Κείμενο, Φωτογραφίες: Γιάννης Φιλίππου*
Η τραγική ιστορία της Λατινικής Αμερικής λόγω της λεηλασίας του απίστευτου φυσικού της πλούτου εδώ και πέντε αιώνες. Οι αρχαίες κουλτούρες της που άντεξαν τη συστηματική καταστροφή και ακόμη ανασαίνουν. Τα αντιιμπεριαλιστικά κινήματα, τα προοδευτικά εγχειρήματα και τα αντάρτικα μιας κοινωνικής πραγματικότητας τελείως διαφορετικής, και όμως με τον τρόπο της αρκετά όμοιας με αυτή της Ελλάδας. Τα γραπτά του Galeano και του Guevara. Και κυρίως η αίσθηση ενότητας και κοινής μοίρας μιας ολόκληρης ηπείρου που μιλά την ίδια – επιβεβλημένη- γλώσσα (πλην της Βραζιλίας), με συγκίνησαν αρκετά ώστε να πάρω αυτή την απόφαση και να κάνω ένα πρώτο μεγάλο ταξίδι γνωριμίας σε τέσσερις αρκετά διαφορετικές χώρες: τη Βολιβία, το Περού, την Κουβά και την Κολομβία.
Η Βολιβία είναι o πρώτος μου σταθμός και η πύλη εισόδου μου σε αυτή την αχανή και πληγωμένη ήπειρο. Η συνάντησή μας δεν θα μπορούσε παρά να κουβαλά το αναπόφευκτο πολιτισμικό σοκ.
Από τις πρώτες διαπιστώσεις είναι πως ο χρόνος κυλάει διαφορετικά σε αυτό το ημισφαίριο. Αυτό το νιώθεις από το πώς ρέει η κίνηση στους δρόμους μέχρι τον τρόπο που σερβίρεται το φαγητό στα μαγειρεία. Μια διαδρομή με λεωφορείο μπορεί να διαρκεί μισή ώρα τη μία μέρα και δύο ώρες την επόμενη, γιατί ο οδηγός περιμένει πεισματικά μέχρι να γεμίσει το όχημα ή έχει πιάσει την κουβέντα με κάποιον περαστικό. Σε μια ταβέρνα μπορεί να χρειαστεί να παραγγείλεις όχι μία, αλλά δύο και τρεις φορές και πάλι ο χρόνος και το τελικό αποτέλεσμα να μην είναι καθόλου δεδομένα! Η απαίτηση να γίνουν τα πράγματα στην ώρα τους είναι σχεδόν παράλογη και ως ξένος (ακόμη και Έλληνας με την εμπειρία της μεσογειακής κουλτούρας), αυτό είναι κάτι που οφείλεις να το συνηθίσεις.
Η Βολιβία είναι μια χώρα ιδιαίτερα πληγωμένη και γεμάτη αντιφάσεις. Είναι η χώρα με τα περισσότερα πραξικοπήματα, όπως θλιβερά υπερηφανεύονται οι ντόπιοι της, που κατάφερε να βρει πολιτική σταθερότητα και να βγάλει από τη μιζέρια την πλειοψηφία των πολιτών της μόλις τα τελευταία 10 χρόνια.
Μεταλλωρύχοι μασάνε φύλλα κόκας στο διάλειμμά τους.
Από την πρώτη κιόλας εβδομάδα αισθανόμουν πως η κοινωνία εδώ μοιάζει σαν να απλώνεται σε τρεις διαφορετικούς αιώνες. Κυρίως στην ύπαιθρο, αλλά και σε αρκετά σημεία των πόλεων, η ζωή είναι ελάχιστα διαφορετική από ό,τι ήταν τον 19ο αιώνα. Σπίτια από λάσπη και άχυρο και σκεπή από λαμαρίνες, κοινοτικό τρεχούμενο νερό και σε αρκετές περιπτώσεις, μαθαίνεις να ζεις χωρίς σταθερή παροχή ρεύματος. Γυναίκες με τα μωρά στην πλάτη δουλεύουν στα χωράφια, και αν βρεθείς σε φτωχά χωριά ή πόλεις κοντά στα χιλιάδες ορυχεία, η εικόνα αυτή γίνεται ακόμα πιο έντονη. Μεταλλωρύχοι, πολλές φορές έφηβοι, δουλεύουν υπό άθλιες συνθήκες σε πρόχειρες στοές χωρίς στοιχειώδη ασφάλεια. Και εδώ είναι ιδιαίτερα σύνηθες ένας 19χρονος να έχει δύο ή και τρία παιδιά να θρέψει. Την ίδια στιγμή, όμως, σχεδόν όλοι πλέον έχουν ένα smartphone.
Δεν είναι λίγες οι φορές που θα δεις φωτογραφία του Τσε Γκεβάρα μέσα σε ένα Micro.
Στις μεγαλύτερες πόλεις η κατάσταση είναι διαφορετική. Εκεί, οι τρεις αιώνες συνυπάρχουν ακόμα και σε ένα μόνο καρέ: ένας θεόρατος ουρανοξύστης με γιγαντοοθόνη για διαφημίσεις ορθώνεται επιβλητικά και στη σκιά του κάθονται γιαγιάδες με παραδοσιακές φορεσιές, πουλώντας μωρά λάμα και φρέσκα φρούτα.
Το κυριότερο μέσο αστικής μεταφοράς είναι τα εκατοντάδες πολύβουα και χαώδη Micros. Παλιά μεταχειρισμένα βανάκια εισαγόμενα από χώρες όπως η Κίνα, που έχουν μετατραπεί σε λεωφορεία 10 με 15 θέσεων. Κάθε συνδυασμός χρωμάτων και αυτοκόλλητων είναι πιθανός στα Micros: πράσινο με άσπρα κρόσσια και τεράστια πινακίδα «Ο Χριστός με οδηγεί», κόκκινο με μαύρο γεμάτο αυτοκόλλητα του Τσε Γκεβάρα ή απλώς μια λιτή κιτρινόμαυρη μαρκίζα «Batman».
Το δρομολόγιο τους όπως και η ώρα αναχώρησης είναι πάντα σχετικά. Πινακίδες στο παρμπρίζ γράφουν από ποια σημεία περνάνε αλλά η διαδρομή αλλάζει συνεχώς ανάλογα με την κίνηση και τις προτιμήσεις του οδηγού και των επιβατών. Σε οποιοδήποτε σημείο του δρόμου και αν σηκώσεις το χέρι σου, σταματάνε και σε αφήνουν. Εκατοντάδες από αυτά γυρνάνε στους δρόμους των πόλεων και όπως είναι προφανές από τον τρόπο λειτουργίας τους, είναι υπεύθυνα για μεγάλο μέρος του καθημερινού και ασφυκτικού μποτιλιαρίσματος. Μια διαδρομή με micro όπου θα βρεθείς στριμωγμένος ανάμεσα σε επιβάτες με κουστούμι και μαθητές στο δρόμο για το σχολείο, κλουβιά με κοτόπουλα και σακιά λαχανικών αποτελεί από μόνη της μια αξιομνημόνευτη εμπειρία εισαγωγής στη λατινοαμερικάνικη πραγματικότητα. Άσε που αν είναι γεμάτο -δηλαδή πάντα- σε κάθε στάση πρέπει να κατεβαίνουν οι μισοί επιβάτες για να αφήσουν χώρο για να βγουν οι υπόλοιποι. Με λίγα λόγια, δεν βαριέσαι ποτέ.
Μία άλλη, πολύ ιδιαίτερη εμπειρία είναι οι κεντρικές αγορές στις πόλεις και τα χωριά. Εκατοντάδες μικρές πολύχρωμες γωνίες γεμάτες με ό,τι βάζει ο νους. Δαιδαλώδεις διάδρομοι, κάθε δύο μέτρα και μία διαφορετική μυρωδιά. Ξηροί καρποί, μπαχαρικά, κάθε λογής φρούτα, λαχανικά και ζώα άλλοτε ζωντανά και άλλοτε σε τεμάχια, ακόμη και παραισθησιογόνα φυτά βρίσκεις μέσα σε αυτή την πανδαισία.
Carapulcra: καυτερή σούπα καλαμποκιού που σερβίρεται με μία πέτρα λάβας στο κέντρο.
Το παζάρεμα των τιμών στη Βολιβία είναι ο κανόνας σε όλες σχεδόν τις συναλλαγές αλλά στις αγορές αν γίνεις θαμώνας κάποιου πωλητή, γίνεις δηλαδή ο casero ή η camera του, τότε θα φροντίζει πάντα να σου παρέχει το καλύτερο προϊόν στη χαμηλότερη τιμή. Σε αυτή την περίπτωση, το παζάρεμα θεωρείται αγένεια. Η σχέση casero -πωλητή έχει ίδιους κανόνες με τη μονογαμία. Αν σε δει να ψωνίσεις από άλλον προϊόντα που ο ίδιος προσφέρει, είναι αιτία καβγά και διαζυγίου και θα σου βγει και το όνομα.
Τα αποξηραμένα φύλλα κόκας είναι από τα πιο δημοφιλή προϊόντα στις αγορές, σαν να αγοράζεις αυγά ή γάλα. Ένα σακουλάκι 200 γραμμαρίων κοστίζει 0,50 ευρώ. Μεγάλο μέρος των ορεινών περιοχών της χώρας βρίσκεται σε υψόμετρο άνω των 3.000 μέτρων (η νόσος των ορέων είναι άλλωστε κάτι για το οποίο προειδοποιούνται οι ταξιδιώτες πριν να πάνε στη Βολιβία). Και όσο πιο μεγάλο είναι το υψόμετρο τόσο πιο σημαντική η κόκα. Το μάσημα των φύλλων δίνει μεταξύ άλλων ενέργεια, κόβει την πείνα και αντιστρέφει τα προβλήματα της έλλειψης οξυγόνου. Όλοι οι εργάτες που κάνουν βαριές εργασίες, όπως στα ορυχεία και η οικοδομή έχουν ένα μάγουλο παραμορφωμένο από έναν όγκο φύλλων που μπορεί να κρατούν μέσα στο στόμα τους για ώρες ολόκληρες. Το πράσινο χαμόγελο είναι μια συνήθης χαριτωμένη παρενέργεια.
Καρποί κόκας.
Το θέμα της θρησκείας επίσης είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Οι Iσπανοί κονκισταδόρες έφτασαν εδώ με το σπαθί στο ένα χέρι και με τον σταυρό στο άλλο. Η προσπάθεια ξεριζώματος των προγενέστερων θρησκειών και δοξασιών και η αντικατάστασή τους από τον καθολικισμό διήρκησε αιώνες αλλά δεν ολοκληρώθηκε ποτέ τελείως. Το θρησκευτικό αίσθημα που επικρατεί σήμερα είναι ένα κράμα μεταξύ του καθολικισμού και παγανιστικών δοξασιών που ποικίλουν ανάλογα με την περιοχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ύπαρξη σε κάθε πόλη και χωριό καταστημάτων «μαγικών» όπου μπορεί κάποιος να βρει μείγματα για μαγικά φίλτρα, υλικά για τελετές και το κυριότερο, αποξηραμένα μωρά λάμα τα οποία είθισται να θάβονται στα θεμέλια μιας νέας οικοδομής για να ξορκίζουν το κακό ώστε αυτή να στεριώσει.
Η κυβερνητική πρωτεύουσα της Βολιβίας είναι η Λα Παζ και βρίσκεται χτισμένη μέσα σε βουνά στα 3.500 μέτρα, καθιστώντας την έτσι την υψηλότερη πρωτεύουσα στον κόσμο. Εδώ συνυπάρχουν όλες οι αντιφάσεις της Βολιβίας ενώ το νέο της δημόσιο μέσο μαζικής μεταφοράς την κάνει να φαίνεται ακόμη πιο αξιοπερίεργη. Τελεφερίκ, λες και πας για σκι στις Άλπεις! Πέντε διαφορετικές γραμμές και άλλες 6 στα τελειώματα, με το εισιτήριο σε χαμηλή τιμή, έχουν αλλάξει το ύφος της πόλης. Μία διαδρομή με το τελεφερίκ χάρη στην απέραντη θέα, είναι μία από τις πιο δυνατές εμπειρίες που σου χαρίζει η βολιβιανή πρωτεύουσα.
Οι τοιχογραφίες είναι πολύ δημοφιλείς, ιδιαίτερα αυτές με πολιτικό περιεχόμενο υπέρ του σοσιαλιστικού εγχειρήματος της κυβέρνησης του Έβο Μοράλες. Εκατοντάδες είναι οι απεικονίσεις τόσο του Τσε Γκεβάρα όσο και του Ούγκο Τσάβες με συνθήματα για την ενότητα της ηπείρου ενάντια στον ιμπεριαλισμό, συνθήματα και εξαγγελίες της ίδιας της κυβέρνησης. Στην τέχνη του δρόμου ένα άλλο πολύ συχνό μοτίβο είναι οι Ίνκας, η κουλτούρα των ιθαγενών και η προκολομβιανή ιστορία του τόπου (πριν το 16ο αιώνα).
Και αυτή η στροφή στις πολιτισμικές ρίζες είναι απότοκο της πολιτικής κατάστασης, αφού πρώτη φορά στην ιστορία ιθαγενής πολιτικός ηγείται λατινοαμερικάνικης χώρας. Από τα πρώτα βήματα της κυβέρνησης το 2006 ήταν η αναγνώριση όλων των εθνοτήτων των ιθαγενών ως ίσων, καθώς και η επαναφορά των φυσικών πόρων όπως το πετρέλαιο, το νερό και τα ορυχεία υπό κρατικό έλεγχο. Έσοδα από αυτές τις δραστηριότητες επενδύθηκαν στην υποβαθμισμένη ύπαιθρο βγάζοντας χιλιάδες ανθρώπους από τη φτώχεια και μειώνοντας δραστικά τον αναλφαβητισμό. Αυτή η διαδικασία έβγαλε από την αφάνεια τον πολιτισμό των ιθαγενών και τώρα αποτελεί το σήμα κατατεθέν της Βολιβίας και την αιχμή του δόρατος στην προσπάθεια εναντίωσης στην παγκοσμιοποίηση.
Η γεωμορφολογία της Βολιβίας είναι ελκυστική καθώς παρουσιάζει πολύ μεγάλη ποικιλία τοπίων, κλιματικών συνθηκών και βιοποικιλότητας. Περισσότερη από τη μισή έκταση της χώρας καλύπτεται από χαμηλές πεδιάδες και τροπικά δάση. Το ένα τρίτο της χώρας, στα δυτικά, βρίσκεται στις κοιλάδες των Άνδεων με υψόμετρο πάνω από 3.000 μέτρα. Αυτή η περιοχή αποτελούσε τμήμα της αυτοκρατορίας των Ίνκας και σήμερα φιλοξενεί τους δημοφιλέστερους Βολιβιανούς τουριστικούς προορισμούς. Πρόκειται για τη λίμνη Τιτικάκα, στα σύνορα με το Περού, και τις αλυκές του Ουγιούνι κοντά στα σύνορα με τη Χιλή.
Η Λίμνη Τιτικάκα στα 3.800 μέτρα είναι η λίμνη που βρίσκεται πιο ψηλά στον κόσμο σε σχέση με τις υπόλοιπες λίμνες, ενώ έχει και μεγάλη αρχαιολογική και ιστορική σημασία καθώς αποτέλεσε τόπο συνύπαρξης πολλών πολιτισμών ανά τους αιώνες.
Οι αλυκές του Ουγιούνι (salar de Uyuni) και οι γύρω περιοχές συγκαταλέγονται στα πιο φαντασμαγορικά τοπία του πλανήτη. Με έκταση πάνω από 10 χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα, είναι οι μεγαλύτερες αλυκές στον κόσμο ενώ βρίσκονται σε υψόμετρο πάνω από 3.600 μέτρα. Μια τεράστια λευκή έρημος από αλάτι, που αποξηράνθηκε πριν από 15.000 χρόνια. Η έλλειψη της παραμικρής υψομετρικής διακύμανσης κάνει το τοπίο να μοιάζει σαν βγαλμένο από κάποιο όνειρο. Λίγες ώρες μακριά, υπάρχουν ηφαίστεια που φτάνουν στα 6.000 μέτρα, κάτω από τα οποία πολύχρωμες λίμνες με φλαμίνγκο κάνουν το τοπίο ακόμη πιο μαγικό.
Στη Βολιβία αναγνωρίζονται πέρα από τα ισπανικά και άλλες 36 ντόπιες γλώσσες. Το χρώμα του δέρματος και η εμφάνιση ποικίλλουν και η έννοια του ρατσισμού δεν νοείται όπως τον εννοούμε στην Ευρώπη. Ο μόνος ρατσισμός που ένιωσα να υπάρχει είναι ενάντια στους Χιλιανούς, για ιστορικούς λόγους. Με την παρούσα κυβέρνηση μέχρι και το όνομα της χώρας άλλαξε σε «Πολυεθνικό Κράτος της Βολιβίας», γεγονός που υπογραμμίζει αυτή την τάση ισοτιμίας όλων των εθνοτήτων, η οποία έχει αδιαμφισβήτητα ανταπόκριση στη βολιβιανή κοινωνία.
19χρονος αγρότης με το λάμα του και την κόρη του που κοιμάται. Isla del sol
Η οικονομική ανάκαμψη της Βολιβίας σταμάτησε το διαχρονικό ρεύμα μετανάστευσης προς την υπόλοιπη λατινική Αμερική και την Ισπανία ενώ παρατηρείται πλέον και μια τάση επιστροφής. Από τη στιγμή που υπάρχουν δουλειές και αξιοπρέπεια, οι νέοι σταμάτησαν να φεύγουν μιας και η δυνατότητα για πανεπιστημιακή εκπαίδευση και η εσωτερική μετανάστευση σε περιοχές με χαμηλότερη ανεργία τους κρατά πλέον εδώ.
Ενώ όμως αυτή η κυβέρνηση θα μείνει στην ιστορία για τις βαθιές κοινωνικές και οικονομικές τομές, συναντώ διάχυτο και ένα αίσθημα κούρασης του κόσμου, ειδικά των νέων, λόγω της επιμονής των ίδιων προσώπων να παραμείνουν στην εξουσία. Πολλοί μου μιλάνε για μια αναγκαία αλλαγή όχι τόσο κατεύθυνσης της χώρας όσο νέων πολιτικών προσώπων που θα την οδηγήσουν στα επόμενα βήματά της.
Οι Βολιβιανοί είναι σχετικά κλειστοί όταν τους πρωτογνωρίζεις, αλλά μόλις δείξεις ενδιαφέρον για αυτούς και ειδικά αν μιλάς ισπανικά, φανερώνουν σταδιακά την καλόκαρδη ψυχή τους και σου ξετυλίγουν τη δύσκολη συνήθως πορεία της ζωής τους.
Η Βολιβία προοδεύει ταχύτατα και αναπτύσσεται. Ηλεκτροδοτείται όλο και μεγαλύτερο κομμάτι της, ασφαλτοστρώνονται οι δρόμοι, μέσα από κυβερνητικές καμπάνιες για τον εμβολιασμό εξαλείφονται οι μεταδοτικές ασθένειες, ενώ η χώρα καταπολεμά σταδιακά και το πρόβλημα του αναλφαβητισμού. Κατά γενική ομολογία, ακόμα και πολέμιων της κυβέρνησης, η χώρα έχει εξελιχθεί πολύ τα τελευταία δέκα χρόνια. Ο δρόμος όμως είναι πολύ μακρύς και ανηφορικός.
*Ο Γιάννης Φιλίππου είναι μέλος της πλατφόρμας των 1101 του ThePressProject και θα μας γράφει από τη Λατινική Αμερική τα «Ημερολόγιά» του.