του Κωνσταντίνου Πουλή

Ο «τροχός της τύχης», πριν να γίνει τηλεπαιχνίδι, ήταν σύμβολο μιας αρχαίας θεότητας. Η θεά Τύχη, Fortuna στα λατινικά, εικονίζεται μαζί με έναν τροχό, ήδη από τον καιρό του Κικέρωνα και του Οβίδιου. Έτσι εικονίζεται η αστάθεια της τύχης, και για το καλό μας και για το κακό μας. Κατά τον μεσαίωνα δόθηκε μεγαλύτερη έμφαση στη δυσοίωνη πλευρά αυτής της συνθήκης, που εστιάζει δηλαδή στο ενδεχόμενο να συντριβεί ο πρώην ισχυρός. Έτσι, ας μην περάσει απαρατήρητο ότι η σύνθεση που ταυτίστηκε με το ΠΑΣΟΚ, η Κάρμινα Μπουράνα, περιέχει στους στίχους της αναφορά στον τροχό που κάποιους τους κατεβάζει στα τάρταρα του 4%, λέγοντας «rota tu volubilis». Το καλό μας συνοψίζεται στην παροιμιώδη φράση «Θα γυρίσει ο τροχός, ν’ αγαπήσει κι ο φτωχός», αλλά γενικώς η ευμετάβλητη φύση της τύχης αποτυπώνεται στη φράση που όσοι δεν ξέρουμε Τουρκικά τη μάθαμε από τον Παπαδιαμάντη: «μπου ντουνιά τσαρκ φιλέκ», δηλαδή «Αυτός ο κόσμος είναι ρόδα και γυρίζει». Η παροιμία έχει και συνέχεια: «Ασκ ολσούν τσιβιρινέκ», τουτέστιν «Χαρά σ’ εκείνον που ξέρει να τη γυρίζει». Καταλάβατε ποιον δεν εννοούμε με αυτό. Τον άνθρωπο που πλήρωσε με την παραίτησή του την ακινησία της ρόδας. Έβλεπα ρεπορτάζ με τη Μαρία Δεναξά στο Παρίσι να μιλάει μπροστά σε μια ρόδα που έπρεπε να γυρίζει και όντως γύριζε, και σκεφτόμουν πόσο μελαγχολικά θα παρακολουθούσε ο παραιτηθείς. Δεν έχουν καθόλου καρδιά μέσα τους, εκεί στα κανάλια; Στην ταινία Los Olvidados του Μπουνιουέλ υπάρχει μία σεκάνς με κάτι πιτσιρίκια που δουλεύουν σαν δυστυχισμένοι σκλάβοι σε ένα λούνα παρκ. Επειδή το σκηνικό του λούνα παρκ πάντα συνορεύει με τον τρόμο, με αυτή την υποχρεωτική χαρά, την τρομακτική-παρότι-χαρούμενη μουσική και το φλερτ με τον κίνδυνο, είναι πολύ ταιριαστό που βλέπεις αυτά τα παιδιά να γυρίζουν μουτρωμένα το καρουζέλ. Το λούνα παρκ είναι τόπος μαρτυρίου. Ρωτήστε τον Τεντόμα.

Τι σημασία έχει όμως η αντίληψη του κόσμου ως τροχού, γενικά; Η τυραννία της τύχης είναι το αντίθετο της ηθικής ανάγνωσης του κόσμου: υπάρχει μια φιλοσοφική παράδοση που περνά από τον Πλάτωνα στον χριστιανισμό, που λέει χονδρικά ότι έχει νόημα να είναι κανείς ηθικός, γιατί η μοίρα εξαρτάται από τη διαγωγή. Δεν καλοπερνάει ο κακός, γιατί το κακό τον περιμένει, ενώ ο ενάρετος ανταμείβεται. Αντιθέτως,  στην περίπτωση της τραγικής σύλληψης του κόσμου, η μοίρα και η ηθική διαγωγή δεν συνδέονται. Μπορεί να καλοπερνάνε τα ηθικά κατακάθια, και άνθρωποι αθώοι να μαστίζονται αλύπητα από τις συμφορές. Σας θυμίζει τίποτα; Μπορείς να ζεις αμέριμνα ως εκβιαστής, πρεζέμπορας, ή να υποφέρεις ως ο αγαθός ανθρωπάκος που «πάει με τον σταυρό στο χέρι», όπως λέμε με οίκτο γι’ αυτόν που δεν αποκτηνώθηκε.

Εκτός από τον πλατωνισμό και τον χριστιανισμό, και η πολιτική θα απαιτούσε να σκεφτούμε ότι η μοίρα μας συνδέεται με το δίκιο μας. Αντιθέτως, οι αρχαίοι ημών πρόγονοι ήταν λίγο πιο πεσιμιστές ως προς αυτό. Πίστευαν ότι κανείς δεν περιμένει ανταμοιβή, γιατί ο κόσμος μας είναι παράλογος και ασυναρμολόγητος, κι ο καθένας κάνει ό,τι μπορεί και παθαίνει ό,τι τον βρίσκει. Ρωτήστε τον Οιδίποδα. Ένας αρχαίος που έχει συνδέσει το όνομά του με ένα πρώιμο μαρτύριο του τροχού είναι ο Ιξίων, που είναι δεμένος σε έναν τροχό και γυρίζει στον κάτω κόσμο μέσα στις φλόγες. Αυτός λοιπόν δεν ήταν κανένα λουλούδι: ήταν ο πρώτος αρχαίος Έλληνας που σκότωσε συγγενή του: έριξε τον πεθερό του σε έναν λάκκο με κάρβουνα. Ζήτησε συγχώρεση από τον Δία, αλλά όταν πήγε στον Όλυμπο γι’ αυτό, προσπάθησε να πηδήξει και τη γυναίκα του Δία, που δείχνει ότι ο Ιξίων ήταν τύπος κάπως ανέμελος στα ηθικά ζητήματα. Η αδικία είναι ότι ενώ και ο Δίας λιμπίστηκε τη γυναίκα του Ιξίωνα, τελικά ο Ιξίων ήταν αυτός που κατέληξε στον κάτω κόσμο, σε πύρινο τροχό. Γιατί; Γιατί τον κόσμο δεν τον κυβερνά η ηθική.

Διάβασα διαγώνια τη συζήτηση για το τις πταίει στο φιάσκο του τροχού της τύχης στο Σύνταγμα, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα για μένα. Ποιο είναι; Στα Τραγούδια από τον δεύτερο όροφο, αυτή την αριστουργηματική ταινία ενός μέχρι πρότινος διαφημιστή (να ο τροχός που γύρισε για καλό, για κάποιον),  σε όλη την ταινία, όποτε βλέπουμε εξωτερικό πλάνο, τα αυτοκίνητα μένουν κολλημένα σε ένα τρομερό μποτιλιάρισμα: δεν κουνιέται τίποτα. Το αποτέλεσμα είναι ότι αυτή η ακινησία αποκτά διάσταση συμβολική, είναι σαν να έχει φρακάρει το σύστημα, σαν να έχει σταματήσει ο ίδιος ο χρόνος. Το ίδιο δείχνει και ο σταματημένος τροχός που αποσυναρμολογείται. Είναι μια αλληγορία αυτής της ριζικής ακινησίας. Αντί να έχουμε ένα ακόμη πανηγύρι χριστουγεννιάτικης φαντασμαγορίας, με αγιοβασίληδες και αγοραπωλησίες, έχουμε έναν συμβολισμό του πλήρους τέλματος στο οποίο έχουμε περιέλθει. Είμαστε ανεβασμένοι στον τροχό της τύχης, γιατί καμία σημασία δεν έχει αν έχουμε δίκιο ή άδικο, αν εμείς ή κάποιος άλλος πιστεύει ότι είμαστε καλοί ή κακοί άνθρωποι. Αυτός ο τροχός έχει σταματήσει, αφήνοντάς μας θεατές της αποσυναρμολόγησης, καθώς εργάτες λύνουν τους αρμούς της μοίρας. Δεν ξέρουμε τι θα μας ξημερώσει, γιατί δεν εξαρτάται από μας. Με αυτή την πεσιμιστική ματιά, ας ευχηθούμε καλή χρονιά στους  αγαπημένους μας. Ο τροχός της τύχης πρώτα κόλλησε και μετά αποσυναρμολογήθηκε. Ζούμε την ακινησία μιας βαθιάς, ολοσχερούς, ιστορικών διαστάσεων αμηχανίας.