Ethics Dumping: Καταλαβαίνοντας πόσο στραβός είναι ο γιαλός

Αποστολή στις Βρυξέλλες 
του Μηνά Κωνσταντίνου

Οι τεράστιες ανισότητες μεταξύ της Δύσης και του αποκαλούμενου «αναπτυσσόμενου κόσμου» είναι ένα γεγονός που έχει γαλουχήσει γενιές και γενιές, τουλάχιστον από τη στιγμή που η ενημέρωση των ανθρώπων για το τι συμβαίνει στην άλλη άκρη του πλανήτη κατάφερε να γίνεται σε χρόνο επαρκώς επίκαιρο, δίνοντας μια σαφή -έστω- οπτική της κατάστασης και στον υπόλοιπο. Ειδικά για τις γενιές των ανθρώπων κάτω από πενήντα ετών, δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς πως ο κόσμος που γνωρίζουμε είναι προϊόν ριζικών παρεμβάσεων των πολυεθνικών και της ανάπτυξής τους. 
 
Το μέτρο για να καταγραφεί το μέγεθος του χάσματος που υπάρχει μεταξύ των ανθρώπων επί της γης, το προσφέρει η ατζέντα που υιοθέτησε ο ΟΗΕ το 2015, υπό τον τίτλο Sustainable Development Goals (Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης). Ένα σύνολο 17 γενικών παγκόσμιων στόχων, που αναλύονται σε 169 επί μέρους στόχους με επίκεντρο την αντιμετώπιση της φτώχειας, της πείνας, της υγειονομικής περίθαλψης, της εκπαίδευσης, της κλιματικής αλλαγής, της ισότητας των φύλων, της πρόσβασης σε καθαρό νερό, της αποχέτευσης, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της αστικοποίησης και του περιβάλλοντος, σε παγκόσμιο επίπεδο.
 
Συγκεκριμένα, οι 17 στόχοι συνοψίζονται στους «Όχι στην φτώχεια», «Όχι στην πείνα», «Καλή υγεία», «Ποιοτική εκπαίδευση», «Ισότητα των φύλων», «Καθαρό νερό και αποχέτευση», «Ανανεώσιμες και φθηνές πηγές ενέργειας», «Καλές δουλειές και ορθές οικονομικές πρακτικές», «Καινοτομία και σωστές υποδομές», «Μείωση των ανισοτήτων», «Βιώσιμες πόλεις και κοινότητες», «Υπεύθυνη χρήση πόρων», «Μέτρα για την κλιματική αλλαγή», «Βιώσιμοι ωκεανοί», «Βιώσιμη χρήση γης», «Ειρήνη και δικαιοσύνη» και «Συμπράξεις για τη βιώσιμη ανάπτυξη».
 
Ένα πλαίσιο αναγκαίων πρωτοβουλιών με την υπογραφή του διεθνώς αναγνωρισμένου οικονομολόγου Τζέφρεϋ Σακς, που μπορεί να μοιάζει προϊόν έκθεσης ενός μαθητή του δημοτικού, είναι όμως ενδεικτικό του σημείου στο οποίο βρίσκεται συνολικά η παγκόσμια οικονομία και αποτελεί ένα δυνατό κρας τεστ, μέσα από το οποίο ο αναπτυγμένος κόσμος βγαίνει βαριά τραυματισμένος και σε κρίσιμη κατάσταση.

 
Διαβάζοντας και μόνο τους τίτλους των στόχων που έχει θεσπίσει ο ΟΗΕ και έχουν αποδεχθεί περισσότερες από 190 χώρες, γίνεται κατανοητό με πόσους διαφορετικούς και καθολικούς τρόπους αδικούνται εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη, σε σχέση με το βιοτικό επίπεδο που απολαμβάνουν οι συνάνθρωποί τους στις αναπτυγμένες χώρες. Ethics Dumping, είναι ο όρος που βρήκε η Ευρωπαϊκή Ένωση για να περιγράψει το σύνολο των πρακτικών αυτών που εφαρμόζουν εταιρείες, οικονομικά συμφέροντα ή άλλες ερευνητικές ομάδες στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού του καπιταλισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, «πετώντας την ηθική στα σκουπίδια».
 
Ενδεικτικά, μερικές από τις πρακτικές αυτές είναι η συμμετοχή παιδιών, ασθενών ή ευάλωτων πληθυσμών στις έρευνες, η χρήση ανθρώπινων εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων, ζητήματα προστασίας προσωπικών δεδομένων, έρευνες σε ζώα και άλλους οργανισμούς πλην του ανθρώπου, η πλαστογραφία, η λογοκλοπή, η διεξαγωγή έρευνας χωρίς την έγκριση ή την ασφάλιση του συμμετέχοντος, η εξαγωγή ερευνητικών δειγμάτων, όπως αίμα ή DNA χωρίς την έγκριση των τοπικών αρχών ή ακόμα και παροχή ανεπαρκούς επιπέδου φροντίδας σε μια κλινική δοκιμή.
 

Για την… ευρωπαϊκή «μακρινή Αμερική»

 
Το γεγονός πως σε Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο δεν ξεκίνησαν να μιλούν για το ζήτημα παρά το 2013, όταν και «ανακαλύφθηκε» ο όρος, είναι αποκαλυπτικό για το πόσα λίγα έχουν συμβεί για την αντιμετώπισή του. Και μάλιστα, την ώρα που οι ΗΠΑ του Τραμπ ωθούν τις οικονομίες σε ακόμα πιο ακραίες και ασύδοτες πρακτικές, αφού, όσο αναλυτικοί και να γίνουν οι στόχοι του ΟΗΕ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, δεν έχει κανέναν τρόπο να τους επιβάλει, ακόμα και στις χώρες που τους έχουν αποδεχτεί. Χαρακτηριστική η αποχώρηση των ΗΠΑ από τη συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα.
 
«Χρειαζόμαστε τους ευρωπαϊκούς θεσμούς για να πετύχουμε βιώσιμη ανάπτυξη. Πρόκειται για συμφωνίες παγκόσμιες που πρέπει να τις κάνουμε πραγματικότητα, γιατί διαφορετικά είμαστε χαμένοι. Στην άλλη άκρη του Ατλαντικού ο πρόεδρος Τραμπ είπε ότι η ηθική είναι για τους χαμένους. Δεν υπάρχει τίποτα το αξιοπρεπές στην αμερικανική κυβέρνηση αυτή την στιγμή. Δεν ενδιαφέρεται για την βιώσιμη ανάπτυξη. Αυτό συμβαίνει, όμως, γιατί οι εταιρείες έχουν αναλάβει τη διακυβέρνηση στις ΗΠΑ. Είναι παντού στην Ουάσιγκτον: ελέγχουν την νομοθεσία και τη φορολογία αδιαφορώντας για την κοινωνική δικαιοσύνη και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Στην Ευρώπη το ήθος είναι ακόμη ζωντανό. Για αυτό χρειαζόμαστε την ευρωπαϊκή ηγεσία παρούσα καθώς οι διμερείς μας στόχοι είναι υπό απειλή».
 
Με αυτόν τον δραματικό τόνο περιέγραψε την κατάσταση στις ΗΠΑ και το μονοπάτι στο οποίο βρίσκεται η παγκόσμιο οικονομία ο οικονομολόγος Τζέφρεϋ Σακς κατά την εκδήλωση που διοργάνωσε η Ευρωπαϊκή Αριστερά υπό τον τίτλο «Ethics Dumping – Looking for Justice» στα τέλη Ιουνίου. Παρακολουθώντας εκ του σύνεγγυς την εκδήλωση της Ευρωπαϊκής Αριστεράς για το ethics dumping στις Βρυξέλλες, στην οποία συμμετείχε πλήθος θεσμικών παραγόντων με αρκετά κατατοπιστικές τοποθετήσεις, τα συμπεράσματα για το σημείο στο οποίο βρίσκεται η συζήτηση περί ηθικής στην έρευνα ήταν αποκαρδιώτικά.
 
«Στην GDPR έχετε τα πρωτεία. Δεν θα το εφαρμόσουμε ποτέ στις ΗΠΑ γιατί θα το εμποδίσουν οι διεφθαρμένες εταιρείες. Χρησιμοποιήστε τα εργαλεία που βοηθήσατε να φτιαχτούν. Γιατί το Facebook να κάνει τζίρο 6-7 δισεκατομμυρίων δολαρίων που να πηγαίνουν στην τσέπη του Μαρκ Ζάκερμπεργκ; Δεν προσφέρει τέτοιες υπηρεσίες. Επομένως φορολογήστε τα! Όπως θα κάναμε κανονικά σε ένα μονοπώλιο! Φορολογήστε τα εσείς γιατί εμείς στις ΗΠΑ δεν θα το κάνουμε δυστυχώς. Για αυτό σας παρακαλώ: Βοηθήστε τους εαυτούς σας!» ήταν το μήνυμα που μετέφερε ο οικονομολόγος, ειδικευμένος στην καταγραφή και αντιμετώπιση των ανισοτήτων. 

Εάν η κατάσταση στις ΗΠΑ περιγράφεται με τόσο μελανά χρώματα, δεν χρειάζεται να είναι κανείς ερευνητής ή οικονομολόγος για να καταλάβει πόσο ικανή είναι να συνθλίψει τοπικές οικονομίες και πληθυσμούς ολόκληρους, σε μέρη του πλανήτη που οι κανόνες είναι χαλαροί και ανεπαρκείς, η γνώση για τα επικίνδυνα αποτελέσματα του ethics dumping κενή νοήματος και η δίψα για την κάλυψη βασικών αναγκών εκτεταμένη.
 
Στην εκδήλωση της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, εκτός από θεσμικές συμμετοχές όπως ο καθηγητής Κλάους Λέζινγκερ, με θητεία ως σύμβουλος εταιρικής ηθικής στον ΟΗΕ και πρώην διευθύνων σύμβουλος και πρόεδρος του ιδρύματος Novartis, η επικεφαλής του τμήματος βιοηθικής και ηθικής στην επιστήμη και την τεχνολογία της Unesco, Ντάφνι Φέινολτζ, ο επικεφαλής του τμήματος Ηθικής και Ακεραιότητας στην Έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ντόριαν Καρατζάς, η εκπρόσωπος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, Μανάζ Βαχέντι και άλλοι υψηλά ιστάμενοι αξιωματούχοι που λίγο-πολύ εξαντλήθηκαν σε συμπερασματολογία και ευχολόγια, συμμετείχαν και άνθρωποι από τις ίδιες τις τοπικές κοινωνίες που πλήττονται. 
 

«Αναπτυσσόμενος» μεσαίωνας εν έτει 2018

 
«Ερχόμαστε από ένα φτωχό περιβάλλον αλλά έχουμε φωνή. Έχουμε έναν πολιτισμό και έναν τρόπο ζωής. Έχουμε παραδοσιακές γνώσεις και όταν περπατάμε το μονοπάτι μαζί, μπορούμε να φτιάξουμε ένα καλύτερο μέλλον για όλα τα ερευνητικά κέντρα». Η δήλωση ανήκει στην Τζόις Αντιάμπο-Οντιάμπο, sex worker και ακτιβίστρια υπέρ των δικαιωμάτων των γυναικών από την Κένυα, και είναι αρκετή για να συνοψίσει τα αιτήματα των τοπικών κοινωνιών, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται. 

Στιγμιότυπο από τη συζήτηση με τη συμμετοχή της sex worker Τζόις Αντιάμπο-Οντιάμπο από την Κένυα, της ακτιβίστριας Λεάνα Σνάιντερς από τη Νότιο Αφρική, του ερευνητή Μάικλ Μακάνγκα από την Ουγκάντα, υπό το βλέμμα του Κλάους Λέζινγκερ, κατά την εκδήλωση της Ευρωπαϊκής Αριστεράς «Ethics Dumping: Looking for Justice» στο ευρωκοινοβούλιο στις 29 Ιουνίου 2018.

Όπως αποκαλυπτική ήταν και η παρουσίαση του πρώην υπουργού Υγείας και πρώην υπουργού Εξωτερικών της Μοζαμβίκης, Λεονάρντο Σιμάο, που περιέγραψε μία τραγική κατάσταση στην πλειοψηφία των αφρικανικών χωρών, αφού στις περισσότερες απουσιάζει η ηγεσία που θα έχει τη βούληση να λάβει μέτρα κατά του ethics dumping, οι τεχνικές υποδομές (υπολογιστές, γραφεία κλπ), η επαρκής νομοθεσία, οι κατάλληλα εκπαιδευμένοι ερευνητές, η ενημέρωση του κόσμου επάνω στα ζητήματα αυτά, η σύγχρονη ματιά στις εξελιγμένες τεχνολογίες και άλλα στοιχεία, απαραίτητα για την προστασία των ανθρώπων.
 
Η ίδια και χειρότερη κατάσταση περιγράφεται στις Ινδίες, αφού όπως εξήγησε η πρόεδρος της Επιτροπής Αξιολόγησης Δεοντολογίας της Ινδίας, Βασάτα Μουτουσουάμι, η πλειοψηφία ενός πληθυσμού σχεδόν 1,5 δισ. ανθρώπων δεν έχει ιδέα για το τι σημαίνει ηθική στην έρευνα, τα χρήματα και η σύγκρουση συμφερόντων ερίζουν και οι θεσμοί δεν είναι σε καμία περίπτωση σε θέση να ανασχέσουν τις πρακτικές αυτού του είδους . Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η είδηση που προ μηνών έγινε viral, με τα σκυλιά που έβαψε μπλε η βιομηχανική ρύπανση και χρειάστηκε η εκτεταμένη διεθνής αντίδραση για να μπει τέρμα στη λειτουργία της εταιρείας που ήταν υπεύθυνη για την καταστροφική μόλυνση του περιβάλλοντος.
 
Μάλιστα, όπως εξήγησαν οι ομιλητές, σε πολλά από αυτά τα μέρη είναι η ίδια η κουλτούρα των ανθρώπων και των κοινωνιών τέτοια που, χωρίς τα κατάλληλα μέτρα του δυτικού κόσμου, επιτρέπει τις πρακτικές αυτές. Πρακτικές που στη Δύση θεωρούνται ανήθικες και σε πολλές περιπτώσεις απαγορεύονται, στις χώρες αυτές μπορεί να μην αποτελούν καν ζήτημα προβληματισμού.  
 
Μία κατάσταση που όχι μόνο δεν βρίσκεται δεν φάση ανάσχεσης, αλλά όπως υπογράμμισε κατά την τοποθέτησή του και ο ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ, Στέλιος Κούλογλου, βρίσκεται σε έξαρση, την ώρα που «οι ανισότητες αυξάνονται παγκοσμίως όπως και η τάση για ανήθικες πράξεις σε περιοχές με χαμηλή φορολόγηση και χαλαρούς νόμους προστασίας του περιβάλλοντος», χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα την πρόσφατη απόφαση που έλαβε η Ευρωπαϊκή Ένωση για τις τύχες των μεταναστών και των προσφύγων.
 
Αυτή την ανεπάρκεια δομικής αντιμετώπισης του ζητήματος είναι που έρχονται και εκμεταλλεύονται τα τμήματα «εταιρικής κοινωνικής ευθύνης» των πολυεθνικών, έχοντας στα χέρια τους μερικές μοναδικές ευκαιρίες επίδειξης της «φιλανθρωπίας» τους, όπως αποδεικνύει και η ιστορία που παρέθεσε ο πρώην επικεφαλής του τμήματος «Βιώσιμης Ανάπτυξης» της πολυεθνικής φαρμακευτικής Novartis, Κλάους Λέζινγκερ, κατά την ομιλία του. 
 
Περιέγραψε πόσο δραστική για την εξασφάλιση κονδυλίων για την αντιμετώπιση της λέπρας σε κάποια υποσαχάρια χώρα της Αφρικής ήταν η πρωτοβουλία του να επισκεφτεί μαζί με διευθυντές της Novartis και τις συζύγους τους ένα καμπ λεπρών, με τις συζύγους να βάζουν τα κλάματα από την οδύνη και τους διευθυντές να τον ρωτούν αμέσως «πόσα χρειάζεσαι για να το αντιμετωπίσουμε».
 
Με βάση όλα τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως τα βλέμματα για μία «διόρθωση» αυτής της πορείας στρέφονται στην Ευρώπη, που ακόμη διατηρεί κάποια ψήγματα ηθικής, τουλάχιστον στη ρητορική της. 
 

Κώδικας ηθικής για 80 δισ. ευρώ

 
«Το ethics dumping αποτελεί μία πραγματική απειλή για την ποιότητα της επιστήμης» ήταν η θέση που εξέφρασε ο Ντόριαν Καρατζάς από την πλευρά της Κομισιόν, σημειώνοντας πως «είναι σημαντικό να μη συμβαίνει καν, και οι ερευνητές μας να έχουν τη γνώση και την επαγρύπνηση να μην συμβαίνει». 
 
Το γενικόλογο «κάλεσμα» του εκπροσώπου της Κομισιόν προς «όσους ενδιαφέρονται για τα ethics στην επιστήμη και την έρευνα» που έκανε η Κομισιόν μέσα από την εκδήλωση θα κρινόταν με επιείκεια ως εμπαιγμός, εάν στο τέλος της εκδήλωσης δεν προχώραγε σε μία εξίσου γενικόλογη, αλλά εν δυνάμει σημαντική, ανακοίνωση μίας νέας πρωτοβουλίας. 
 
Λίγο πριν την ολοκλήρωση της εκδήλωσης και αφού η συζήτηση είχε τελειώσει, ο αναπληρωτής γενικός διευθυντής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Έρευνα, Βόλφγκανγκ Μπούρτσερ, ανακοίνωσε πως η Ευρωπαϊκή Ένωση θα υιοθετήσει έναν νέο κώδικα δεοντολογίας που αναπτύχθηκε για την αντιμετώπιση του ethics dumping απέναντι σε όλα τα ερευνητικά προγράμματα που χρηματοδοτεί η ΕΕ.  Ξεκινώντας, όπως ανακοίνωσε, από τα 80 δισ. ευρώ κονδυλίων για την έρευνα που θα διαθέσει μέσω του προγράμματος «Horizon 2020» η Κομισιόν, οι υποψήφιοι θα παραπέμπονται στον κώδικα όταν υποβάλλουν τις προτάσεις τους, και οι επιτροπές δεοντολογίας θα χρησιμοποιούν τον κώδικα κατά την εξέταση αιτήσεων επιχορήγησης.

Παρακολουθήστε το βίντεο του πρότζεκτ «TRUST» για τον ηθικό κώδικα:

 
Αξίζει να σημειωθεί πως ο συγκεκριμένος κώδικας δημοσιεύτηκε μόλις τον περασμένο Μάιο από ένα πρότζεκτ υπό την επωνυμία «TRUST», που έχει επίσης χρηματοδοτηθεί από το πρόγραμμα «Horizon 2020». Στόχος του κώδικα, όπως εξηγήθηκε, καμία πρακτική που δεν επιτρέπεται σε ευρωπαϊκά εδάφη, στις χώρες από τις οποίες προέρχονται οι εταιρείες που διεξάγουν τις έρευνες, να μην εφαρμόζεται σε έρευνες που διεξάγονται σε τρίτες χώρες. 
 
Το κατά πόσο η πρωτοβουλία που διατείνεται πως αναλαμβάνει η Ενωμένη Ευρώπη θα έχει πραγματικό αντίκτυπο και επίδραση κατά των ανισοτήτων και της εκμετάλλευσης των ανθρώπων από τα οικονομικά συμφέροντα, είναι κάτι που θα κριθεί στο άμεσο μέλλον, με το παρελθόν να μην δίνει και τους καλύτερους οιωνούς. Αξιολογώντας πάντως, με βάση τα ίδια τα συστημικά εργαλεία όπως οι «Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης», το σημείο στο οποίο βρίσκεται η συζήτηση περί ηθικής στην παγκόσμια οικονομία, αποδομείται πλήρως το δίλημμα «ή στραβός είναι ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε».
 
Μοιάζει βέβαιο πως συμβαίνουν και τα δύο…