του Θάνου Καμήλαλη
Επτά χρόνια μετά το ξεκίνημα της ελληνικής κρίσης και με την κυβέρνηση να αντιμετωπίζει νέα, σκληρά μέτρα που δεν περιλαμβάνονται στο τρίτο μνημόνιο, μερικά από τα πιο συνηθισμένα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται για να δικαιολογήσουν τις μνημονιακές αποτυχίες προσπαθούν να ρίξουν το φταίξιμο στην Ελλάδα. «Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν προχωρούν γρήγορα στις μεταρρυθμίσεις», λένε συχνά πολιτικοί και ευρωπαίοι αξιωματούχοι. «Οι υπόλοιπες χώρες έχουν βγει από τα μνημόνια, μόνο η Ελλάδα απέτυχε» είναι μία άλλη, δημοφιλής στο εσωτερικό και εξωτερικό, άποψη.
Η Ελλάδα ως οικονομικό πειραματόζωο
Αυτό που αποκρύπτεται πολύ συχνά όμως είναι ότι στην Ελλάδα εφαρμόστηκε ένα πρωτοφανές στα χρονικά πρόγραμμα λιτότητας, το οποίο ήταν καταδικασμένο εξαρχής να αποτύχει. Τα υψηλόβαθμα στελέχη τους Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου μάλιστα, γνώριζαν πριν εγκρίνουν το πρώτο «πακέτο διάσωσης» αυτούς τους κινδύνους. Στις 4 Μαϊου του 2010, μία μέρα πριν το ΔΝΤ συνεδριάσει και εγκρίνει τελικά το πρώτο μνημόνιο, ο τότε επικεφαλής ανάλυσης του Ταμείου, Ολιβιέ Μπλανσάρντ έστειλε εμπιστευτική επιστολή στον τότε επικεφαλής του ελληνικού προγράμματος, Πολ Τόμσεν, στην οποία αναφερόταν στο σοβαρό ενδεχόμενο αποτυχίας του προγράμματος «ακόμα κι αν εφαρμοστούν πλήρως οι μεταρρυθμίσεις»
Το εμπιστευτικό έγγραφο διέρρευσε χθες, μετά από μία παρουσίαση κατά τη διάρκεια διεθνούς οικονομικής ημερίδας του καναδικού think tank Centre for International Governance Innovation στα τέλη Ιανουαρίου.Το ThePressProject εξασφάλισε τα σημαντικά αποσπάσματα της επιστολής Μπλανσάρντ, που αναφέρουν τα εξής:
Η έκθεση θα πρέπει να αναγνωρίζει εξαρχής ότι το επίπεδο της προσαρμογής είναι ασυνήθιστο και περιέχει σημαντικά ρίσκα. Η διεθνής εμπειρία αποδεικνύει ότι πως μια αθροιστική δημοσιονομική προσαρμογή 16% σε μια τέτοια μικρή περίοδο και με τόσο εμπροσθοβαρή προσαρμογή δεν έχει ποτέ επιτευχτεί. H απουσία άλλων πολιτικών μοχλών (επιτόκια, ισοτιμία συναλλάγματος) και οι καθόλου ευνοϊκές εξωτερικές περιστάσεις (εξωτερική ζήτηση) περιπλέκουν περισσότερο την εικόνα.
Το πρόγραμμα θα μπορούσε να βγει γρήγορα εκτός τροχιάς (ακόμα και με πλήρη συμμόρφωση με τις μεταρρυθμίσεις). Λόγω της απουσίας δυνατής ανάκαμψης των εξαγωγών, δεν υπάρχει τίποτα που θα μπορούσε να υποστηρίξει την ανάκαμψη ενάντια στην αρνητική συνεισφορά του δημοσίου τομέα (περίπου 8% και 4% το 2010 και το 2011 αντίστοιχα). Τότε, η ανάκαμψη θα είναι αρνητική, με βαθύτερη και μακροβιότερη ύφεση απ ό,τι προβλέπεται, ακολουθούμενη από μία περίοδο αναιμικής ανάπτυξης. Αυτό θα σήμαινε δημοσιονομικές αποτυχίες και περισσότερο σημαντικό βάρος στον οικονομικό τομέα (νέες δημοσιονομικές αποτυχίες)
Είμαστε ανήσυχοι για πιθανές διολισθήσεις και εσωτερικές ασυνέπειες του προγράμματος που μπορούν να το θέσουν εκτός τροχιάς ακόμα και με τέλεια εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων. Έχουμε πολύ καλή γνώση των περιορισμών που υπήρχαν στον σχεδιασμό του προγράμματος. Γι αυτόν τον λόγο πιστεύουμε ότι είναι βασικό να φτάσουμε σε ξεκάθαρη και εμπιστευτική συμφωνία με τις αρχές και την Ε.Ε για το πώς θα προχωρήσουμε σε περίπτωση που αυτά τα ενδεχόμενα γίνουν πραγματικότητα (αυτό μπορεί πιθανώς να συνεπάγεται μία συνοδευτική επιστολή).
Είναι λίγο – πολύ γνωστό πλέον ότι το ΔΝΤ έχει πέσει έξω σχεδόν σε όλες τις προβλέψεις του σχετικά με την Ελλάδα. Ωστόσο φαίνεται ότι στο εσωτερικό του Ταμείου οι αντιρρήσεις για το πρώτο μνημόνιο ήταν πολύ έντονες, μολονότι κάτι τέτοιο δεν φαινόταν στα επίσημα έγγραφα. Ο Μπλανσάρντ εδώ, κατεξοχήν αρμόδιος λόγω της θέσης του, είναι ξεκάθαρος. Επισημαίνει τη σοβαρή πιθανότητα να «εκτροχιαστεί το πρόγραμμα, ακόμα και με πλήρη εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων». Τονίζει ότι τέτοια δημοσιονομική προσαρμογή (τέτοια επίπεδα λιτότητας) «δεν έχουν εφαρμοστεί πουθενά στον κόσμο», παραδεχόμενος δηλαδή ότι με την είσοδο της στα μνημόνια, η Ελλάδα έγινε οικονομικό «πειραματόζωο».
Προβλέπει τη βαθιά και παρατεταμένη ύφεση που ακολούθησε, ακόμα και την αναιμική ανάπτυξη που ήρθε μετά (το «success story» των Σαμαρά – Βενιζέλου). Αναφέρεται επίσης στους «περιορισμούς» που υπήρχαν στην εκπόνηση του πρώτου προγράμματος για την Ελλάδα (περισσότερα γι αυτό παρακάτω). Όλους αυτούς τους κινδύνους τους γνώριζε ο επικεφαλής του ελληνικού προγράμματος (νυν επικεφαλής του ευρωπαϊκού τμήματος) του ΔΝΤ, Πολ Τόμσεν. Αλλά ο Τόμσεν προτίμησε ουσιαστικά να πετάξει την επιστολή Μπλανσάρντ «στον κάλαθο των αχρήστων»…
Μετά τη διαρροή της επιστολής μάλιστα, ο Μπλανσάρντ έγραψε στο twitter ότι «δεν το διέρρευσα εγώ, αλλά δεν είναι λυπημένος με τη διαρροή. Επτά χρόνια έχουν ήδη περάσει και ακόμα δεν υπάρχει ξεκάθαρο/ρεαλιστικό σχέδιο»
I did not leak, but am not too unhappy that it did leak :). 7 years already, and still no clear/realistic plan. https://t.co/8mCzO3TYvL
— Olivier Blanchard (@ojblanchard1) February 14, 2017
Όσον αφορά τους «περιορισμούς» του «προγράμματος» (και αυτών που ακολούθησαν)μοιάζει ξεκάθαρο ποιοι ήταν. Η θέση της Ελλάδας στην Ευρωζώνη απέκλειε το ενδεχόμενο υποτίμησης του νομίσματος, αλλά και το «κούρεμα» του ελληνικού χρέους. Όπως ανέφερε ο καθηγητής Πολ Μπλούσταιν που παρουσίασε πρώτος το έγγραφο, ο τότε επικεφαλής του ΔΝΤ, Ντομινίκ Στρος-Καν, ήθελε «κούρεμα» του ελληνικού χρέους. Ο τότε πρόεδρος όμως της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Ζαν Κλοντ Τρισέ έλεγε ένα ξεκάθαρο «όχι», άρνηση που επαναλαμβάνεται έκτοτε από τους σημαντικότερους αξιωματούχους της Ευρωζώνης αλλά και τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.
Ο Τρισέ φαίνεται ότι είχε τους δικούς του λόγους για να αρνηθεί κατηγορηματικά μία αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους. Σύμφωνα με παλαιότερη έρευνα του Κέντρου Διεθνούς Διακυβέρνησης και Καινοτομίας (CIGI) που συνέταξε ο Μπλουστάιν, ο Τρισέ φοβήθηκε τη ζημιά που θα είχαν οι γερμανικές και γαλλικές τράπεζες, που ήταν τότε εκτεθειμένες σε ελληνικά κρατικά ομόλογα.
Στην έρευνα του το CIGI επικαλείται τη μαρτυρία στελέχους της κεντρικής τράπεζας, το οποίο δηλώνει πως την άνοιξη του 2010 όταν το θέμα τέθηκε σε συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΚΤ ο Τρισέ τορπίλισε το σχέδιο. Ο Τρίσε μάλιστα, σύμφωνα με τη μαρτυρία, ούρλιαζε «είμαστε μια οικονομική και νομισματική ένωση και δεν μπορεί να υπάρξει αναδιάρθρωση χρέους.
Η Ευρωζώνη ως «σωτήρας» (των τραπεζών)
Άρα, γιατί ευρωπαίοι και ΔΝΤ προχώρησαν με ένα πρόγραμμα που γνώριζαν πολύ καλά ότι το πιθανότερο ήταν να αποτύχει; Η απάντηση μοιάζει ξεκάθαρη: Για να δώσουν πολύτιμο χρόνο στις ευρωπαϊκές τράπεζες, κυρίως τις γερμανικές, γαλλικές και ολλανδικές. Τα πρώτα χρόνια της κρίσης η άποψη αυτή χαρακτηριζόταν σχεδόν… θεωρία συνωμοσίας. Ήταν η εποχή που τα υπόλοιπα κράτη μέλη της Ευρώπης θεωρούνταν «σωτήρες» της Ελλάδας, διαθέτοντας «χρήματα ευρωπαίων πολιτών» για τη «διάσωση» της χώρας, άποψη που κυκλοφορεί ακόμα και σήμερα. Η ευρωπαϊκή «αλληλεγγύη» όμως είχε ξεκάθαρα ιδιοτελή κίνητρα.
Ωστό έγγραφα που έχουν διαρρεύσει παλαιότερα δίνουν μια πολύ ολοκληρωμένη εικόνα. Η έκθεση του ΔΝΤ την οποία αναφέρει στην αρχή του εγγράφου ο Μπλανσάρντ κυκλοφόρησε μία μέρα αργότερα, στις 5 Μαϊου 2010 και αναφέρει τους σοβαρούς κινδύνους για το ελληνικό πρόγραμμα. Μεταξύ άλλων αναφέρονται η αργή οικονομική ανάκαμψη, αρνητική ώθηση στο χρέος, κίνδυνος απώλειας εμπιστοσύνης προς το τραπεζικό σύστημα, δυσκολία πρόσβασης στις αγορές. Οι αντιρρήσεις ήταν σοβαρές, οπότε ήταν η σειρά των ευρωπαίων στελεχών του ΔΝΤ να προσπαθήσουν να δικαιολογήσουν τα.. αδικαιολόγητα.
Στις 10 Μαϊου του 2010 το ΔΝΤ συνεδρίασε για να εγκρίνει επίσημα το πρώτο πακέτο χρηματοδότησης προς την Ελλαδα: 30 δις ευρώ, το μεγαλύτερο δάνειο του Ταμείου στην ιστορία. Στα πρακτικά περιλαμβάνεται μια σειρά από ψέματα και μία «μισή αλήθεια». Το ΔΝΤ υποστηρίζει ότι «οι ελληνικές αρχές δεν επιθυμούσαν την αναδιάρθρωση χρέους». Αυτό που δεν αναφέρει είναι ότι, όπως κατέθεσε ο πρώην εκπρόσωπος της Ελλάδας στο Ταμείο, Παναγιώτης Ρουμελιώτης, στην Επιτροπή Αλήθειας Δημοσίου Χρέους, ο Τρισέ είχε απειλήσει την Ελλαδα ότι αν ζητήσει «κούρεμα», τότε η ΕΚΤ θα σταματήσει την παροχή ρευστότητας προς τη χώρα (δηλαδή θα κλείσει τις ελληνικές τράπεζες). Για να κατευνάσουν τις ανησυχίες συγκεκριμένων στελεχών του ΔΝΤ, οι αρμόδιοι για το ελληνικό πρόγραμμα (π.χ. Τόμσεν) υποσχέθηκαν ότι θα λαμβάνονταν επιπλέον μέτρα για την υποστήριξη τν κατώτερων ελληνικών τάξεων που θα πλήγονταν περισσότερο από την προσαρμογή. Επίσης υποστήριξαν ότι το μόνο πρόβλημα των ελληνικών τραπεζών ήταν το υπερβολικό δημόσιο χρέος και η τεράστια ύφεση. Υποσχέθηκαν επίσης ότι το μνημόνιο θα εισαγόταν στο ελληνικό Κοινοβούλιο για συζήτηση. Στην πραγματικότητα το μνημόνιο επιβλήθηκε στην Ελλάδα, με διαδικασίες κατεπείγοντος και παρά τις ενστάσεις περί αντισυνταγματικότητας.
Από τα επίσημα έγγραφα του Ταμείου φαίνεται ότι η αντιπαράθεση ανάμεσα στους εκπροσώπους των διαφόρων χωρών που το απαρτίζουν ήταν πολύ σοβαρή. Οι εκπρόσωποι χωρών όπως της Αυστραλίας, του Καναδά, της Ρωσίας, της Κίνας, της Αργεντινής, της Ελβετίας και της Βραζιλίας ήταν πολύ σκεπτικοί για το πρόγραμμα. Οι εκπρόσωποι των κρατών μελών της Ευρωζώνης (όπως Γερμανία, Γαλλία, Ολλανδία, Ισπανία) προσπαθούσαν να τους καθησυχάσουν. Ίσως η σημαντικότερη υπόσχεση που έδωσαν οι εκπρόσωποι Γερμανίας, Γαλλίας και Ολλανδίας ήταν ότι οι τράπεζες τους θα παρέμεναν στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα δήλωσαν:
- Γερμανός εκπρόσωπος: «Μπορώ να διαβεβαιώσω ότι οι γερμανικές τράπεζες θέλουν να διατηρήσουν μία συγκεκριμένη έκθεση στις ελληνικές τράπεζες, που σημαίνει ότι δεν θα πουλήσουν ελληνικά ομόλογα και θα κρατήσουν πιστωτικές γραμμές με την Ελλάδα»
- Γάλλος εκπρόσωπος: «Είχαμε συνάντηση νωρίτερα μέσα στην εβδομάδα μεταξύ των μεγαλύτερων γαλλικών τραπεζών και της υπουργού, κυρίας Λαγκάρντ. Θα ήθελα να παραθέσω την κοινή δήλωση στο τέλος της συνάντησης, που λέει ότι οι γαλλικές τράπεζες δεσμεύονται να κρατήσουν την έκθεση τους στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του προγράμματος. [..] Οπότε είναι ξεκάθαρο ότι οι γαλλικές τράπεζες, που είναι οι πιο εκτεθειμένες τράπεζες στην Ελλάδα, θα κάνουν τη δουλειά τους».
- Ολλανδός εκπρόσωπος: «Οι ολλανδικές τράπεζες, σε συνεργασία με τον υπουργό Οικονομικών, έχουν συζητήσει και έχουν δημόσια ανακοινώσει ότι θα έχουν ρόλο στην υποστήριξη των ελληνικών τραπεζών και της ελληνικής κυβέρνησης».
Σύμφωνα με τα στοιχεία που αποκάλυψε όμως από το 2015 το CIGI, η έκθεση των γαλλικών τραπεζών σε ελληνικό κρατικό χρέος έφθανε τότε στα 60 δισεκατομμύρια ευρώ και των γερμανικών στα 35 δισεκατομμύρια. Το παρακάτω γράφημα αποτυπώνει τo πώς μειώθηκε η έκθεση των ξένων τραπεζών στις «τοξικές» ελληνικές.
Το μνημόνιο, το υποτιθέμενο «πακέτο διάσωσης» τους έδωσε όσον χρόνο χρειάζονταν. Με γνωστό το τίμημα για την Ελλάδα που υποχρεώθηκε να βιώσει μια κοινωνική καταστροφή, χωρίς αντάλλαγμα και εν τέλει, χωρίς την πολυδιαφημισμένη «αλληλεγγύη».
Πίσω στο σήμερα
Όπως τόνισε ο Μπλανσάρντ, μετά τη διαρροή της επιστολής του στον Τόμσεν «7 χρόνια μετά δεν υπάρχει ξεκάθαρη και ρεαλιστική λύση» στην ελληνική κρίση. Δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς το γιατί. Από τη μία η Ευρωζώνη παραμένει προσηλωμένη στις εμμονές της για λιτότητα και άρνηση αναδιάρθρωσης του χρέους. Από την άλλη το ΔΝΤ ζητάει περισσότερα σκληρά μέτρα σε αφορολόγητο και συντάξεις (όσο κι αν ο Τόμσεν το αρνείται) και με 7 χρόνια καθυστέρηση (που παραβίασε τους ίδιους του τους κανόνες) βάζει τώρα στο τραπέζι του ζήτημα του χρέους. Στη μέση η Ελλάδα, διαχρονικό «πειραματόζωο», περιμένει να μάθει τη μοίρα της: Τέταρτο μνημόνιο, «παράλληλο μνημόνιο», προληπτικά μέτρα η απλή παράταση του κλεισίματος της αξιολόγησης (που νομοτελειακά θα οδηγήσει τα ίδια σενάρια. Η Ελλάδα διαπραγματεύεται μεν, ωστόσο η ιστορία έχει δείξει πολλάκις το πώς τελειώνει μία «διαπραγμάτευση». Η «τράπουλα» άλλωστε, ήταν και είναι … στημένη.
Το «οικονομικό πείραμα» στο οποίο υποβλήθηκε η Ελλάδα, σύμφωνα και με το ίδιο το ΔΝΤ, αποδείχτηκε και αποδεικνύεται καταστροφικό. Το πρώτο μνημόνιο ήταν το εφαλτήριο για όλα όσα ακολούθησαν, το δεύτερο, το τρίτο και σύντομα το επόμενο. Το πείραμα δυστυχώς συνεχίζεται. Επόμενη «εξέταση» στις 20 Φεβρουαρίου, στο Eurogroup.