της Φραγκίσκας Μεγαλούδη

Όταν περπατάς στους δρόμους του Ντακάρ, βρίσκεσαι άθελα σου στα σύνορα δύο κόσμων. Ο ένας είναι εκείνος των πολυτελών διαμερισμάτων, νοικιασμένα στη πλειοψηφία τους από υπαλλήλους και στελέχη διεθνών οργανισμών- όλοι βέβαια σκληρά εργαζόμενοι για την ανάπτυξη της «μαύρης» ηπείρου-και ο άλλος είναι των ντόπιων που κατοικούν στα χαμηλά, πουλάνε κοχύλια στους τουρίστες και παίζουν ποδόσφαιρό στην παραλία. Υπάρχει μια ανάλαφρη ξενοιασιά στην ατμόσφαιρά που κάπου μπερδεύεται με τις μυρωδιές των καμένων σκουπιδιών και του εμετού – μυρωδιές όμως που δεν φτάνουν ποτέ στα ψηλά μπαλκόνια των “expats” ή στα πολυτελή ξενοδοχεία των τουριστών.

Και κάπου εκεί μπερδεύομαι και εγώ καθώς επιστρέφω από τη μικρή κοινότητα ψαράδων στο Thieroy, λίγο έξω από το Ντακάρ. Έχω περάσει την ημέρα μου με την Αμαντου και τον γιο της. Η Αμαντού έχει 5 παιδιά και 9 εγγόνια. Πριν λίγα χρόνια ο μεγάλος της γιος – διπλωματούχος τεχνικός όπως μου τονίζει γεμάτη περηφάνεια σε κάθε ευκαιρία- πήρε τη μεγάλη απόφαση να μεταναστεύσει στην Ισπανία. Η Αμαντού τον συνόδευσε μέχρι τη βάρκα, τον φίλησε και του έδωσε την ευχή της. Ήταν η τελευταία φορά που τον είδε. Σήμερα ξεχρεώνει ακόμα τον διακινητή και φροντίζει τα 3παιδιά που άφησε πίσω, όταν  χάθηκε για πάντα στη θάλασσα. Ο μικρός της γιος μας ακούει σιωπηλός. Μου δείχνει μια βαθιά ουλή στη πλάτη. Είχε προσπαθήσει να περάσει στην Ισπανία από το Μαρόκο. Επι ένα χρόνο ζούσε σε μια σπηλιά, ψάχνοντάς εποχιακή δουλειά στα χωράφια, περιμένοντας να περάσει απέναντι. Όταν τραυματίστηκε στην πλάτη ύστερα από μια επιδρομή της αστυνομίας, αναγκάστηκε να επιστρέψει πίσω. Σήμερα είναι άνεργος, όπως και το 90% των κατοίκων της κοινότητας του. Η ανεργία, αν και επίσημα δεν ξεπερνάει το 15%, είναι ο βασικός λόγος μετανάστευσης των νέων. Σε πραγματικούς αριθμούς ο μισός εργατικός πληθυσμός της Σενεγάλης δεν βρίσκει δουλειά ενώ τα 3/5 όσων εργάζονται κάνουν εποχιακές και κακοπληρωμένες δουλειές και μόνο ένας στους 4 έχει δουλειά πλήρους απασχόλησης.  Η κακή οικονομία, η έλλειψη ευκαιριών, η ανεργία αλλά και ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι οι κινητήριες δυνάμεις πίσω από τη μετανάστευση.

Γενιές ολόκληρες Αφρικανών έχoυν μεγαλώσει με το όραμα της αναπτυγμένης Ευρώπης, μιας Ευρώπης όμως που όχι μόνο κλείνει ερμητικά τις πόρτες της σε κάθε σκουρόχρωμο φτωχοδιάβολο αλλά που ταυτόχρονα στηρίζει ένα μεγάλο μέρος της ευημερίας της στην εκμετάλλευση τους.

Στη συνείδηση των πολλών, η Αφρική δεν είναι παρά μια χαμένη υπόθεση. Οι στερεοτυπικές εικόνες των πεινασμένων παιδιών, οι αιμοσταγείς δικτάτορες, οι εμφύλιοι, η διαφθορά  έχουν γίνει συνώνυμο της ηπείρου.  Η Ευρώπη νιώθει να απειλείται από τις «ορδές» των φτωχών Αφρικανών που περιμένουν να διασχίσουν τα σύνορα της. Μια εικόνα που συστηματικά καλλιεργούν και τα μέσα ενημέρωσης. Υπάρχει κάτι βαθιά ρατσιστικό στον τρόπο με τον οποίο οι περισσότεροι από εμας αντιμετωπίζουμε την αφρικανική ήπειρο. Και αυτός ο ενδόμυχος ρατσισμός εκφράζεται και στις πολιτικές που ακολουθούνται είτε πρόκειται για συμφωνίες οικονομική συνεργασίας είτε για συμφωνίεςμετανάστευσης. Η αφρικανική ήπειρος δεν είναι παρά ένας παροχέας πρώτών υλών, ανθρώπινου δυναμικού αλλά και η ευκαιρία να χτίσεις ανθρωπιστική καριέρα. Είναι οπροορισμός για όσους θέλουν να ζήσουν την αυθεντική εμπειρία της φτώχειας μέσα από τα ακριβοπληρωμένα “slam tours”, είναι η επιτομή του «εθελοντισμού» όπου νεαροί Ευρωπαίοι και Αμερικανοί χτίζουν πηγάδια, επιδιορθώνουν ορφανοτροφεία και ποζάρουν γεμάτοι περηφάνια στα social media, και το μέρος όπου οι σταρ του Χόλυγουντ υιοθετούν παιδιά – το νέο trendyαξεσουάρ στα φιλανθρωπικά τους γκαλά.

Καθώς τα σκέφτομαι όλα αυτά πίνοντας τη μπύρα μου και κοιτάζοντας το απέραντο γαλάζιο του ωκεανού, αναρωτιέμαι αν εγώ διαφέρω από όλους εκείνους ή αν είμαι ένας ακόμα τροχός του συστήματος. Δεν έχω ξεκάθαρη απάντηση σε αυτό, ίσως γιατί τελικά όλα τα παραπάνω δεν είναι παρα τα συμπτώματα και όχι η αιτία του κακού. Γιατί δεν έχει νόημα να μεταθέσουμε τις ευθύνες στα άτομα, όταν η φτώχεια είναι ένα αποκλειστικά πολιτικό φαινόμενο με πολύ συγκεκριμένες αιτίες.
 
“Vive le néocolonialisme”
 
Ας πάμε λίγο πίσω στο χρόνο, στις 30 Ιανουαρίου του 1972, εκεί που σήμερα βρίσκεται η πρωτεύουσα του Chad, N’Djamena και που τότε ονομαζόταν Fort Lamy. Ο  πρόεδρος της Γαλλίας, Georges Pompidou, φεύγει οργισμένος από την συνέντευξη τύπου που μόλις είχε δώσει. Πριν αποχωρήσει λέει έντονα: « Ναι είμαστε νέο-αποικιοκράτες. Προσπαθούμε να βοηθήσουμε αυτή τη χώρα, σας δίνουμε χρήματα- εάν αυτό είναι νέο-αποικιοκρατία, τότε ζήτω η νέο-αποικιοκρατία!».

Η οργή του προέδρου οφειλόταν στην ερώτηση  δημοσιογράφου για την «υποχρεωτική αλληλεγγύη» ένα σύστημα το οποίο η Γαλλία έχει επιβάλλει στις 14 πρώην αποικίες της στην Αφρική, και βάση του οποίου όλες αυτές οι χώρες είναι υποχρεωμένες να τοποθετούν το 50% των αποθεμάτων τους σε ξένο νόμισμά σε ειδικο λογαριασμο στην Τραπεζα της Γαλλιας μαζί με ένα επιπλέον 20% ως αποζημίωση για τις οικονομικές ζημιές που υπέστη η Γαλλία όταν αποχώρησε από την περιοχή. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι μέχρι σήμερα, όλες οι 14 πρώην αποικίες της Γαλλίας έχουν πρόσβαση μόνο στο 30 με 50% των αποθεμάτων τους σε συνάλλαγμα. Αν χρειάζονται παραπάνω χρήματα πρέπει να τα δανειστούν από τη Γαλλία σε τιμές αγοράς. Στην ουσία οι χώρες πληρώνουν «φόρο αποικιοκρατίας» ως αντάλλαγμα για τις δομές που έχτισε η Γαλλία κατά τη διάρκεια της κατοχής των χωρών αυτών.  Με βάση τις ίδιες συμφωνίες, η Γαλλία διατηρεί το δικαίωμα να αγοράσει πρώτες ύλες από τις πρώην αποικίες της, οι οποίες δεν έχουν το δικαίωμα να πουλήσουν αλλού εάν δεν συμφωνήσει η Γαλλία. Έτσι οι γαλλικές εταιρίες έχουν προτεραιότητα σε κάθε επιχειρηματική συμφωνία με τις κυβερνήσεις των πρώην αποικιών της.

Τα στοιχεία αυτά έχουν πολύ ενδιαφέρον εάν αναλογισθεί κανείς ότι από τις 67 ανατροπές κυβερνήσεων που έλαβαν χώρα στην Αφρική τα τελευταία 50 χρόνια, το 61% συνέβη σε πρώην γαλλικές αποικίες.

Στις περισσότερες περιπτώσεις όλα αυτά γίνονται με τη συνεργασία ντόπιων πολιτικών, μέχρι που οι δυναμικές αλλάζουν και ο κάποτε συνεργάσιμος δικτάτορας μετατρέπεται σε θανάσιμο εχθρό και αντικαθίσταται από τον πολιτικό του αντίπαλο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ο πρόεδρος της Ακτής Ελεφαντοστού, Laurent Gbagbo, στις αυθαιρεσίες του οποίου η Γαλλία έκλεινε τα μάτια επι δεκαετίες, μέχρι που το 2011 ο Gbagbo αποφάσισε να δώσει σε κινέζικη εταιρεία την κατασκευή κεντρικής γέφυρας που συνέδεε το κέντρο του Αμπιτζάν με τα προάστεια. Όταν οι γαλλικές εταιρείες παραμερίστηκαν, επεισόδια ξέσπασαν, ο Gbagbo συνελήφθη από τις γαλλικές δυνάμεις και ύστερα από διαπραγματεύσεις παραδόθηκε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης με κατηγορίες για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, το καθεστώς του οποίου είχε διαπράξει κατά τη διάρκεια των επεισοδίων με την αντιπολίτευση. Για την ιστορία να πούμε ότι το συμβόλαιο με τους Κινέζους ακυρώθηκε…

Η περίπτωση του Gbagbo δεν είναι μοναδική. Πολλοί Αφρικανοί ηγέτες έχουν προσπαθήσει να απαλλαγούν από τις νομισματικές και εμπορικές συμφωνίες που τους έχουν επιβληθεί και να αντικαταστήσουν το ενιαίογαλλικό φράγκο που χρησιμοποιεί όλη η Δυτική Αφρική με ένα νέο κοινό αφρικανικό νόμισμα. Σχεδόν όλοι κατέληξαν νεκροί ή εξόριστοιμε την περίπτωση του Muhammar Gaddafi να είναι η πιο πρόσφατη και ίσως η πιο χαρακτηριστική.
 
Διαίρει και βασίλευε…
 
Φυσικά τα παραπάνω δεν ισχύουν μόνο για τις πρώην γαλλικές αποικίες. Οι  Άγγλοι, οι Ισπανοί, οι Βέλγοι έχουν αφήσει ανεξίτηλατα σημάδια τους στις χώρες από τις οποίες πέρασαν. Και ενώ όλοι γνωρίζουν τα εγκλήματα του Λεοπόλδου στο Βελγικό Κονγκό ίσως λιγότεροι έχουν ακούσει για το πως η βρετανική αποικιοκρατία στη Νιγηρία, «γέννησε» 40 χρόνια μετά ένα από τα πιο αιμοσταγή κινήματα τζιχαντιστών του 20ου αιώνα, την ΜπόκοΧαράμ.

Η Νιγηρία είναι ένα πολυσύνθετο κράτος όπου ο μουσουλμανικός βοράς έχει ελάχιστη σχέση με το χριστιανικό νότο και οι διαφορετικές φυλές, ακόμα και σήμερα μάχονται μεταξύ τους για εξουσία, γη και κοπάδια. Η Νιγηρία είναι επίσης ένα από τα πιο διεφθαρμένα κράτη του πλανήτη με πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου στο νότο τα οποία λυμαίνονται πολυεθνικές και τεράστιες εκτάσεις στέπας στο βορρά. Οι Βρετανοί που αποίκισαν και στην ουσία δημιουργήσαν τα σημερινά σύνορα της Νιγηρίας, γνώριζαν πολύ καλά τις εσωτερικές διαφορές και έκαναν αυτό που όλοι οι αποικιοκράτες κάνουν: ενέτειναν τις εσωτερικές αντιπαλότητες ώστε να μπορέσουν να ελέγχουν καλύτερα τη χώρα.

Έτσι δημιούργησαν μια τοπική ελίτ από τις φυλές του νότου, στους οποίους έδωσαν πρόσβαση σε δυτική εκπαίδευση και κράτησαν τους φτωχούς μουσουλμανικούς πληθυσμούς στον σκοταδισμό και την εξαθλίωση. Η δυτική εκπαίδευση έγινε για τους μουσουλμάνους του βορρά συνώνυμο της αποικιοκρατίας, της ελίτ και της διαφθοράς. Ακόμα και μετά την ανεξαρτησία της Νιγηρίας οι πληθυσμοί του βορρά παρέμειναν εξαθλιωμένοι και αποκομμένοι από κυβερνητικές παροχές κάτι που ωθούσε πολλούς γονείς να προτιμούν τα ισλαμικά σχολεία για τη μόρφωση των παιδιών τους, στα οποία δίδασκαν φανατικοί ισλαμιστές – η πλειοψηφία των οποίων είτε είχε εκπαιδευτεί στη Σαουδική Αραβία είτε ακολουθούσε τα διδάγματα των ουαχαμπιτών.

Αν και καμία ανεξάρτητη αρχή δεν έχει κάνει το αυτονόητο, να μελετήσει δηλαδή τα οικονομικά της ΜπόκοΧαραμ και να δει ποιος επωφελείται από αυτή, για την πάταξη της δαπανώνται εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια σε εξοπλισμούς. Μάλιστα η πάταξη της ΜποκοΧαραμ, ήταν η αφορμή για τον αμερικανικό στρατό να αποκτήσει βάσεις στο γειτονικό Τσαντ και Καμερούν και να προωθεί τη πώληση μη επανδρωμένων αεροσκαφών (των γνωστών μας drones). Όλα αυτά σε μια περιοχή που ο ανταγωνισμός για τους στρατιωτικούς εξοπλισμούς είναι λυσσαλέος: Το 2015 αποκαλύφθηκε ότι η Νιγηρία έχει αγοράσει μη επανδρωμένα αεροσκάφη από την Κίνα για στρατιωτικούς σκοπούς. Η αποκάλυψη αυτή, αν και δεν επιβεβαιώθηκε από τη Νιγηρία, είχε ως αποτέλεσμα, οι ΗΠΑ να αναθεωρήσουν τη στάση τους απέναντι στους εξοπλισμούς της Νιγηρίας. Ενώ μέχρι τότε επισήμως αρνούνταν να πουλήσουν όπλα και μη επανδρωμένα αεροσκάφη στο νιγηριανό στρατό εξαιτίας της διαφθοράς και των κατηγοριών για εγκλήματα πολέμου, αποφασίστηκε ότι και οι ΗΠΑ πρέπει να συνδράμουν στη μάχη κατά των τζιχαντιστών και να υπογραφούν συμφωνίες για στρατιωτικά οχήματα και ελαφρά μαχητικά αεροσκάφη.
 

Έρχεται η ανάπτυξη…
 
Όμως δεν είναι μόνο οι πόλεμοι και οι τζιχαντιστές που βυθίζουν τις αφρικανικές χώρες στην αστάθεια και την φτώχεια. Το ίδιο ακριβώς κάνουν και οι διεθνείς χρηματοοικονομικοί οργανισμοί στο όνομα της ανάπτυξης. Μεταξύ το 2004 και του 2013, η Παγκόσμια Τράπεζα μέσω του ιδιωτικού οργανισμούInternational Finance Corp.  δάνεισε πάνω από 455 δισεκατομμύρια δολάρια – η πλειοψηφία αφορούσε αφρικανικές χώρες-για τηνχρηματοδότηση 7,200 αναπτυξιακών προγραμμάτων σε αναπτυσσόμενες χώρες. Αυτή η οικονομική ανάπτυξη είχε ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό από τα σπίτια και τη γη τους 3,4 εκατομμυρίων ανθρώπων.

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, τα δάνεια αυτά αποσκοπούν στην βελτίωση των υποδομών, στην ανάπτυξη των πόλεων και στην καταπολέμηση της φτώχειας. Ισως αυτό το τελευταίο να έπρεπε να το εξηγήσει κάπως καλύτερα στις 19,000 οικογένειες που εκτοπίστηκαν από την Bandia-Est/Ouest το 2016και στις άλλες 30,000 που μέσα σε μια νύχτα είδαν τις παράγκες τους να ισοπεδώνονται από τις μπουλντόζες στο Otodo- Gbame, στο Λάγος της Νιγηρίας, το Νοέμβριο του 2017. Και οι δυο περιοχές αποτελούσαν μέρος του πιλοτικού προγράμματος της Τράπεζας για την ανάπτυξη του Λάγος και την αναβάθμιση των παραγκουπόλεων. Μόνο που τελικά οι παράγκες έδωσαν τη θέση τους σε πολυτελείς κατοικίες και εμπορικά κέντρα, έξω από τα οποία θα μπορούν τώρα να ζητιανεύουν οι εκτοπισμένοι πιο εύκολα.

Όλα τα παραπάνω δεν είναι παρά μερικά παραδείγματα, στο παγκόσμιο έγκλημα που συντελείται εναντίον των φτωχών αυτού του πλανήτη, είτε εκείνοι βρίσκονται στην Αφρική ή αλλού.  Σκοπός φυσικά δεν είναι να προτείνουμε κάποια λύση, δεν θα μπορούσαμε άλλωστε, αλλά να βοηθήσει αυτό το άρθρο να σκεφτούμε λίγο περισσότερο την επόμενη φορά που τα στερεοτυπικά ρεπορτάζ των φτωχώνΑφρικανών γεμίζουν τις οθόνες μας.

Γιατί ο πόλεμος εναντίον των φτωχών δεν περιορίζεται στην αφρικανική ήπειρο, μας αφορά όλους και μας αφορά τώρα.