το επιτρέπει και η δική σας ψυχολογική κατάσταση, δώστε ένα χαμόγελο και δείξτε τρυφερότητα στους ανθρώπους που έχετε στην τάξη. Το να τους κάνετε να αισθανθούν λιγότερο μόνοι είναι όλο κι όλο αυτό που θα θυμούνται από εσάς.