του Κώστα Εφήμερου

Η Emma Grey Ellis που υπογράφει το άρθρο στο WIRED στηρίζει εν πολλοίς την κριτική της στο Wikileaks σε τρία σημεία: α) ότι από τις πρόσφατες δημοσιεύσεις το Wikileaks φαίνεται ότι προσπαθεί να παίξει παιχνίδια εξουσίας, β) ότι το Wikileaks δεν έχει κανένα πρόβλημα να «συμμαχήσει με το διάβολο», αφού -όπως υποστηρίζει χωρίς κανένα στοιχείο- υπάρχουν ενδείξεις ότι τα email της Εθνικής Επιτροπής του Δημοκρατικού κόμματος αποκτήθηκαν από Ρώσους χάκερς του Βλάντιμιρ Πούτιν και γ) ότι οι αποκαλύψεις του μπορούν να βλάψουν ανθρώπους εφόσον δεν υπόκεινται πρώτα σε κάποια δημοσιογραφική επεξεργασία. Ας δούμε κάθε ένα από αυτά τα επιχειρήματα ξεχωριστά.

Περί ατζέντας

Η Ellis βασίζει τον ισχυρισμό της περί παιχνιδιών εξουσίας σε μια υποτιθέμενη δήλωση του Assange σύμφωνα με την οποία «ήθελε να βλάψει την καμπάνια της Χίλαρι Κλίντον» και χρησιμοποιεί ως πηγή ένα άρθρο των NYT, το οποίο είχε αρχικά αυτό τον τίτλο. Το Wikileaks παρέθεσε το βίντεο της συνέντευξης και ανάγκασε τους New York Times να αλλάξουν το αρχικό τους ρεπορτάζ. Σε αυτή ο Assange πάντως προφανώς και έχει πολύ συγκεκριμένη άποψη για την υποψήφια πρόεδρο των ΗΠΑ.

Είναι ιδιαίτερα συγκινητικό να βλέπεις το 2016 καθιερωμένα ΜΜΕ να ηθικολογούν περί «αντικειμενικότητας». Ο ίδιος ο όρος είναι πια εντελώς παρωχημένος. Θεωρητικά η αντικειμενικότητα είναι μια σημαντική αξία δημοσιογραφικού επαγγελματισμού και περιλαμβάνει τη δικαιοσύνη, την αφιλοκέρδεια, τη μετάδοση της αλήθειας και την ίση απόσταση από τα γεγονότα που μεταδίδει ένας δημοσιογράφος. Αυτά προφανώς σε ένα κόσμο όπως τον φανταζόταν ο Καντ. Στην πραγματική ζωή δεν υπάρχει αντικειμενική δημοσιογραφία. Από την επιλογή του θέματος και την ικανότητα του δημοσιογράφου μέχρι τις διαθέσιμες πηγές, το επιτόπιο ρεπορτάζ, την επιλογή του τίτλου και ακόμα τα εικαστικά που θα το συνοδεύσουν (φωτογραφίες, βίντεο) αλλά -κυρίως- από το μέσο στο οποίο θα δημοσιευτεί το τελικό ρεπορτάζ (και την επεξεργασία του αρχισυντάκτη), σε όλα τα στάδια υπάρχουν υποκειμενικές επιλογές, προσωπικές πεποιθήσεις και θεμιτή ή αθέμιτη λογοκρισία.

Η «αντικειμενικότητα» πρέπει να αντικατασταθεί από κάτι νέο. Είναι εντελώς ανόητο οι δημοσιογράφοι να κρατάνε για τον εαυτό τους το προνόμιο του Ανώτατου Ηθικού Κριτή. Τα γεγονότα μπορούν να ψεύδονται, η αλήθεια μπορεί να κρύβεται πίσω από τα δεδομένα -και πολύ συχνά το κάνει. Ποτέ καμία ιστορία δεν είναι αρκετά ολοκληρωμένη για να καλύπτει όλες τις πτυχές της και οι δημοσιογράφοι πάντα θα είναι επηρεασμένοι από την προσωπική τους γνώμη, την ιδεολογία τους και την εκπαίδευσή τους.

Αυτό που χρειάζονται τα νέα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης είναι οικονομική ανεξαρτησία και ξεκάθαρη ιδεολογική τοποθέτηση. Ένα πλαίσιο δηλαδή, ένα περιβάλλον, μέσα στο οποίο θα μπορούν να μεταδίδουν τις ειδήσεις και τις πληροφορίες με τους λιγότερους δυνατούς περιορισμούς, τηρώντας φυσικά τα κεκτημένα του κώδικα ηθικής της παραδοσιακής δημοσιογραφίας.

Τα δυτικού τύπου ΜΜΕ (γνωστά ως αγγλοσαξονικά) πρέπει να αναθεωρήσουν τον κανόνα «ρεπόρτερ ή αναλυτής» και να επιτρέψουν στους ερευνητές τους να εκφράζουν δημόσια την άποψή τους. Μόνο έτσι οι αναγνώστες θα είναι καλύτερα ενημερωμένοι ώστε να κρίνουν οι ίδιοι την ποιότητα του ρεπορτάζ. Ο Paul Mason είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα καλού σύγχρονου δημοσιογράφου με σαφές ιδεολογικό υπόβαθρο που τελικά αποφάσισε να αποχωρήσει από το Channel 4 προκειμένου να συνεχίσει να παράγει ταυτόχρονα ερευνητικό και ιδεολογικό έργο.

Επιστρέφοντας στο WIRED, το κείμενο υποστηρίζει ότι ο Assange έχει χάσει το ηθικό πλεονέκτημα επειδή επιθυμεί οι αποκαλύψεις να χτυπήσουν την καμπάνια της Χίλαρι Κλίντον. Αλλά ποιες είναι στα αλήθεια αυτές οι αποκαλύψεις στις οποίες δεν αναφέρεται η συντάκτρια του άρθρου; Τα email που έδωσε το Wikileaks στη δημοσιότητα περιγράφουν ένα δίκτυο διαπλοκής μεταξύ πολιτικών και μεγάλων «αντικειμενικών» ΜΜΕ, όπως η Wall Street Journal και το τηλεοπτικό δίκτυο MSNBC. Στημένα ρεπορτάζ και έτοιμες ερωτήσεις που επιχειρούν να φέρουν σε δύσκολη θέση τον αντίπαλο πολιτικό (τον Σάντερς εν προκειμένω) και ακόμα αποστολή «ρεπορτάζ» από τους δημοσιογράφους για παρατηρήσεις πριν την τελική τους ανάρτηση. Έλα, ας μιλήσουμε πάλι για το ηθικό πλεονέκτημα.

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπίσει η δημοσιογραφία είναι η αναποτελεσματικότητά της. Παλαιότερα -τότε που ο κόσμος πίστευε ακόμα στη δημοσιογραφική «αντικειμενικότητα»- έφτανε το watergate για να ρίξει έναν πλανητάρχη. Σήμερα, σε μια υποψιασμένη κοινωνία, η αποκάλυψη ότι εντός του κόμματος των Δημοκρατικών οι επικεφαλής της Εθνικής Επιτροπής προσπαθούσαν να καταστρέψουν ηθικά και οικονομικά έναν από τους δικούς τους υποψηφίους δεν προκαλεί παρά μόνο μια μικρή μερίδα της κοινωνίας στο twitter. Η επικεφαλής της Επιτροπής, Ντέμπι Ουάσερμαν Σουλτς, που παραιτήθηκε μετά τις αποκαλύψεις εμφανίστηκε στο Συνέδριο των Δημοκρατικών και έκανε κανονικά την ομιλία της ως επίτιμη πρόεδρος της καμπάνιας της Κλίντον, της υποψηφίου δηλαδή που αποκαλύφθηκε ότι η Σουλτς ενίσχυε εις βάρος του Σάντερς. Η συγγραφέας του άρθρου στο WIRED δεν βρήκε τίποτα μεμπτό σε όλα αυτά και ας άπτονται του ηθικού της προβληματισμού αφού -στα αλήθεια- τι διαφορά έχει ο Assange που θέλει να κάνει κακό στην Χίλαρι σε σχέση με την Σουλτς που θέλει να κάνει κακό στον Μπέρνι; (Εκτός του ότι αυτή αποδεδειγμένα το πέτυχε).

Η δημοσιογραφία οφείλει να παράγει αποτελέσματα. Αν οι αποκαλύψεις δεν κινητοποιούν την κοινωνία, αν δεν προκαλούν αντίκτυπο, τότε το μόνο παραγόμενο προϊόν είναι η ηττοπάθεια του ανίσχυρου απέναντι στο θράσος του ισχυρού. Και αυτό είναι ένα πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπίσει και η παλιά και η νέα δημοσιογραφία.

Έχει λοιπόν ατζέντα το Wikileaks; Φυσικά και έχει. Όπως ακριβώς έχει και το WIRED δημοσιεύοντας τη συγκεκριμένη ανάλυση και υποστηρίζοντας μια συγκεκριμένη ιδεολογία, αυτή της νέας συντήρησης μέσω της τεχνολογίας. Απλώς ο Julian Assange δεν την κρύβει πίσω από αφελή ιδεολογικά σχήματα περί «αντικειμενικής» δημοσιογραφίας.

Περί πολιτικών παιχνιδιών

Το δεύτερο επιχείρημα που χρησιμοποιείται από την αρθογράφο αφορά την πιθανή πηγή της διαρροής της Εθνικής Επιτροπής του Δημοκρατικού κόμματος: οι Ρωσικές Μυστικές Υπηρεσίες, όπως υποστηρίζεται στο κείμενο. Πριν καν μπούμε στην ουσία, εδώ την καλύτερη απάντηση την έχει δώσει ο Ιωάννης-Ιάκωβος Μάγερ και κάθε Έλληνας δημοσιογράφος μπορεί να τη διαβάσει εκτυπωμένη στην κεντρική αίθουσα της Ένωσης Συντακτών: «Η δημοσίευσις είναι ψυχή της Δικαιοσύνης».

Η δημοσιογραφία πάντα έτσι λειτουργούσε: η συντριπτική πλειοψηφία των ρεπορτάζ ξεκινάει από στοιχεία που προσφέρουν αυτοί που έχουν συμφέρον να δημοσιευτεί. Τις περισσότερες φορές μάλιστα τα συμφέροντά τους δεν είναι αγνά. Μιλώντας όμως για ηθικό πλεονέκτημα θα πρέπει να αναρωτηθούμε ποιος υπηρετεί το υπέρτερο συμφέρον και ένας απλός τρόπος για να απαντήσουμε αυτή την ερώτηση είναι να θέσουμε μια νέα: Τι θα ήταν πιο ανήθικο να κάνει το Wikileaks που έχει στα χέρια του αυτές τις αποκαλύψεις; Να περιμένει να τελειώσουν οι εκλογές στις ΗΠΑ; Τι είναι πιο ηθικά επιλήψιμο; Η δημοσίευση ή μη δημοσίευση;

Η Emma Grey Ellis κάνει εδώ έναν λογικό ακροβατισμό: Υποστηρίζει ότι μετά την παραδοχή του Assange ότι θα ήθελε να χτυπήσει την Χίλαρι Κλίντον μπορούμε να υποθέσουμε ότι συνεργάστηκε με έναν εχθρό των ΗΠΑ προκειμένου να πετύχει το σκοπό του. Αλλά αυτό είναι κυνήγι μαγισσών και έχει μηδενικό ειδικό βάρος εφόσον, όπως γράφει και η ίδια, «φυσικά κάτι τέτοιο δεν μπορεί να αποδειχτεί», σε αντίθεση δηλαδή με το βάρος που έχει μια αποκάλυψη μεροληψίας κατά ενός υποψηφίου από το ίδιο του το κόμμα η οποία αποδεικνύεται σαφέστατα από τη διαρροή.

Η αρθογράφος μάλιστα το πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα: Αν είσαι -λέει- νόμιμος whistleblower γιατί να πας στο Wikileaks; Γιατί να μην επικοινωνήσεις με τους NYT ή το Intercept όπως έγινε με τα Panama Papers;  Η απάντηση είναι απλή: Καταρχάς γιατί οι NYT στο Cablegate λογόκριναν τηλεγραφήματα υποστηρίζοντας ότι πρέπει να προστατευτούν τα ονόματα όσων θα κινδύνευαν από τις αποκαλύψεις αλλά όταν δημοσιεύτηκε η πλήρης βάση αποδείχτηκε ότι «προστάτευαν» ανθρώπους των οποίων δεν κινδύνευε παρά μόνο η φήμη τους. Γιατί το Intercept συχνά χρησιμοποιεί τις αποκαλύψεις του Wikileaks (και άρα μάλλον υπάρχει ένα πρόβλημα στον συλλογισμό της Ellis) και γιατί τα Panama Papers όπως δημοσιεύτηκαν περισσότερο προστάτευσαν παρά χτύπησαν το διαβόητο 1% των πλουσιότερων ανθρώπων της γης.

Όσο για το «νόμιμος whistleblower» τι να πει κανείς;  Ότι ο Edward Snowden αναγκάστηκε να ζει εξόριστος επειδή αποκάλυψε ότι οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ κατασκόπευαν τους πολίτες τους; Ότι οι ΗΠΑ ανάγκασαν το προεδρικό αεροπλάνο ανεξάρτητου κράτους να προσγειωθεί σε άλλο αεροδρόμιο επειδή είχαν υπόνοιες ότι μπορεί να φυγάδευε τον Snowden; Ότι ο Assange βρίσκεται ήδη 4 χρόνια κλεισμένος στη μικρή πρεσβεία του Εκουαδόρ στο Λονδίνο;

Το Wikileaks είναι στην πραγματικότητα μονόδρομος για οποιονδήποτε κινδυνεύει από τις αποκαλύψεις που έχει στα χέρια του αφού είναι το μοναδικό ΜΜΕ που φροντίζει να μη γνωρίζει ούτε το ίδιο την πηγή της αποκάλυψης (εφόσον η ίδια δεν το επιθυμεί), κρίνοντας το δημοσιογραφικό ενδιαφέρον αποκλειστικά βάσει των στοιχείων. Ποιος λοιπόν διαθέτει και εδώ το ηθικό πλεονέκτημα; Οι άνθρωποι που έβαλαν τη ζωή τους σε κίνδυνο για να υπηρετήσουν το δημόσιο συμφέρον είναι πολύ πιθανό να μην εμπιστεύονται τα καθιερωμένα ΜΜΕ, όπως το WIRED για παράδειγμα, αφού συντάκτης του περιοδικού ήταν αυτός που μιλώντας με την Τσέλσι Μάνινγκ σε προσωπικό chat room ανακάλυψε ότι συνομιλούσε με την υπαίτιο της διαρροής του Cablegate και την κατέδωσε στις μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ (τώρα εκτίει ποινή φυλάκισης 35 ετών).

Περί της ποιότητας και του τρόπου δημοσίευσης των διαρροών

Η Ellis στην αρχή του κειμένου της σημειώνει ότι από τις αποκαλύψεις του Wikileaks για την Τουρκία κινδυνεύουν γυναίκες επειδή αποκαλύφθηκαν τα προσωπικά τους στοιχεία. Η αλήθεια είναι ότι η αρθρογράφος του WIRED κάνει για άλλη μια φορά κακή δημοσιογραφική δουλειά αφού το Wikileaks ουδέποτε δημοσίευσε αυτά τα στοιχεία. Αυτά βρέθηκαν για λίγη ώρα στη δημοσιότητα από τον χάκερ ο οποίος έδωσε ένα μέρος των email στο Wikileaks σε άλλη ιστοσελίδα και δεν έχουν καμία σχέση με τα στοιχεία που έδωσε στη δημοσιότητα ο Assange (σχετικές πληροφορίες εδώ και εδώ)

Η αλήθεια είναι ότι τα 200.000 email του κόμματος του Ερντογάν δεν προσέφεραν κάποια συγκλονιστική αποκάλυψη αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν έδειξαν τη δομή και τον τρόπο λειτουργίας του AKP. Ανάμεσα στα email μπορεί να βρει κανείς ρουσφέτια, αλλαγές στις λίστες κατάταξης επιτυχόντων σε πανεπιστήμια που δίνουν υποτροφίες και τον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται τοπικά ένα κόμμα σχηματίζοντας δεσμούς εξάρτησης με τους πολίτες.

Αλλά εδώ ερχόμαστε σε ένα ακόμα κρίσιμο ερώτημα για τη νέα δημοσιογραφία: Πρέπει να επεξεργάζονται τα ντοκουμέντα πριν δημοσιευτούν; Η λογική απάντηση είναι: φυσικά και πρέπει. Το Wikileaks όμως είναι ένας οργανισμός που δε διαθέτει τα κεφάλαια των συστημικών ΜΜΕ και δεν έχει τη δυνατότητα να επεξεργάζεται τα πάντα. Από τις συνεντεύξεις των ανθρώπων του Wikileaks είναι σαφές ότι γίνεται μεγάλη προσπάθεια να μην κινδυνέψει κανείς από τις αποκαλύψεις και η αλήθεια είναι ότι ακόμα και στην περίπτωση του Cablegate, για την οποία ασκήθηκε εντονότατη κριτική επειδή κατάσκοποι ή πηγές των ΗΠΑ θα κινδύνευαν από τις αποκαλύψεις, μέχρι σήμερα -με αρκετά εκατομμύρια έγγραφα να βρίσκουν το φως της δημοσιότητας μέσω του οργανισμού από τότε- δεν έχει καταγραφεί ούτε ένα ανάλογο περιστατικό.

Μπορεί κανείς να ασκήσει κριτική στο Wikileaks για την υπόθεση των AKP files ή ακόμα και για το δεύτερο σκέλος του DNC Leaks που αφορούσε τις τηλεφωνικές καταγραφές πολιτών που απλά έβριζαν τον Σάντερς αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αμφισβητηθεί το ηθικό πλεονέκτημα ενός οργανισμού που υπηρετεί το δόγμα της πλήρους δημοσίευσης αψηφώντας το προσωπικό και νομικό κόστος των αποκαλύψεων και το οποίο αναλαμβάνει την ευθύνη της δημοσίευσης.

Εν κατακλείδι (και η αρχή της συζήτησης)

Όταν κάποιος αποφασίζει να ασκήσει κριτική περί του ηθικού πλεονεκτήματος οφείλει να κάνει αυτή τη συζήτηση στην ίδια κλίμακα ηθικής. Η Ellis όμως δεν δίνει καμία σημασία στις αποκαλύψεις του Wikileaks και η στάση της εν ολίγοις συμπυκνώνεται στο επιχείρημα: «Εντάξει, τι περίμενες δηλαδή; Να μην συνεργάζονται τα συστημικά ΜΜΕ με τους πολιτικούς; Εσύ που υποστηρίζεις ότι είσαι ο φορέας της ηθικής όμως, δεν πρέπει να είσαι απόλυτα καθαρός;». Αυτό είναι το επιχείρημα του «αγίου». Οι ίδιοι που υποστηρίζουν την αφελή καντιανή αντικειμενικότητα βγάζουν με ευκολία τον εαυτό τους από τον άξονα «ανηθικότητας-ηθικής» και αντιμετωπίζοντας τη διαπλοκή των ΜΜΕ ως φυσικό φαινόμενο ζητούν από τον άλλο να είναι άγιος σε κάθε πτυχή της ύπαρξής του ώστε να του αναγνωρίσουν το ηθικό πλεονέκτημα. Όχι, το Wikileaks δεν είναι τέλειο, αλλά αυτό δεν έχει καμία σημασία όταν συζητάμε περί ηθικής.

Στη νέα τεχνολογική εποχή η δημοσιογραφία κινδυνεύει αν δεν ακολουθήσει ένα νέο μοντέλο. Τα συστημικά ΜΜΕ, που ακόμα υποστηρίζουν ότι υπηρετούν την απόλυτη αλήθεια και αντικειμενικότητα, απαξιώνονται όλο και περισσότερο από τους υποψιασμένους αποδέκτες της ενημέρωσης. Αυτή η απαξίωση δημιουργεί μια συνολική αμφισβήτηση η οποία οδηγεί στην κατάρρευση της επιδραστικότητας της δημοσιογραφίας. Τα κοινωνικά δίκτυα έρχονται να καλύψουν το κενό που αφήνει πίσω της η άμπωτη της αναξιοπιστίας και ένα νέο περιβάλλον διαμορφώνεται: ένα περιβάλλον στο οποίο ευδοκιμούν τα τρολ, ο εντυπωσιασμός, η αγένεια και η βιασύνη.

Σε αυτή τη διαφαινόμενη δυστοπία, όπου οτιδήποτε «αντικειμενικοφανές» μπορεί να διαδοθεί με ασύλληπτες ταχύτητες από ανώνυμους χρήστες του διαδικτύου, μια νέα ισορροπία μεταξύ της πατροπαράδοτης και της νέας δημοσιογραφίας είναι όχι απλά θεμιτή αλλά αναγκαία. Είναι θέμα προάσπισης του δημοκρατικού δικαιώματος στην ενημέρωση.

Σε αυτό το πεδίο το Wikileaks έχει πολλά να προσφέρει, παρόλο που δεν είναι ένας τέλειος οργανισμός, ακριβώς επειδή δεν έχασε το ηθικό του πλεονέκτημα. Αντίθετα, φαίνεται να το υπηρετεί υπό αντίξοες συνθήκες και έχοντας απέναντι του όλο και περισσότερα συστημικά ΜΜΕ.

Θα επιθυμούσα να εκμεταλλευτώ αυτό το κείμενο για μια συζήτηση με τους αναγνώστες του TPP για όσα αφορούν τη δημοσιογραφία. Τις επόμενες ημέρες θα κοιτάζω συχνά τα σχόλια και θα είμαι ενεργός προκειμένου να μιλήσουμε ανοιχτά για όλα αυτά.

Υ.Γ. Στην κριτική της η Ellis προσπαθεί να συνδέσει το Wikileaks και με τον αντισημιτισμό. Γνωρίζω προσωπικά τον Assange και έχω μιλήσει με τους ανθρώπους του. Ξέρω πολύ καλά ότι ο ρατσισμός δεν είναι στοιχείο του οργανισμού. Η επίθεση αυτή γίνεται στα πλαίσια της γνωστής πρακτικής των συστημικών ΜΜΕ να αποδώσουν θεωρίες συνωμοσίας στους «εχθρούς» τους.