Έρευνα, Κείμενο: Τζένη Τσιροπούλου

Συνεντεύξεις: Τζένη Τσιροπούλου, Νάντια Ρούμπου 


Ποιος θα σωφρονίσει τον σωφρονιστικό κώδικα;

Ο Σωφρονιστικός Κώδικας είναι ο κώδικας που καθορίζει τους κανόνες υπό τους οποίους οι κρατούμενοι διαβιούν μέσα στις φυλακές: δικαιώματα, υποχρεώσεις, εκπαίδευση, άδειες, υποδομές φυλακής και καθημερινότητα στα λεγόμενα σωφρονιστικά καταστήματα.

Ο ισχύων Κώδικας συντάχθηκε το 1999 και μάλιστα, ένας από τους αρχιτέκτονές του ήταν ο Γιάννης Πανούσης ως μέλος τότε των Επιτροπών Σύνταξης του Σωφρονιστικού Κώδικα. (Αργότερα, τον Γενάρη του 2015 χρίστηκε Αναπληρωτής Υπουργός Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, αρμόδιος για θέματα Προστασίας του Πολίτη.) Αυτός ο ισχύων κώδικας θεωρείται από νομικούς «ένα καλό νομοθέτημα, αρκεί να εφαρμοζόταν κιόλας».

Στις 16 Οκτωβρίου 2017 κατατέθηκε προς δημόσια διαβούλευση ένας νέος σωφρονιστικός κώδικας, που πολλά από τα 88 άρθρα του και τις σχεδόν 160 σελίδες του έχουν προκαλέσει αντιδράσεις στον νομικό και κινηματικό κόσμο, αλλά κυρίως στους ίδιους τους κρατούμενους της χώρας, οι οποίοι τον περιγράφουν ως «ένα έκτρωμα που καταπατά τις ελευθερίες που δικαιούμαστε» και γι' αυτό, εδώ και τρεις βδομάδες πραγματοποιούν ειρηνικές κινητοποιήσεις μέσα στις φυλακές με παράταση του ωραρίου εκτός των κελιών τους. Με μια φωνή, όλοι μαζί υψώνουν ένα αίτημα: «Να μη βγαίνουν από τις φυλακές στην κοινωνία πιο αποκτηνωμένοι». Και αυτό ακούγεται δίκαιο και φαίνεται να μας αφορά όλους ως μέλη της ίδιας κοινωνίας.

Η δημόσια διαβούλευση έληξε στις 30 Οκτωβρίου και την Πέμπτη 9 Νοέμβρη ξεκίνησε η σχετική συζήτηση στην επιτροπή της Βουλής, χωρίς όμως τη συμμετοχή της επιτροπής δικηγόρων που εκπροσωπεί τους κρατούμενους και τους ενημερώνει για τις εξελίξεις για τον σωφρονιστικό κώδικα.

Ο Κώστας Παπαδάκης είναι ένας από αυτούς τους τέσσερις δικηγόρους, το όνομα του οποίου ηχεί οικείο, καθώς είναι ένας από τους δικηγόρους του αντιφασιστικού κινήματος στη δίκη της Χρυσής Αυγής. «Ο ΣΥΡΙΖΑ βασίστηκε πάρα πολύ στις ψήφους των κρατουμένων για να εκλεγεί»  υπενθυμίζει ο κ. Παπαδάκης στην εκδήλωση του κοινωνικού χώρου Nosotros για τον νέο Σωφρονιστικό Κώδικα μιας και πράγματι, ο ΣΥΡΙΖΑ σάρωσε στην πλειοψηφία των φυλακών, με ποσοστά που έφταναν το 70-80%.

Σήμερα, το υπουργείο Δικαιοσύνης διατείνεται ότι οι σωφρονιστικές του μεταρρυθμίσεις γίνονται με γνώμονα το τετράπτυχο: «Ασφάλεια – Ανθρωπισμός – Επανένταξη – Διαφάνεια». Ποια είναι, όμως, η άποψη του δικηγόρου που τις μελέτησε ενδελεχώς; «Όποτε ακούγεται η λέξη “ασφάλεια” μυρίζει αίμα ελευθερίας και δικαιωμάτων» είναι το πρώτο σχόλιο του κ. Παπαδάκη στο TPP. «Έχουμε ένα νομοθέτημα που κάποιες ρυθμίσεις του από τη μία, επιδεινώνουν σαφώς το καθεστώς δικαιωμάτων και ελευθεριών των φυλακισμένων και από την άλλη, έχει παραλείψεις, για τις οποίες διατυπώνεται εδώ και χρόνια το αίτημα να συμπεριληφθούν» προσθέτει.

Στις 2 Νοεμβρίου, ο διευθυντής του υπουργείου δικαιοσύνης και συντονιστής φυλακών Παύλος Δουλάμης επισκέφθηκε τις φυλακές όπου συναντήθηκε με την Επιτροπή Αγώνα αντρικών-γυναικείων φυλακών. Η επίσκεψή του έγινε μετά τη δημοσιοποίηση των κινητοποιήσεων και την άρνηση του μεσημεριανού κλειδώματος στα κελιά. Η συζήτηση διήρκεσε περίπου 2 ώρες, ενώ ο εκπρόσωπος του υπουργείου κράτησε σημειώσεις πάνω στα αιτήματα των κρατουμένων. Τα αιτήματα δήλωσε ότι του «φαίνονται λογικά», αλλά διευκρίνισε ότι σε κάθε περίπτωση αυτή είναι η προσωπική του άποψη και όχι του υπουργείου.

Η Επιτροπή Αγώνα έχει ζητήσει εγγράφως από το υπ. Δικαιοσύνης οι δικηγόροι που την εκπροσωπούν να καλούνται στις νομοπαρασκευαστικές και κοινοβουλευτικές επιτροπές, αλλά μέχρι τώρα δεν έχουν κληθεί ποτέ.


Επαναφορά του βασανιστικού κολπικού και πρωκτικού ελέγχου

Το άρθρο 21 παράγραφος 7 εισάγει μια μέθοδο που, σε κάθε συζήτηση για τον νέο Σωφρονιστικό Κώδικα, νομικοί και πρωτοβουλίες για τα δικαιώματα των κρατουμένων, είναι χαρακτηριστικό ότι σχεδόν χάνουν τα λόγια τους όταν καλούνται να τη σχολιάσουν. 

«Ο νεοεισαγόμενος υποβάλλεται σε έρευνα σωματική και των ατομικών ειδών του, η οποία διεξάγεται σε ιδιαίτερο χώρο και κατά τρόπο που δεν θίγει την αξιοπρέπειά του. Η έρευνα διενεργείται από δύο τουλάχιστον υπαλλήλους του ίδιου φύλου με τον κρατούμενο και, σε περίπτωση γύμνωσης του σώματος, αυτή δεν επιτρέπεται να γίνεται με αφαίρεση όλων των ενδυμάτων ταυτοχρόνως. Αν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις που να δικαιολογούν ενδοσωματική ή ακτινολογική έρευνα, αυτή διενεργείται μόνον από ιατρό, κατά τους κανόνες της ιατρικής, μετά από εντολή του αρμόδιου δικαστικού λειτουργού.»

Οι κρατούμενοι και οι κρατούμενες διεκδικούν «τον τερματισμό της ταπεινωτικής γύμνωσης του κρατουμένου με το πρόσχημα της έρευνας», μια ακούσια και βίαιη εισβολή στο σώμα που θα μπορεί να λαμβάνει χώρα τόσο κατά την εισαγωγή νέου κρατούμενου όσο και κατά την επιστροφή αδειούχου. Μια μέθοδος που σύμφωνα με μαρτυρίες κρατούμενων γυναικών αποτελεί εξευτελισμό και πλήγμα για την αξιοπρέπειά τους. Σε πολλές περιπτώσεις δε, οι γυναίκες καταγγέλλουν ότι η εξέταση «δε γινόταν καν από γυναικολόγο, αλλά από υπάλληλο των φυλακών με εργαλεία μη αποστειρωμένα και σκουριασμένα».

Η δεσμοφύλακας με υποχρεώνει να βγάλω όλα μου τα ρούχα, με βάζει να σκύψω, ν’ ανοίξω τους γλουτούς, να βήξω και παρατηρεί τον πρωκτό μου. Πολλές φορές βρίσκει ευκαιρία να παρατηρήσει γυμνό σώμα και με κοιτάει καλά καλά, μου φέρεται προσβλητικά, ειρωνικά, θρασύτατα, σα να’ μαι το τελευταίο σκουπίδι.

Μετά μου δίνουν άλλα ρούχα, από την αποθήκη τους, παράτερα και εξευτελιστικά, μου παίρνουν το σουτιέν γιατί, λέει, «απαγορεύεται» να το φοράω στην απομόνωση γιατί λέει, δήθεν μπορεί να…αυτοκτονήσω μ’ αυτό, μου δίνουν παπούτσια μεγαλύτερο μέγεθος απ’ το δικό μου και περπατάω σαν παλιάτσος και με οδηγούν στο φαρμακείο. Εκεί, με βάζουν να καθίσω σε γυναικολογική καρέκλα και η δεσμοφύλακας βάζει το δάχτυλό της στο αιδοίο μου μέσα στον κόλπο. Στην συνέχεια υποχρεούμαι να ουρήσω μπροστά στην δεσμοφύλακα για να κάνουν το ναρκωτέστ.
 
Μια φορά, στο χαρτί που ήταν τοποθετημένο στην γυναικολογική καρέκλα όπου μ’ έβαλαν να κάτσω είδα μία τρίχα από προηγούμενη ερευνηθείσα. Η αποστείρωση στα εργαλεία τους είναι κάτι που ενίοτε θυμούνται. Σε άλλες βάζουν διαστολείς και σκουριασμένους, πολλές φορές, τους βάζουν το δάχτυλό τους και συγχρόνως πιέζουν προς τον ορθό ή και από επάνω στη βουβωνική χώρα σε σημείο που η κρατούμενη να πονάει. Τα ειρωνικά σχόλια και τα σόκιν «αστειάκια» των δεσμοφυλάκων δεν λείπουν από το «ρεπερτόριό» τους…

Προσφάτως που αρνήθηκα την κολπική έρευνα και από τον γυναικολόγο, διότι ανεξαρτήτου μορφώσεως, ειδικεύσεως και μορφωτικού επιπέδου το να σου χώνει ο καθείς τα δάχτυλά του είναι τουλάχιστον «απρεπές», θα έλεγα, και ζητούσα υπερηχογράφημα, με απείλησαν ότι θα με δέσουν όλη νύχτα με τη χειροπέδα στο κάγκελο και αυτή την απειλή συγκεκριμένα την ξεστόμισε η δεσμοφύλακας που τελεί χρέη…νοσοκόμας στο Κατάστημα Κράτησης Γυναικών Ελεώνα Θηβών (Κ.Κ.Γ.Ε.Θ.) Γκαβάνα Στέλα παρουσία της υπαρχιφύλακα Σαμπάνη Σωτηρίας, μου είπε πως αφού είμαι κρατούμενη πρέπει να δεχτώ την κολπική κι αυτή που δεν είναι, είναι «άλλο πράμα». Εν ολίγοις αυτό που μου είπαν και λένε είναι ότι αφού είμαι κρατούμενη πρέπει να μου κάνουν ότι θέλουν και να μην αντιδράω.

Με οδήγησαν στην υποδιευθύντρια Καφρίτσα Αγλαϊα, η οποία μου είπε πως αφού αρνούμαι την κολπική έρευνα ό,τι βρεθεί από ναρκωτικά στην φυλακή θα το χρεώσει σ’ εμένα και πως θα με κρατήσει πολλές ημέρες στην απομόνωση.

Όταν της ζήτησα να μου κάνει υπερηχογράφημα διότι δεν αντέχω άλλο αυτόν τον βιασμό της κολπικής μου είπε πως δεν έχει αυτή τη δυνατότητα. Της απάντησα ότι δεν είμαι υποχρεωμένη να πληρώνω εγώ τη δική τους ανεπάρκεια και με οδήγησαν στην απομόνωση όπου ούτως ή άλλως θα με οδηγούσαν, κάνοντας κολπική ή μη.
Κάποτε ήμουν άνθρωπος με όνειρα, με όρεξη για μάθηση, με κερδοφόρα επιχείρηση, με όρεξη για δημιουργία.

Σήμερα, όλος αυτός ο πόνος, η κακοποίηση, ο βιασμός του σώματος και της ψυχής που έχω υποστεί με κάνουν να ονειρεύομαι πως τους σκοτώνω όλους αυτούς που πληρώνονται για να βασανίζουν αδύναμους ανθρώπους.

Ποτέ δεν πρόκειται να ξεπεράσω τα όσα υπέστην και υπόκειμαι μεσα στη φυλακή.

Από την επιστολή της Κατερίνας Γκουλιώνη προς τον Συνήγορο του Πολίτη στις 20/02/2009, λίγες μόλις βδομάδες πριν τον περίεργο θάνατό της κατά τη διάρκεια μεταγωγής της στην Κρήτη. Η Κατερίνα Γκουλιώνη  έδωσε μεγάλο αγώνα μέσα από τις φυλακές κατά του κολπικού ελέγχου. Η κολπική εξέταση καταργήθηκε, τουλάχιστον επίσημα, λίγο καιρό μετά το θάνατο της Κατερίνας, το 2011.


Η Κατερίνα Γκουλιώνη.

 
«Αυτές οι μέθοδοι έχουν χρησιμοποιηθεί αυθαίρετα από φύλακες εναντίον συγκεκριμένων κρατουμένων ως μέσα εξευτελισμού και εκδίκησης με το πρόσχημα πάντα του ελέγχου για ενδοσωματική μεταφορά ναρκωτικών. Ακόμα κι αν επιτρέπεται σε άλλες χώρες, θα πρέπει να απαιτείται ειδικά αιτιολογημένη απόφαση και να πραγματοποιείται από γιατρούς και όχι να εξαρτάται από τα κέφια του οποιουδήποτε φύλακα. Κρατούμενοι που δεν έχουν καμία σχέση με ναρκωτικά υποβάλλονται σε τέτοιους ελέγχους, κάτι που φανερώνει ότι είναι προσχηματικό. Στην εποχή των υπέρηχων και των τομογραφιών, ασφαλώς και υπάρχουν απεικονιστικές μέθοδοι που μπορούν να δείξουν τα πάντα [χωρίς να υπάρχει σωματική εισβολή]» τονίζει ο δικηγόρος κ. Παπαδάκης.

Το Διαμερικανικό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έκρινε σε υπόθεσή του το 2006, ότι ο κολπικός έλεγχος με δάχτυλο που έκαναν ταυτόχρονα μαζί πολλοί σωφρονιστικοί υπάλληλοι φορώντας κουκούλα, συνιστούσε βιασμό και βασανιστήριο, ενώ το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει εκδώσει καταδικαστικές αποφάσεις κατά χωρών που εφάρμοσαν τον ενδοσωματικό έλεγχο με το σκεπτικό τού εξευτελισμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.  Από τη μεριά τους, τα Ηνωμένα Έθνη στους Κανόνες για την Αντιμετώπιση Γυναίκες Κρατούμενες (Bangkok Rules), ορίζουν ότι «Πρέπει να εφαρμόζονται εναλλακτικές, ηλεκτρονικές μέθοδοι ελέγχου για να αντικαταστήσουν τον ενδοσωματικό έλεγχο και την εισβολή στο σώμα ώστε να αποφευχθούν οι ψυχολογικές συνέπειες, αλλά και οι πιθανές [βλαπτικές] συνέπειες στο ίδιο το σώμα». 

Διατάξεις-πισωγύρισμα σε άλλες εποχές

Ο κώδικας που προσβλέπει στο σωφρονισμό -με απλά λόγια στο να συνετίσει τους κρατούμενους- έχει τελικά εκδικητικό χαρακτήρα εκ μέρους του κράτους, υπονομεύοντας την ίδια του την υποχρέωση για κοινωνική επανένταξη των κρατουμένων;  «Για να απαντήσω σε αυτό, πρέπει να περιγράψουμε τα σημεία χειροτέρευσης» απαντά ο κ. Παπαδάκης. Ας δούμε, λοιπόν, τα βασικότερα σημεία του κώδικα προς ψήφιση που κρίνεται ότι απαξιώνουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και έχουν πυροδοτήσει αντιδράσεις:

  • Ηλεκτρονικό φακέλωμα των προσώπων και των συγγενών που επικοινωνούν με τους κρατούμενους (άρθρο 51 παρ. 1). «Σήμερα, υπάρχουν καρτοτηλέφωνα μέσα στις φυλακές και οι κρατούμενοι μπορούν να τηλεφωνούν σε όποιον επιθυμούν να μιλήσουν. Ο κώδικας αυτός, όμως, επαναφέρει σοβαρότατους περιορισμούς στο δικαίωμα της επικοινωνίας. Συγκεκριμένα επαναφέρει ένα καθεστώς που ίσχυσε για ελάχιστους μήνες και μόνο για τους υπόδικους της 17Ν, το να τηλεφωνούν, δηλαδή, μόνο σε συγκεκριμένους και περιορισμένους αριθμούς τηλεφώνων, που θα έχουν εγκριθεί από τη διοίκηση της φυλακής, και σε κανέναν άλλο αριθμό. Σκεφτείτε ότι αυτό το μέτρο δεν άντεξε ούτε τότε με τη 17Ν την κατακραυγή και αποσύρθηκε μετά από λίγους μήνες. Επίσης, θέλουν να επαναφέρουν την ανύψωση του υαλόφρακτου στην επικοινωνία μεταξύ επισκεπτών και κρατουμένων. Το υαλόφρακτο είναι ένα τζάμι που απαγορεύει τη σωματική επαφή, ακόμα και μια απλή χειραψία μεταξύ επισκέπτη και κρατούμενου. Η επικοινωνία γίνεται αναγκαστικά από ένα τηλέφωνο ή από τις τρύπες του τζαμιού. Αυτό δημιουργεί κομφούζιο, αν σκεφτείτε τα ταυτόχρονα επισκεπτήρια τόσων κρατουμένων και δυσχεραίνει τη συνεργασία με τον δικηγόρο, γιατί πώς θα ανταλλάξεις έγγραφα για παράδειγμα;» τονίζει ο κ. Παπαδάκης, ενώ δεν ξεχνά τους τεράστιους αγώνες που έδωσαν στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας για να καταργηθεί το υαλόφρακτο.
  • Επαναφορά  των φυλακών τύπου Γ'. «Διατάξεις όπως τα άρθρα 2, 11, 15 και 63, διαμορφώνουν προϋποθέσεις εξαιρετικής μεταχείρισης κρατουμένων, δημιουργία ειδικού τύπου καταστημάτων κράτησης στα οποία η ένταξη των κρατουμένων θα γίνεται μετά από υπουργική απόφαση με κριτήρια τη συμπεριφορά τους, τα αδικήματα για τα οποία έχουν καταδικαστεί κλπ.» εξηγεί ο κ. Παπαδάκης. Τις φυλακές τύπου Γ' κατήργησε τον Απρίλιο του 2015, ο Νίκος Παρασκευόπουλος ως υπουργός Δικαιοσύνης, λέγοντας τότε ότι αυτό θα «εξανθρωπίσει το σωφρονιστικό σύστημα». «Αυτού του είδους οι φυλακές αντίκεινται στα θεμέλια του κράτους δικαίου αφού διαφοροποιούσαν τη μεταχείριση των κρατουμένων με βάση το αδίκημα για το οποίο κατηγορούνταν ή είχαν καταδικαστεί» και «η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας δεν μπορεί να περιμένει» υπογράμμιζαν τότε κυβερνητικές πηγές. 
  • Περιορισμός στις άδειες, με την εξαίρεση να γίνεται κανόνας (άρθρο 53 παρ. 4, άρθρο 66). «Πλέον, δηλαδή, θα απαιτείται αιτιολογημένη απόφαση για να δοθεί τακτική άδεια σε κρατούμενο, ενώ μέχρι τώρα απαιτείται αιτιολογημένη απόφαση σε περίπτωση μη χορήγησης της άδειας. Και το κυριότερο, εάν ο εισαγγελέας που προΐσταται του συμβουλίου της φυλακής μειοψηφήσει, μπλοκάρει την άδεια μέχρι η προσφυγή εναντίον της απόφασης του συμβουλίου να εκδικαστεί από το δικαστήριο έκτισης ποινών» εξηγεί ο δικηγόρος που εκπροσωπεί τους κρατούμενους. Μια εύλογη ερώτηση είναι, σε τι αποσκοπεί αυτή η αυστηροποίηση όταν το υπουργείο ευαγγελίζεται την προτεραιότητα στην κοινωνική επανένταξη; «Η αυστηροποίηση προφανώς αντικατοπτρίζει ένα ρεύμα συντηρητικοποίησης στην πολιτική της κυβέρνησης και υποταγής στο κλίμα τρομοϋστερίας, όπως αυτό εκφράστηκε και μόλις προχτές με την άδεια του Κουφοντίνα. Αποσκοπεί, επίσης, στη διαμόρφωση υποτακτικών κρατουμένων που δεν έχουν ούτε φωνή ούτε συνείδηση και θα κάνουν τα χατίρια του συμβουλίου της φυλακής για να εξαγοράσουν έτσι την άδειά τους» μου απαντά ο κ. Παπαδάκης, προσθέτοντας ότι πέρα από το ζήτημα των αδειών, ο εισαγγελέας καθίσταται ένα «υπερόργανο με υπερεξουσίες που θα έχει το δικαίωμα να προσβάλλει και να ανακόπτει κάθε απόφαση του συμβουλίου της φυλακής». Αξίζει δε, να γνωρίζουμε ότι στην Ελλάδα, οι παραβιάσεις και οι αποδράσεις κρατουμένων που βρίσκονταν σε άδεια κυμαίνονται σε πολύ χαμηλά ποσοστά