Επόμενη ώρα: Θρησκευτικά

της Τζένης Τσιροπούλου

Στην Ελλάδα της «ατάραχης» κοινωνικής ομοιογένειας και της ελληνοχριστιανικής κυρίαρχης κουλτούρας, δε βάλαμε για χρόνια στο δημόσιο διάλογο ζητήματα που άλλα ευρωπαϊκά κράτη -κυρίως λόγω των μειονοτικών και μεταναστευτικών ομάδων τους που ενίοτε συνδέονται και με το αποικιοκρατικό παρελθόν τους- κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν μερικές δεκαετίες νωρίτερα, αν και όχι πάντα επιτυχώς.

Η θρησκευτική εκπαίδευση (θρησκευτικά) είναι ένα από αυτά και επηρεάζεται από την ιστορία, τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά αλλά και το βαθμό κοσμικότητας του κάθε κράτους που συνάδει με το διαχωρισμό εκκλησίας-κράτους. Μετά το Διαφωτισμό και τον ρου της Ιστορίας προς την εκκοσμίκευση, αντίθετα ίσως με ό,τι αναμενόταν, οι θρησκείες δεν έπαψαν να είναι παρούσες στη δημόσια σφαίρα και χρειάζεται κάποιος να τις επεξεργαστεί αν θέλει να κατανοήσει καλύτερα τις κοινωνίες, την πολιτική και τον Άλλο.

Ειδικά μετά την 11η Σεπτεμβρίου, η τρομοκρατία και η ισλαμοφοβία απέκτησαν περίοπτη θέση στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Η άνοδος της ακροδεξιάς, η επίθεση στη γαλλική σατυρική εφημερίδα Charlie Hebdo, το προσφυγικό, η ριζοσπαστικοποίηση των νέων (Ευρωπαίων και μη) στο όνομα του Ισλαμικού Κράτους αποτελούν γεγονότα και βιώματα μιας εποχής που ίσως περισσότερο από ποτέ αποζητά «νηφάλιους» πολίτες με πολύπλευρα γνωσιακά εργαλεία και πολιτισμική ευαισθησία.

Mπορεί να διαδραματίσει κομβικό ρόλο το μάθημα των θρησκευτικών στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, μακριά όμως από τη στείρα και με φοβικό τρόπο αναπαραγωγή της κυρίαρχης ορθόδοξης κουλτούρας, ειδικά σήμερα όπου οι μαθητές θα βρεθούν να παίζουν με παιδιά πρόσφυγες από τη Συρία; (Που ενδέχεται να είναι κι εκείνοι χριστιανοί αλλά εδώ χρειαζόμαστε το μάθημα για το θρησκευτικό πλουραλισμό στη Μέση Ανατολή.)

Είναι απαραίτητο όσο ποτέ άλλοτε να υπάρχει ένα μάθημα για όλους τους μαθητές χωρίς θρησκευτικούς διαχωρισμούς για να προλάβει το σχολείο κατά το δυνατόν μορφές θρησκευτικού σεκταρισμού στην κοινωνία. Ο χριστιανός, ο μουσουλμάνος, ο άθρησκος, ο εβραίος, ο Έλληνας και ο πρόσφυγας μαθητής θα είναι μέρος της διαδικασίας«Είναι σημαντικό να υπάρχει το μάθημα των θρησκευτικών, ιδιαίτερα σήμερα. Ένα μάθημα το οποίο να εκκινεί από τη δημόσια εκπαίδευση και να στοχεύει στη μορφωτική και πολιτισμική κατάρτιση των μαθητών και στον διάλογο με τις θρησκείες και τους πολιτισμούς του κόσμου. Είναι απαραίτητο όσο ποτέ άλλοτε να υπάρχει ένα μάθημα για όλους τους μαθητές χωρίς θρησκευτικούς διαχωρισμούς για να προλάβει το σχολείο κατά το δυνατόν μορφές θρησκευτικού σεκταρισμού στην κοινωνία.

»Ο χριστιανός, ο μουσουλμάνος, ο άθρησκος, ο εβραίος, ο Έλληνας και ο πρόσφυγας μαθητής θα είναι μέρος της διαδικασίας, συμβάλλοντας με την παρουσία τους στη γνώση του πολύχρωμου ψηφιδωτού από το οποίο συναποτελείται ο κόσμος μας» λέει στο TPP η Αγγελική Ζιάκα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Θρησκειολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και μέλος της Επιτροπής του Διαλόγου του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ) για το μάθημα των Θρησκευτικών καθώς και υπεύθυνη του προγράμματος σπουδών της Εισαγωγικής Κατεύθυνσης Μουσουλμανικών Σπουδών, το οποίο λειτουργεί από φέτος στο Α.Π.Θ.

«Το μάθημα μέχρι τώρα ήταν βιβλιο-κεντρικό και σε μεγάλο βαθμό ανιαρό ενώ η ύλη του δεν παρακολουθούσε τις εξελίξεις και τα διλήμματα της σύγχρονης κοινωνίας. Η θρησκεία προβαλλόταν ως κάτι το 'ουρανοκατέβατο' χωρίς να συνδέεται με το σήμερα και το χθες. Το νέο πρόγραμμα είναι μαθητο-κεντρικό, ανοίγεται σε ευρύτερους κοινωνικούς, φιλοσοφικούς, καλλιτεχνικούς και άλλους προβληματισμούς, μιλώντας για τα δεινά που προκάλεσε στην ανθρωπότητα η χειραγώγηση της θρησκείας και καλλιεργώντας την κριτική σκέψη απέναντι σε φαινόμενα θρησκευτικής μισαλλοδοξίας», διευκρινίζει η πανεπιστημιακός στο TPP ενώ αναμένονται οι αλλαγές στη διδασκαλία των θρησκευτικών, θεωρητικά τουλάχιστον, προς μια πιο κριτική προσέγγιση του φαινομένου της θρησκείας και η οποία περιμένουμε να δούμε αν θα αποδώσει καρπούς στην πράξη.

Για ποιον χτυπάει το κουδούνι;

Η διδασκαλία των θρησκευτικών είναι πολυσχιδής και διαφοροποιείται από χώρα σε χώρα. Όπως εξηγεί ο Δρ. Σωτήρης Μητραλέξης, επίκουρος καθηγητής φιλοσοφίας στο Istanbul Sehir University και ερευνητικός εταίρος στο Πανεπιστήμιο του Winchester, στη μελέτη του «Το μάθημα των θρησκευτικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση» (που βασίστηκε στην έρευνα του Luce Pépin) η διδασκαλία μπορεί να είναι ομολογιακή, όπως στην Ελλάδα (δηλαδή το μάθημα επικεντρώνεται σε μία θρησκεία/ομολογία, ασχέτως αν τελικά θα μιλήσει και για άλλες) ή μη-ομολογιακή, υποχρεωτική ή κατ' επιλογήν του μαθητή και των γονιών του, με ή χωρίς εναλλακτικά μαθήματα για όποιον τελικά εξαιρεθεί.

Στη μελέτη «Το μάθημα των θρησκευτικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση» τονίζεται ότι μάθημα θρησκειολογίας «με τον τρόπο που το κατανοεί ο Έλληνας συμμετέχων στο δημόσιο λόγο δεν υφίσταται σχεδόν πουθενά ακόμα στην Ευρώπη, δηλαδή ένα υποχρεωτικό εξειδικευμένο μάθημα στο οποίο διδάσκονται με ισότιμο τρόπο και ουδετερότητα οι θρησκείες του κόσμου.

»Συνήθως, οι χώρες στις οποίες  παρατηρούνται στοιχεία θρησκειολογίας, εντάσσουν τη διδασκαλία άλλων θρησκειών μέσα στην διδακτέα ύλη των θρησκευτικών -όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει σήμερα στην Ελλάδα, όπου στην διδακτέα ύλη της Β΄ Λυκείου περιλαμβάνονται εκτενή κεφάλαια σχετικά με τις άλλες θρησκείες». Σίγουρα, ένα άλλο καίριο ζήτημα που ανακύπτει είναι το πόσος διδακτικός χρόνος πραγματικά αφιερώνεται σε αυτά τα κεφάλαια και υπό ποιο πρίσμα τα παρουσιάζει στην τάξη ο εκάστοτε καθηγητής ή θεολόγος.

Σύμφωνα με τον Δρ. Μητραλέξη, «το νέο μάθημα παραμένει καταφανώς ομολογιακό (όχι κατηχητικό) με στοιχεία περί άλλων θρησκειών. Σε κάθε περίπτωση, το ζήτημα των σχέσεων Εκκλησίας-Κράτους τραβάει και μονοπωλεί πάντοτε την προσοχή, κάτι το εξαιρετικά χρήσιμο σε εποχές ιδιωτικοποίησης του νερού».

Τα θρησκευτικά στην ΕΕ άλλοτε καθορίζονται με ευθύνη της εκάστοτε ομολογίας (θρησκείας) ή με ευθύνη και σχεδιασμό του κράτους, ή και σε συνεργασία μεταξύ εκκλησίας/θρησκευτικών κοινοτήτων και κράτους. Στην Ιταλία, για παράδειγμα, το μάθημα των θρησκευτικών είναι ομολογιακό και κατ' επιλογήν, αλλά η ρωμαιοκαθολική εκκλησία επιλέγει το δάσκαλο που θα το διδάξει και συμμετέχει στη συγγραφή της ύλης ενώ θεσμικά στην Ελλάδα αυτές είναι αποκλειστικά αρμοδιότητες του κράτους.

Τα θρησκευτικά στην ΕΕ άλλοτε καθορίζονται με ευθύνη της εκάστοτε ομολογίας (θρησκείας) ή με ευθύνη και σχεδιασμό του κράτους, ή και σε συνεργασία μεταξύ εκκλησίας/θρησκευτικών κοινοτήτων και κράτους.
Η Γαλλία αποτελεί μια κάπως ιδιαίτερη περίπτωση. Στο όνομα του κοσμικού κράτους (État laïque) και της θρησκευτικής ουδετερότητας (νόμος του 1905 για το διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους), κάθε αναφορά στη θρησκεία είχε εξοριστεί από το γαλλικό δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα. Ένα από τα προβλήματα που όμως αντιμετώπισε η Γαλλία ήταν η άγνοια των μαθητών της για τα θρησκευτικά ζητήματα και το πώς επέδρασαν στο παρελθόν της χώρας και τη διαμόρφωσή της, με αποτέλεσμα να λείπουν βασικά εργαλεία για την κατανόηση πτυχών της ιστορίας της χώρας τους.

Έτσι, από το 2002 συμπεριλαμβάνονται σποραδικά, επιμέρους στοιχεία σχετικά με τη θρησκεία μέσα σε άλλα μαθήματα, όπως η γεωγραφία, η λογοτεχνία ή τα καλλιτεχνικά. Η διδασκαλία τους όμως δεν είναι βεβαία διότι δεν υπάρχει και ο ειδικός για τον σκοπό αυτόν καθηγητής, αλλά επαφίεται στην ευχέρεια καθηγητών διαφόρων ειδικοτήτων -γεωγραφίας, καλλιτεχνικών, κ.ά.- να κάνουν «θρησκευτικές» αναφορές στο μάθημά τους.

Τα τελευταία δέκα χρόνια οι γαλλικές κυβερνήσεις έχουν περάσει μία σειρά αμφιλεγόμενων νόμων, οι οποίοι απαγορεύουν την επίδειξη θρησκευτικών συμβόλων σε δημόσιους χώρους, όπως τα δημόσια σχολεία. Η πρόσφατη διαμάχη γύρω από το μπουρκίνι στις γαλλικές πλαζ επανέφερε τη συζήτηση για τη καταπίεση της θρησκευτικής ελευθερίας, με αναλυτές να προειδοποιούν ότι αυτή η κοινωνική περιθωριοποίηση είναι που θρέφει τελικά τον εξτρεμισμό.

Τα θρησκευτικά στις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Πηγή)

Ομολογιακή θρησκευτική εκπαίδευση, υποχρεωτική με δυνατότητες εξαίρεσης
(εδώ συμπεριλαμβάνεται και η Ελλάδα)

• Αυστρία: η θρησκευτική εκπαίδευση χρηματοδοτείται από το κράτος υπό την ευθύνη της εκάστοτε εκκλησίας και των αναγνωρισμένων ομολογιών και θρησκευτικών κοινοτήτων.
• Βουλγαρία: αποτελεί κομμάτι των υποχρεωτικά προσφερομένων κατ' επιλογήν μαθημάτων και της ομάδος μαθημάτων 'κοινωνικές επιστήμες, εκπαίδευση του πολίτη και θρησκεία'. Κυρίως ορθόδοξη διδασκαλία,σταδιακά μετά το 1990.
• Κύπρος: τα θρησκευτικά αποτελούν ένα από τα υποχρεωτικά μαθήματα (ορθόδοξο περιεχόμενο). Οι μαθητές άλλων θρησκειών μπορούν να εξαιρεθούν.
• Γερμανία: σύμφωνα με τον «βασικό νόμο» (σύνταγμα), η θρησκευτική εκπαίδευση αποτελεί μέρος των κανονικών μαθημάτων ενός δημοσίου σχολείου. Υφίσταται συνεργασία ανάμεσα στο κράτος και στις θρησκευτικές κοινότητες. Το μάθημα είναι κυρίως ρωμαιοκαθολικό ή προτεσταντικό, αλλά εσχάτως και ορθόδοξο και μουσουλμανικό. Συχνά η ηθική αποτελεί εναλλακτική επιλογή για αυτούς που θέλουν να εξαιρεθούν από το μάθημα των θρησκευτικών. Η κατάσταση διαφέρει ανάλογα με το εκάστοτε κρατίδιο.
• Μάλτα: η διδασκαλία της ρωμαιοκαθολικής ομολογίας περιλαμβάνεται υποχρεωτικώς στην γενική διδακτέα ύλη. Η συμμετοχή στο μάθημα επαφίεται στην επιλογή των μαθητών.
• Βόρεια Ιρλανδία: η πλειοψηφία των προτεσταντών μαθητών μετέχει σε δημόσια σχολεία και οι ρωμαιοκαθολικοί μαθητές παρακολουθούν ρωμαιοκαθολικά σχολεία υποβοηθούμενα από υποτροφίες (grant-aided schools). Μόνο το 5% των μαθητών συμμετέχει στα μεικτά σχολεία τα οποία δέχονται και προτεστάντες και ρωμαιοκαθολικούς μαθητές. Η διδακτέα ύλη είναι κοινή για όλους και κυρίως χριστιανική, ενώ αποτελεί αποτέλεσμα συμφωνίας των τριών μεγαλύτερων προτεσταντικών ομάδων και των ρωμαιοκαθολικών. Μετά το 2006, περιλαμβάνει και άλλες θρησκείες του κόσμου.
• Ιρλανδία: το 94% των δημοτικών σχολείων είναι ρωμαιοκαθολικά, ενώ ένας αριθμός σχολείων (το 2009: 15) είναι πολυ-ομολογιακά, δημιουργημένα με πρωτοβουλία των γονέων.
• Ρουμανία: το ορθόδοξο μάθημα θρησκευτικών αποτελεί ένα βασικό κομμάτι του υποχρεωτικού προγράμματος σπουδών. Οι μαθητές έχουν το δικαίωμα της εξαιρέσεως εφόσον το ζητήσουν οι γονείς τους, αλλά δεν υπάρχει εναλλακτικό μάθημα.

Ομολογιακή θρησκευτική εκπαίδευση, κατ' επιλογήν

• Βέλγιο: υποχρεωτική επιλογή στα δημόσια σχολεία ανάμεσα σε μη-ομολογιακή ηθική εκπαίδευση και σε δια-θρησκειακή εκπαίδευση (καθολικοί, μουσουλμάνοι, εβραίοι, ορθόδοξοι, προτεστάντες).
• Ουγγαρία: κατ' επιλογήν μάθημα πέραν των κανονικών ωρών διδασκαλίας. Η ευθύνη ανήκει στην εκάστοτε ομολογία, το σχολείο διαθέτει τον χώρο και το κράτος τον μισθό των καθηγητών.
• Ιταλία: σύμφωνα με τη συμφωνία του 1984, η ρωμαιοκαθολική θρησκευτική εκπαίδευση οφείλει να παρέχεται στα σχολεία, αλλά επαφίεται στην επιλογή των μαθητών. Η εκκλησία επιλέγει τους καθηγητές, τους οποίους μισθοδοτεί το κράτος. Η εκκλησία επιβλέπει την συγγραφή των διδακτικών βιβλίων και καθορίζει την διδακτέα ύλη. Δεν υπάρχει εναλλακτικό μάθημα, ενώ επιμέρους επιλογές επαφίενται στο εκάστοτε σχολείο.
• Λετονία: από το 2004, υφίσταται επιλογή ανάμεσα στην 'εισαγωγή στο χριστιανισμό' και στο μάθημα ηθικής. Τα σχολεία έχουν υποχρέωση να παράσχουν το μάθημα εάν ένα μίνιμουμ 10 μαθητών εγγραφούν.
• Λιθουανία: ηθική εκπαίδευση, με επιλογή ανάμεσα σε αμιγώς θρησκευτική εκπαίδευση μιας εκ των αναγνωρισμένων ομολογιών και σε ηθική εκπαίδευση.
• Λουξεμβούργο: υποχρεωτική εκπαίδευση, με επιλογή ανάμεσα σε ένα μάθημα «θρησκευτικής και ηθικής διαπαιδαγώγησης» και σε ένα μάθημα «ηθικής και κοινωνικής διαπαιδαγώγησης».
• Ολλανδία: στο πρόγραμμα σπουδών των ιδιωτικών και των δημόσιων σχολείων υπάρχει το μάθημα 'θρησκευτικά και φιλοσοφικά κινήματα', το οποίο μπορεί να διδαχθεί ξεχωριστά ή να συμπεριληφθεί σε άλλα μαθήματα. Τα ιδιωτικά σχολεία, κυρίως ομολογιακά, τα οποία παρακολουθεί πάνω από το 75% των μαθητών, είναι ελεύθερα να προσλάβουν τους καθηγητές που επιθυμούν και να λάβουν αποφάσεις σχετικά με τα θρησκευτικά, τα οποία είναι έξω από τον βασικό πυρήνα μαθημάτων.
• Ισπανία:η διδασκαλία των θρησκευτικών (ρωμαιοκαθολικισμός) τίθεται στην επιλογή των μαθητών, όμως τα σχολεία είναι υποχρεωμένα να προσφέρουν το μάθημα. Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι μαθητές που επιλέγουν τα θρησκευτικά μπορούν να επιλέξουν περαιτέρω ανάμεσα σε ρωμαιοκαθολικό μάθημα θρησκευτικών (ή άλλης ομολογίας που έχει επιτύχει συμφωνία με το κράτος) και σε ένα μάθημα «ιστορίας και πολιτισμού των θρησκειών». Οι μαθητές που δεν επιλέγουν κανέναν από τους δύο τύπους θρησκευτικής εκπαίδευσης είναι υποχρεωμένοι να παρακολουθήσουν εναλλακτικές δραστηριότητες
• Πολωνία: σύμφωνα με τη συμφωνία του 1998, επιλογή ανάμεσα σε θρησκευτική εκπαίδευση και ηθική. Απαιτείται ένα μίνιμουμ επτά μαθητών για να προσφερθεί το μάθημα.
• Πορτογαλία: σύμφωνα με τη συμφωνία του 1940, η οποία αναμορφώθηκε το 2004, υφίσταται κατ' επιλογήν ηθική και θρησκευτική διαπαιδαγώγηση (ρωμαιοκαθολική). Οι επίσκοποι επιλέγουν τους καθηγητές, τους οποίους μισθοδοτεί το κράτος.
• Σλοβακία: σύμφωνα με τη συμφωνία του 2004, υφίσταται επιλογή ανάμεσα σε μάθημα θρησκευτικών και μάθημα ηθικής.

Μη-ομολογιακή θρησκευτική εκπαίδευση

• Δανία: η «σπουδή του χριστιανισμού/χριστιανικές σπουδές» είναι ένα υποχρεωτικό, μη ομολογιακό μάθημα. Αυτή τη στιγμή διεξάγεται μια συζήτηση για μετατροπή του μαθήματος σε γενικό μάθημα σπουδής του θρησκευτικού φαινομένου.
• Εσθονία: κατ' επιλογήν μη-ομολογιακό μάθημα: τα σχολεία οφείλουν να διαθέσουν το μάθημα αν το ζητήσει ένα μίνιμουμ 15 μαθητών.
• Φινλανδία: νέα προγράμματα υιοθετήθηκαν το 2004. Η διοργάνωση γίνεται με ομολογιακό κριτήριο, αλλά με μη-ομολογιακό περιεχόμενο. Αναγνωρισμένες ομολογίες μπορούν να διοργανώσουν ένα μάθημα θρησκευτικών σε κάθε σχολείο αν υφίσταται ένα μίνιμουμ τριών μαθητών.
• Σλοβενία: υφίσταται κατ' επιλογήν μάθημα θρησκειών και ηθικής.
• Σουηδία: η θρησκευτική εκπαίδευση αποτελεί ένα από τα μαθήματα μιας ομάδος μαθημάτων στο κεντρικό διδακτικό πρόγραμμα μαζί με την ιστορία, τη γεωγραφία, την θρησκευτική και πολιτειακή εκπαίδευση. Οι δήμοι και τα σχολεία αποφασίζουν για την κατανομή του χρόνου σε κάθε ένα μάθημα από αυτή την ομάδα μαθημάτων κατά τη διάρκεια των εννέα ετών, οπότε στην πράξη παρατηρείται ποικιλομορφία.
• Αγγλία: Ο νόμος υπαγορεύει ότι κάθε σχολείο ορίζει, μέσα στο πλαίσιο που θέτει μία αντιπροσωπευτική τοπική επιτροπή, ένα τοπικά συμφωνημένο διδακτικό πρόγραμμα θρησκευτικής εκπαίδευσης, το οποίο πρέπει να αναθεωρείται κάθε πέντε χρόνια. Το διδακτικό πρόγραμμα οφείλει να αντανακλά τις χριστιανικές παραδόσεις της χώρας, αλλά και να λαμβάνει υπ' όψιν τις θρησκείες του μεταναστευτικού/αποικιοκρατικού υπόβαθρου του μεικτού πλέον πληθυσμού, καθώς και φιλοσοφικά συστήματα όπως ο ουμανισμός.
• Σκωτία: υποχρεωτική μη-ομολογιακή διδασκαλία με τίτλο 'ηθική και θρησκευτική εκπαίδευση', δυνατότητα εξαιρέσεως.
• Ουαλία: πολυ-θρησκευτική διδασκαλία, το 2008 υιοθετήθηκε ένα νέο πλαίσιο θρησκευτικής εκπαιδεύσεως για παιδιά από τριών έως δεκαεννέα ετών βασισμένο στην απόκτηση δεξιοτήτων.

Στη μελέτη σημειώνεται ότι, η μη-ομολογιακή διδασκαλία, ακόμα και όταν είναι ανοιχτή στη θρησκευτική ποικιλομορφία, συνεχίζει να εστιάζει στην κυρίαρχη θρησκευτική κουλτούρα της εκάστοτε χώρας.

Σύμφωνα με τον Δρ. Μητραλέξη κανένα μοντέλο δεν αποτελεί πανάκεια και κανένα δε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πιο επιτυχημένο από τα άλλα αφού δεν υφίστανται κάποια ορισμένα κριτήρια επιτυχίας και οι διαφορές της μιας κοινωνίας από την άλλη είναι αχανείς (μειονότητες, κλπ).

Το «Ιράν» της Ευρώπης;

Αν κάτι πρέπει να μας προβληματίσει ως πολίτες μιας ευρωπαϊκής χώρας με αφορμή την τρέχουσα πολεμική γύρω από τα θρησκευτικά, είναι μάλλον ο εκ νέου πατερναλισμός της εκκλησίας και ο επιθετικός παρεμβατισμός της στο δημόσιο και πολιτικό βίο, και όχι το να διδάσκονται τα παιδιά στο σχολείο τον πλουραλισμό και τη θρησκευτική ελευθερία.

Είναι καιρός να ξεκινήσουμε να μαθαίνουμε και μέσα από το δημόσιο εκπαιδευτικό μας σύστημα για τις θρησκείες, την ιστορία και τη συνύπαρξή τους, τους πολέμους εν ονόματι τους, δίνοντας χώρο στη γνώση και την αμφισβήτηση. Αλλιώς απομένει να βασιστούμε στην οικογένεια, τα πολιτικά πάνελ, τα σίριαλ και το ίντερνετ (όπου συχνά ψάχνουμε αυτό που ήδη ξέρουμε) για να εντρυφήσουμε στον κόσμο της διαφορετικότητας.

Όσο για την «ελληνική ιδιαιτερότητα», ότι δηλαδή αυτά συμβαίνουν μόνο στην Ελλάδα, η καθηγήτρια Θρησκειολογίας, κ.Ζιάκα υποστηρίζει στο TPP ότι: «Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπως π.χ. στη Δανία, την Αγγλία, τη Γερμανία και αλλού, δεν υπάρχει πλήρης διαχωρισμός εκκλησίας-κράτους έτσι όπως τον συναντούμε στη Γαλλία ή την Ολλανδία. Όσο για τη Μέση Ανατολή, αναφορικά με το μάθημα των θρησκευτικών, ο χαρακτήρας είναι εξαιρετικά παραδοσιακός χωρίς άνοιγμα στη θρησκευτική ετερότητα. Όταν μιλούν για χριστιανούς κυρίως αναφέρονται στην αποικιοκρατία και τα δεινά της. Συνεπώς έχουν ακόμη μεγάλο δρόμο να διανύσουν πολλά από τα κράτη της Μέσης Ανατολής ως προς τη συμπερίληψη του Άλλου στα προγράμματα των θρησκευτικών τους, και θέλω να πιστεύω ότι είμαστε πολύ μακριά από τέτοιου είδους εξαρτήσεις μεταξύ θρησκευτικού και πολιτικού ή πλήρους ταύτισής τους».

Το θέμα των θρησκευτικών αποτελεί μια ευκαιρία να διεκδικήσουμε ένα σχολείο που δε θα λειτουργεί προς επίρρωση δοσμένων κυρίαρχων ιδεών αλλά ένα σχολείο που -ακόμα και με τις μύριες ελλείψεις του και τα προβλήματά του- θα θέτει ερωτήματα αντί να δίνει «θέσφατες» απαντήσεις.

Όσο για την εικόνα του Χριστού που μας κοιτάει πάνω από τον πίνακα, ίσως κάποια στιγμή να πρέπει να την κατεβάσουμε μιας και το δικαίωμα του να πιστεύουμε σε κάποια θρησκεία ή όχι, είναι ατομική ελευθερία του καθενός.