Για ένα πουκάμισο αδειανό ή για την Ευρώπη;

του Βαγγέλη Ιντζίδη

1. ΑΡΧΑΙΑ ΑΝΑΤΡΟΠΗ: Οι κυριολεκτικές αναγνώσεις μιας μυθολογικής μεταφοράς
 
Πρώτα από όλα – αν είναι αλήθεια πως η Ευρώπη υπέστη την αρπαγή από κάποιο λιμάνι φοινικικό (αρπαγή της από τον Δία ως Ταύρο) – τότε οι γόνοι της Ευρώπης είναι διγενείς – τόσον Ευρωπαίοι όσον και Ασιάτες. Και σαν να μην έφτανε αυτό, η Ευρώπη είναι μια ασιάτισσα που δίνει το όνομά της στη δική μας ήπειρο, λες και η χερσόνησος της Ασίας προς δυσμάς, η ευρωπαϊκή χερσόνησος, έπρεπε να διακριθεί ως κάτι (το) άλλο από εκείνο που γεωλογικά ήταν συνδεδεμένο.
 
Ο Ευριπίδης δίδαξε στην τραγωδία του Ελένη πως ένα φάντασμά της ήταν στην Τροία, ενώ η πραγματική βρισκόταν στις ακτές της Αιγύπτου. Μια άλλη ήπειρος, αυτή τη φορά, κρατά την τρομακτική αποκάλυψη, η Αφρική. Εκεί στις ακτές της Βορείου Αφρικής, μαθαίνουμε πως το δεκάχρονο μακελειό στην Τροία έγινε για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη φάντασμα.
 
Αλλά και όταν μελετούμε τις πολιτικές του Μίνωα και της Πασιφάης στις πολιτείες της Κρήτης, αλλά και κυρίως την μινωική ηγεμονία στην ανατολική Μεσόγειο, πλέχουμε σε μια μυθολογική αφήγηση σύμφωνα με την οποία ο Μινώταυρος είναι ο γιος της Πασιφάης από τη συνεύρεσή της, μέσω ενός ομοιώματος ταύρου που κατασκευάστηκε και κλείστηκε μέσα του, με τον λευκό ταύρο που έστειλε ο Ποσειδώνας στις ακτές της Κρήτης. Αντί ο ταύρος να θυσιασθεί προς δόξα θεού που έδινε την ηγεμονία των ναυτικών μινωιτών στη θάλασσα, κρατήθηκε για να θαυμάζεται και επιπλέον για να συνουσιασθεί μετά της Πασιφάης, αφού έτσι, με τέτοια τύφλωση, τιμωρήθηκε ο υπολογισμός του Μίνωα να κρατήσει αυτόν τον λευκό ταύρο του θεού στα κρητικά λιβάδια αντί να τον επιστρέψει πίσω ως θυσία στον θεό που του τον έστειλε. Η ύβρις αυτή φαίνεται να οδηγεί στην παρακμή ενός πολιτισμού που προσπαθούσε τώρα να ελέγξει μέσω του λαβύρινθου και του Μινώταυρου μια σειρά από πόλεις, ανάμεσά τους και την Αθήνα.
 
Σε αυτόν τον μύθο συναρθρώνονται μια σειρά από γεγονότα, όπως η ονοματοθεσία του πελάγους από το πτώμα του βασιλιά Αιγέα (Αιγαίο Πέλαγος), αλλά και μια σειρά από προδομένες γυναίκες, η εγκατάλειψη της Αριάδνης στη Νάξο και η Φαίδρα στην παρθενία της Αρτεμης. Ο Αιγέας βυθίζεται πνιγμένος στο πέλαγος, μιας και η ευφορία στο καράβι του Θησέα είναι υπεύθυνη για τη μη αλλαγή των πανιών (από μαύρα σε άσπρα). Ο σωσμένος είχε θέσει τέλος στην τυραννία του λαβύρινθου (λέξη μη ινδοευρωπαϊκής προέλευσης) και λησμονούσε την υπόσχεσή του για αλλαγή των πανιών καθώς πλησίαζε καραβοκύρης Αθηναίος στο Σούνιο.
 
Η Ευρώπη και όλες οι μεταμορφώσεις της ανάγονται έτσι σε μια συνέχεια ανάμεσα σε αυτήν και τις άλλες ηπείρους. Ένας ολόκληρος κόσμος οργάνωσε την αφήγησή του ώστε να νοηματοδοτήσει ταυτότητες μέσα από χάρτες, ναυτικά ταξίδια και ανταλλαγές εμπόλεμες αλλά και εμπορικές. Η καταγωγή της αθηναϊκής δημοκρατίας, της μεταφοράς περί του αμφίδρομου έρωτα πόλης – πολίτη, της ονοματοθεσίας του πελάγους, δεν είναι παρά η αρπαγή, ο πόλεμος, η αλαζονεία, η θυσία, η υποταγή και εν τέλει η σύγκρουση. Όμως αυτή η σύγκρουση εμπεριέχει ζεύγη που συγκροτούν το ιστορικό καθεστώς της αρχαιότητας: λαβύρινθος – βουλή, έρωτας (αθηναϊκή πόλη) – λαγνεία (Μινώταυρος), δημόσια γεωγραφία (η θάλασσα της αθηναϊκής πόλης) – ιδιωτική γεωγραφία (η θάλασσα είτε του νεκρού βασιλιά Αιγέα είτε του βασιλιά που την αλυσοδένει και τη μαστιγώνει, αργότερα, Ξέρξης ο Α').
 
2. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΝΑΤΡΟΠΗ: Ο αστερισμός των υπαρκτών αντιθέσεων και αντιφάσεων
 
Τι σημαίνει ευρωπαϊκή προοπτική; Αν είναι ζήτημα γεωγραφίας, τι σημαίνει πλέον η κατάφαση πως διαμένουμε στην Ευρώπη; Σημαίνει μόνον τα γεωγραφικά όρια; Κι αν ναιμ τότε με ποιο τρόπο η Ευρωπαϊκή Ένωση συζητά με την Ευρώπη που παραμένει ανένταχτη στο θεσμικό της πλαίσιο; Τι σημαίνει αν σκεφθούμε ό,τι συμβαίνει, στις μέρες μας, στη Σερβία, στο Κόσσοβο, στην Ουκρανία, στην ανατολική ευρωπαϊκή όχθη της Τουρκίας; Αν είναι ζήτημα γεωγραφίας, τι σημαίνει η ενεργειακή σχέση της ασιατικής χερσονήσου, που λέμε Ευρώπη, με την Ασία; Τι ήταν ο πόλεμος στην Αλγερία και τι είναι σήμερα οι σχέσεις της βορειοαφρικανικής ηπείρου με τα Σχέδια Ενέργειας στη Σαχάρα;
 
 
 
 
Αν όμως είναι και ζήτημα ιστορίας τότε τίθενται και άλλα ζητήματα
Μπορούμε και μετά την ευρωπαϊκή διεύρυνση να μιλάμε για Ευρώπη με την (χωρική και) πολιτική έννοια της Δυτικής Ευρώπης; ΄Εχει νόημα να συζητάμε για την Ευρωπαϊκή ΄Ενωση με την προσλαμβάνουσα της Δυτικής Ευρώπης; Η Ανατολική Ευρώπη (βορειοανατολικά) από την Πολωνία μέχρι τις χώρες της Βαλτικής και (νοτιοανατολικά) από την Ρουμανία μέχρι την Κύπρο είναι μια Δυτική Ευρώπη που ηγεμονεύει με τις ιδέες της και τις υλικές πραγματώσεις τους; Η ιστορική εμπειρία όσων έδρασαν και δρουν στις χώρες αυτές δεν σηματοδοτεί διαφορετικά την ευρωπαϊκή προοπτική;
 
Αδιαφορήσαμε για τις ιστορικές μας εμπειρίες και αποδεχτήκαμε απερίσκεπτα την Ευρώπη ως παράσταση της Δυτικής Ευρώπης. Αποδεχτήκαμε μηχανιστικά την υπέρβαση μιας αντίθεσης – και επιμένουμε ακόμη και σήμερα σε αυτή την μηχανιστική υπέρβαση – ανάμεσα σε αυτό που αποτελούσε το θεμέλιο και συστατικό στοιχείο της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ) τότε. Την αντίθεση ανάμεσα στις πολιτικά οργανωμένες κοινωνίες ως Δύση («ανήκουμε στη Δύση») και τις πολιτικά οργανωμένες κοινωνίες ως Ανατολή (οι «λαϊκές δημοκρατίες της Ευρώπης»). Την αντίθεση, πάνω στη διαχωριστική γραμμή του τείχους στο Βερολίνο, ανάμεσα στις ευρωπαϊκές δικτατορίες του ευρωπαϊκού νότου (Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα) και τις ευρωπαϊκές δικτατορίες της ανατολής (Γιαρουζέλσκι- Πολωνία) αλλά και την αντίθεση ανάμεσα στους όρους συμμετοχής στα κοινά στην ευρωπαϊκή δύση και στην ευρωπαϊκή ανατολή, την αντίφαση ανάμεσα στην κομματική ένταξη αλλά και υποταγή των μελών στα κόμματα της δύσης (και των κοινοβουλευτικών αντιπροσώπων συμπεριλαμβανομένων) και την κομματική υποταγή των μελών στο κόμμα-κράτος στην ευρωπαϊκή ανατολή. Την αντίθεση ανάμεσα στον δυτικό ευρωκομουνισμό και τον κομουνισμό των σοβιέτ. Την αντίθεση ανάμεσα στην πολυπολιτισμικότητα των κρατών της Δύσης, από τις υπερπόντιες – πάλαι ποτέ – αποικίες τους και τη μετανάστευση (και προς αυτές) των ευρωπαίων των χωρών του νότου (μετανάστευση από την Ιταλία και Ελλάδα αλλά και από πρώην Γιουγκοσλαβία προς τις χώρες του ευρωπαϊκού βορρά). Την αντίθεση ανάμεσα στην μετανάστευση στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου και τη μετανάστευση στις χώρες του ευρωπαϊκού βορρά. Την αντίθεση ανάμεσα στον αγροτικό κυρίως νότο και στον βιομηχανικό βορρά. Την αντίθεση ανάμεσα στην αποκέντρωση του βορρά και την εκκέντρωση του νότου. Τη σχέση της περιφέρειας – κέντρου στο εσωτερικό των χωρών του βορρά και στο εσωτερικό των χωρών του νότου. Την αντίθεση ανάμεσα σε εκείνο που κατέρρευσε στην ευρωπαϊκή ανατολή και σε εκείνο που αμφισβητήθηκε στην ευρωπαϊκή δύση. Από τη μια η Πράγα του '68 και από την άλλη το Παρίσι του '68. Από τη μια οι ανθρακωρύχοι της Αγγλίας και η κατάρρευση του Λαυρίου και από την άλλη οι απεργίες και η πολιτική ατζέντα των ναυτεργατών του Γκτάντς, στην Πολωνία.
Τις αντιφάσεις ανάμεσα στα όχι των δημοψηφισμάτων σε Γαλλία και Ολλανδία για την ευρωπαϊκή συνταγματική συνθήκη και τα ναι των κοινοβουλίων των χωρών του νότου. Τις αντιθέσεις ανάμεσα στις οικονομίες που εντάχθηκαν στο ευρώ και στις ευρωπαϊκές εθνικές οικονομίες που δεν εντάχθηκαν.
Αντιθέσεις που συμπυκνώνονται πλέον στην παρούσα ονοματοθεσία «εποχή της κρίσης» στον ρόλο των υπερεθνικών οργανισμών. Συμπόρευση των οργανισμών αυτών και συγκρότηση μιας κοινής ατζέντας ώστε να αποτελούν ένα δίκτυο παγκοσμιοποιημένης διακυβέρνησης (ΟΟΣΑ – ΕΕ – ΔΝΤ) σε ένα μετα-πολυ- εθνικό κράτος; Αντιφάσεις εθνικών ηγεμονισμών εντός μετα-εθνικών οργανισμών. Αντιφάσεις ανάμεσα σε οικονομικές πολιτικές και γεωστρατηγικές – γεωπολιτικές.
 
3. Αναζητώντας τον ομογενοποιητή
Γνωρίζουμε καλά πως ό,τι διακρίνει (λόγου χάρη εμάς από τους άλλους) είναι και αυτό που ομογενοποιεί ένα εμείς, το συγκροτεί, καθώς το διακρίνει από ένα αυτοί. ΄Ο,τι ονομάζουμε Ευρώπη και ευρωπαϊκός πολιτισμός δεν είναι παρά μια διάκριση που επιχειρεί να θεμελιώσει έναν ομογενοποιητή ώστε να αναγνωρίζεται κάτι ως ευρωπαϊκό από κάτι που θα λογιάζεται ως μη-ευρωπαϊκό. Εδώ ενδημούν όλες οι ασυμμετρίες και οι εντάσεις τους.
 
Η καθαρότητα στον ευρωπαϊκό βορρά είναι η αλληλεπίδραση και η πρόσμειξη στον ευρωπαϊκό νότο. Κι ενώ η ετερότητα αναγνωρίζεται ως ομογενοποιητής της ηγεμονίας των φιλελεύθερων δικαιωμάτων στον ευρωπαϊκό βορρά (δικαιώματα των γυναικών, των ομοφυλόφιλων και ένα σωρό άλλα) η ετερότητα αποσιωπάται ως ομογενοποιητής της ίδιας ηγεμονίας στον νότο. Αποσιωπάται εξίσου ως ομογενοποιητής στην ευρωπαϊκή ανατολή (πρβλ. τον καθολικισμό και την πολιτική αναγνώρισης δικαιωμάτων στην Πολωνία).
 
Κι αν δεν υπάρχει τελικά ομογενοποιητής παρά η βία της μεθόδου ενός και μόνον ενός τρόπου συγκρότησης του ευρωπαϊκού; Θα συνεχίσουμε τη σύγκρουση για τον καθορισμό ποιανού ο μονόδρομος θα διασχίσει την ευρωπαϊκή χαρτογραφία; Είναι δυνατόν η μερικότητα μιας (όποιου περιεχόμενου και τρόπου) ηγεμονίας να συγκροτήσει την καθολικότητα του ευρωπαϊκού μορφώματος; Είναι δυνατόν ως ομογενοποιητής να λειτουργήσει η ίδια η αδυνατότητα να υπάρξει ομογενοποιητής; Τι θα σήμαινε αυτό το δεύτερο σε μια Ευρώπη που παραμένει σε θεσμική λειτουργία με μεγαλύτερη αντιπροσώπευση των διαφορών της;
 
΄Εχουμε παρατηρήσει και άλλοτε πως οι δυνατότητες συνιστούν πολιτική επιλογή. Είναι ένα είδος ομολογίας πίστης που καθορίζει όχι μόνον το τι πιστεύεις αλλά θέτει αυτό που πιστεύεις εντός ορίων. Αν πιστεύουμε στην ηγεμονία της μερικότητας (οικονομικής ή εθνικής ή όποιας) τότε αναγνωρίζουμε πως η στόχευση της καθολικής ισχύος μέσω αυτής συγκροτεί το αδύνατον, το όριό της. Αν πιστεύουμε στην διαφοροποίηση και άρα στην ηγεμονία της πολύτροπης έκφρασης και ανταλλαγής τότε η θεσμική συνύπαρξη σηματοδοτεί και ένα όριο για την ευρωπαϊκή δημοκρατία.
 
Είναι θέμα πολιτικής επιλογής. Όχι πολιτικής απόφασης. Και η επιλογή σημαίνει απόφαση με ταυτόχρονη αναγνώριση των ορίων-περιορισμών της. Μια τέτοια συζήτηση αφορά την Ευρώπη. Αλλά σίγουρα όχι την αρπαγή της. Των αρπαγών δεν προηγούνται διαβουλεύσεις ή οι διαβουλεύσεις και οι διαπραγματεύσεις είναι το πρόσχημα νομιμοποίησης των αρπαγών.
 
Λοιπόν θα συζητήσουμε για τη δημοκρατία στην Ευρώπη ή για την Αρπαγή της Ευρώπης;