Η «ανάπτυξη», το επικερδές εργαλείο καταστροφής του πλανήτη

του Μιχάλη Γιαννεσκή 

Η Ημέρα Υπέρβασης της Γης

Η «Ημέρα Υπέρβασης της Γης» (Earth Overshoot Day), υπολογίζεται κάθε χρόνο από το Global Footprint Network. Κάθε χρόνο η ημερομηνία μετατίθεται τουλάχιστον μια εβδομάδα νωρίτερα και σε λιγότερο από 30 χρόνια θα έχει φθάσει τις αρχές Ιανουαρίου.

Εφόσον οι ρυθμοί κατανάλωσης των φυσικών πόρων δεν περιοριστούν, το αποτέλεσμα είναι προβλέψιμο: η Γη δεν θα έχει πλέον χρονικό περιθώριο να αναπαράγει τα υλικά που καταναλώνονται, ιδιαίτερα όταν τα ποσοστά ανακύκλωσης αυτών των υλικών παραμένουν στα σημερινά επίπεδα, ενώ ταυτόχρονα η μόλυνση του περιβάλλοντος και η κλιματική αλλαγή θα επιταχυνθούν.

Λίγο πολυεστέρα με το ψάρι σας;

Παρά τις προσπάθειες ανακύκλωσης των απορριμάτων, ένα σημαντικό ποσοστό τους καταλήγει στους ωκεανούς. Τα πλαστικά αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των απορριμάτων, αλλά μεγάλο μέρος τους δεν εντοπίζεται γιατί καταλήγει στο βυθό της θάλασσας. Μολαταύτα, μεγάλες εκτάσεις της επιφάνειας των ωκεανών είναι γεμάτες από πλαστικά που επιπλέουν και συγκεντρώνονται σε γιγαντιαίες «δίνες σκουπιδιών». Η μεγαλύτερη βρίσκεται στον βόρειο Ειρηνικό: μια ελλειψοειδής δίνη με έκταση 4,5 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων (35 φορές η έκταση της Ελλάδας). Η έκτασή της έχει εκατονταπλασιαστεί μέσα σε 40 χρόνια, ενώ παρόμοιες δίνες, όπως αυτή του νότιου Ειρηνικού, έχουν επίσης επεκταθεί.

Συγκρίσεις με τη μόλυνση των ελληνικών θαλασσών δείχνουν ξεκάθαρα το μέγεθος του προβλήματος. Στον Σαρωνικό, μια από τις πιο μολυσμένες θαλάσσιες περιοχές στην Ελλάδα, ο αριθμός τεμαχίων πλαστικού ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, συσσωρευμένων σε βάθη 200-350 μέτρων, ήταν κατά μέσο όρο 1.200 το 2016.  Το 2001, ο αντίστοιχος αριθμός κοντά στην επιφάνεια της δίνης του βόρειου Ειρηνικού ήταν 335.000.

Πρόσφατες έρευνες αποκάλυψαν ότι οι πλωτοί σκουπιδότοποι έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην πανίδα των ωκεανών. Αφενός, ορισμένα έντομα πολλαπλασιάζονται με ραγδαίους ρυθμούς στις δίνες σκουπιδιών, καταναλώνοντας τεράστιες ποσότητες πλαγκτόν και αυγών ψαριών, και στερώντας τροφή από τα ψάρια. Αφετέρου, πολλά ψάρια καταπίνουν κομμάτια πλαστικών, συσσωρεύοντας επιβλαβείς ουσίες στους ιστούς τους. Η τροφική αλυσίδα επηρεάζεται ολοένα και περισσότερο, καθότι με την πάροδο του χρόνου τα πλαστικά διασπώνται σε μικροσκοπικά κομμάτια. Έχει υπολογιστεί ότι μέχρι το 2050 το συνολικό βάρος των πλαστικών στους ωκεανούς θα είναι μεγαλύτερο από αυτό των ψαριών.

Όπου ανάπτυξη και μόλυνση

Πολλές χώρες ευθύνονται για την ανεξέλεγκτη κατανάλωση των φυσικών πόρων και μόλυνση του περιβάλλοντος, αλλά μερικές κατέχουν σήμερα τα πρωτεία ανάμεσα στους συνήθεις υπόπτους.

Η Κίνα με την ραγδαία και ανεξέλεγκτη ανάπτυξή της,  καταναλώνει περίπου το 50% της παγκόσμιας παραγωγής τσιμέντου, αλουμινίου, χαλκού, ατσαλιού και κάρβουνου, παρότι η χώρα κατοικείται από το 20% του πληθυσμού της υφηλίου. Πολλοί ποταμοί της Κίνας περιέχουν σημαντικά ποσοστά βιομηχανικών και χημικών αποβλήτων, κάτι που είναι αναμενόμενο όταν σχεδόν οι μισές χημικές βιομηχανίες στη Κίνα (περίπου 10.000) έχουν κατασκευαστεί στις όχθες των δύο μεγαλύτερων ποταμών της. Τα ύδατα του 75% των ποταμών της Κίνας είναι ακατάλληλα για πόση και ψάρεμα, ενώ σύμφωνα με μελέτη του πανεπιστημίου του Berkeley, η μόλυνση της ατμόσφαιρας των πόλεων της Κίνας ευθύνεται για 4.000 πρόωρους θανάτους την ημέρα, δηλαδή για το 17% της θνησιμότητας στη χώρα.

Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των κινεζικών δραστηριοτήτων δεν περιορίζονται εντός των συνόρων της χώρας. Μεταφερόμενη από τους ανέμους, η ατμοσφαιρική μόλυνση της Κίνας έχει επηρεάσει τις δυτικές ΗΠΑ και άλλες περιοχές του Ειρηνικού. Το 2015 έρευνα του πανεπιστημίου της Georgia στις ΗΠΑ συμπέρανε ότι η Κίνα ευθύνεται για το 28% των πλαστικών απορριμάτων στους ωκεανούς και ότι ο όγκος των πλαστικών στις διάφορες θάλασσες θα έχει δεκαπλασιαστεί μέχρι το 2025.

Επιπλέον, πολλές χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Νότιας Αμερικής έχουν στην κυριολεξία υποθηκεύσει το φυσικό τους πλούτο για να εξασφαλίσουν την εισροή κινεζικών κεφαλαίων, τα οποία έχουν ανάγκη για την επιβίωση της οικονομίας τους, με σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον τους. Για παράδειγμα, το 2007 μία κινεζική εταιρεία αγόρασε αντί τριών δις. δολαρίων τα δικαιώματα εξόρυξης χαλκού στο τεράστιο βουνό Toromocho στο Περού, ύψους 4.600 μέτρων. Μέσα σε λίγα χρόνια, δύο λίμνες της περιοχής είχαν μολυνθεί από τα απόβλητα των κινεζικών ορυχείων.

Μια κυριολεκτικά Μαύρη Θάλασσα

Ένα άλλο από τα χειρότερα παραδείγματα περιβαλλοντικής μόλυνσης συναντάται στον Εύξεινο Πόντο. Πέντε από τους μεγαλύτερους ποταμούς της Ευρώπης διαπερνούν χώρες όπως η Γερμανία και η Ρωσία, και εκβάλουν στον Πόντο, μεταφέροντας γιγαντιαίες ποσότητες γεωργικών και βιομηχανικών αποβλήτων. Επιπλέον, τα πλοία που αδειάζουν τις δεξαμενές έρματος  στον Πόντο έχουν μεταφέρει διάφορα χωροκατακτητικά είδη από άλλες θάλασσες, τα οποία καταστρέφουν την πανίδα της περιοχής.

Το πιο καταστροφικό από αυτά είναι ένα ζελατινώδες πλάσμα που μοιάζει με τσούχτρα, το κτενοφόρο Mnemiopsis leidyi, το οποίο έχει προξενήσει τεράστια καταστροφή στην αλιεία του Πόντου. Το κτενοφόρο τρέφεται με ζωοπλαγκτόν και αυγά ψαριών με αποτέλεσμα τα ψάρια του Πόντου να έχουν αποδεκατιστεί, ενώ ταυτόχρονα το φυτοπλαγκτόν, χωρίς ζωοπλαγκτόν να περιορίσει τον πολλαπλασιασμό του, αυξάνεται ανεξέλεγκτα. Η συσσώρευση φυτοπλαγκτόν, σε συνδυασμό με τα απόβλητα που μεταφέρουν οι ποταμοί, καταστρέφει σχεδόν κάθε είδος ζωής στα ρηχά του βόρειου και βορειοδυτικού Πόντου. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα της Μαύρης Θάλασσας επηρεάζουν ολοένα μεγαλύτερες θαλάσσιες εκτάσεις. Το κτενοφόρο εισέβαλε στο βόρειο Αιγαίο από τον Βόσπορο πριν 25 χρόνια και έχει εντοπιστεί σε διάφορες τοποθεσίες.

Η οφθαλμαπάτη προόδου

Όλα τα προαναφερθέντα στοιχεία δείχνουν ότι η ασύστολη κατανάλωση φυσικών πόρων και η μόλυνση του περιβάλλοντος που απορρέει από αυτή δημιουργούν μια οφθαλμαπάτη προόδου, μέσω μιας μη βιώσιμης και αυτοκαταστροφικής ανάπτυξης. Στην Κίνα κατασκευάζονται αυτοκινητόδρομοι που χρησιμοποιούνται από ελάχιστα οχήματα και κτίρια που σε μεγάλο βαθμό παραμένουν άδεια, δημιουργώντας υπό-κατοικημένες «πόλεις-φαντάσματα». Στις χώρες της Δύσης ο καταναλωτισμός αυξάνεται ραγδαία, δημιουργώντας γιγαντιαίες ποσότητες ρύπων και απορριμάτων: σήμερα, το 20% του παγκόσμιου πληθυσμού χρεώνεται το 80% της κατανάλωσης. Ταυτόχρονα, το 15% του πληθυσμού της Γης, οι ΗΠΑ και η ΕΕ, ευθύνεται για το 30% και 28%, αντίστοιχα, των ρύπων αερίων του θερμοκηπίου (εδώ, σελ. 250).

Η Ημέρα Υπέρβασης της Γης αποτελεί έναν ετήσιο οικολογικό συναγερμό: μέχρι το 2050 η δυνατότητα αναπαραγωγής των φυσικών πόρων θα έχει εξαντληθεί εντελώς και ένα μεγάλο μέρος των ωκεανών θα αποτελείται από πλωτά νησιά πλαστικών. Ωστόσο, μολονότι τα αποτελέσματα των προαναφερθέντων επιστημονικών ερευνών δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης, πολλά κράτη, εταιρείες και οργανισμοί εθελοτυφλούν διότι η «ανάπτυξη» αποσκοπεί στην εύκολη και γρήγορη κερδοσκοπία. Παρότι οι παραπάνω υποβαθμίζουν σχεδόν κάθε ένδειξη σχετικά με τη μόλυνση του περιβάλλοντος,  οι ασφαλιστικές εταιρείες προσφέρουν την πιο χειροπιαστή απόδειξη ότι η κλιματική αλλαγή είναι γεγονός, καθότι ήδη συνυπολογίζουν τις επιπτώσεις της στα ασφάλιστρά τους (εδώ, σελ. 133). Επιπλέον, η λήψη προληπτικών μέτρων, όπως η ταχύρυθμη συσσώρευση στρατηγικών αποθεμάτων πετρελαίου στις ΗΠΑ, για να αντιμετωπιστούν ενδεχόμενες κρίσεις και να υποστηριχθούν τα συμφέροντα των – κυρίως αμερικανικών – πολυεθνικών, αποτελεί έμμεση, πλην σαφή, αναγνώριση της εξάντλησης των φυσικών πόρων.

Αναγκαία και εφικτή η αντιμετώπιση της «ανάπτυξης»

Συνεπώς η «Ημέρα Υπέρβασης της Γης» θέτει δύο εύλογα ερωτήματα. Πρώτον, η ασύστολη «ανάπτυξη» συμφέρει μακροχρόνια την παγκόσμια οικονομία; Η απάντηση είναι αναμφισβήτητα αρνητική. Το κόστος αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής έχει υπολογιστεί στο 1% του παγκόσμιου ΑΕΠ, ενώ εάν δεν ληφθούν μέτρα για τον περιορισμό της ο πλούτος της υφηλίου θα μειωθεί μέχρι και 20%.

Δεύτερον, είναι δυνατόν να αναχαιτιστούν η μόλυνση του περιβάλλοντος και η εξάντληση των φυσικών πόρων; Όσο αφορά το πρώτο σκέλος της ερώτησης, οι πρόσφατες προσπάθειες για τη μείωση της μόλυνσης του Πόντου και των ρύπων σε πόλεις όπως η Λισαβόνα, το Μόντρεαλ και αλλού, είναι πολύ ενθαρρυντικές. Σχετικά με το δεύτερο σκέλος, ο Ισπανός καθηγητής πολιτικής επιστήμης Κάρλος Τάιμπο απαντά καταφατικά, εφόσον αντιληφθούμε ότι μπορούμε να ζήσουμε καλλίτερα με λιγότερα, ήτοι μέσω της «αποανάπτυξης»: της αναδιανομής των φυσικών πόρων και διεύρυνσης των συμβιωτικών κοινωνικών σχέσεων σε ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από ολιγάρκεια, εκούσια απλότητα και λιτή κατανάλωση υλικών αγαθών. Και όπως σημειώνει ο Τάιμπο, για να αξιώσουμε τέτοιες ριζοσπαστικές αλλαγές, πρέπει να είμαστε ικανοί να τις εντάξουμε στην καθημερινότητά μας. Καταλήγουμε όπως αρχίσαμε, με τα λόγια του Γκάντι: «Γίνε εσύ η αλλαγή που θέλεις να δεις στον κόσμο».