Εμείς και ο Σούπερμαν ή Απέναντι στην Ευγονική

«Είναι ένα πράγμα να απεχθάνεσαι την ευγονική για ιδεολογικούς, πολιτικούς, ηθικούς λόγους. Είναι άλλο όμως να θεωρείς ότι δε θα δουλέψει στην πράξη. Φυσικά και θα δουλέψει. Δουλεύει στις αγελάδες, τα άλογα, τα γουρούνια, τους σκύλους και τα τριαντάφυλλα, γιατί λοιπόν να μη δουλέψει και στους ανθρώπους; Τα γεγονότα δεν έχουν ιδεολογία». Ρίτσαρντ Ντώκινς, συγγραφέας

Όταν ως φρέσκο φοιτητάκι της κτηνιατρικής πάτησα για πρώτη φορά το πόδι μου στις κλινικές της σχολής – η οποία ήταν και η πρώτη μου επιλογή, λόγω αγάπης στα ζώα – έφαγα το πρώτο «χαστούκι» μιας αφύπνισης που θα ήταν ραγδαία.

Το ζώο μπροστά μας ήταν μια αγελάδα. Αν δε με απατά η μνήμη μου, επρόκειτο για μια ταλαίπωρη φρίζιαν χολστάιν. Η ερώτηση του καθηγητή, μετά τις καλημέρες και ενώ μας την έδειχνε, ήταν: «Τι είναι η αγελάδα;». Οι απαντήσεις ήρθαν βροχή. Θηλαστικό, Μηρυκαστικό, Παραγωγικό ζώο. Οι απαντήσεις βιολόγων. Τίποτε δεν έγινε δεκτό. Με ύφος που δε μπορείς να αμφισβητήσεις, ο καθηγητής, έδωσε την απάντηση αφού απέρριψε τις δικές μας: «Η αγελάδα είναι ένα εργοστάσιο. Του δίνεις τροφή και σου δίνει κρέας και γάλα». Η απάντηση της παραγωγής.

Το «εργοστάσιο αγελάδα» έπρεπε, σύμφωνα με τους όρους της παραγωγής, να θέλει όσο λιγότερη ή φτηνότερη τροφή γίνεται και, αντιστρόφως ανάλογα, να δίνει όσο περισσότερο γάλα και κρέας γίνεται. Απλά μαθηματικά εργοστασίων – αποτέλεσμά τους, λίγο αργότερα θα ήταν η νόσος των τρελλών αγελάδων, μα αυτή είναι μια (όχι τόσο) άλλη ιστορία.

Οι βελτιώσεις και παρεμβάσεις στη ζωική και φυτική παραγωγή είναι τεράστιο κεφάλαιο. Εκεί, η ευγονική είναι πλήρως αποδεκτή. Καλύτερα, πολλοί λίγοι ασχολούνται με τα ζητήματα βιοηθικής που προκύπτουν ενώ η επιστήμη καλπάζει υπό τον έλεγχο των πολυεθνικών. Το θύμησε άλλωστε και ο Ρίτσαρντ Ντώκινς στην χθεσινή του, αποτρόπαια, ρήση, περί ευγονικής στον άνθρωπο – το παράδειγμά του ήταν ακριβώς η καλή μας αγελάδα που, ναι μεν δεν τρώει πια κάτω στη λιακάδα, αλλά κατεβάζει πολύ περισσότερο γάλα, εφόσον ανήκει στις γαλακτοπαραγωγές.

Οι βελτιώσεις και παρεμβάσεις δεν είναι κάτι καινούριο. Η επαναφορά τους στο προσκήνιο όμως, με δύο ειδήσεις – η μία εκ των οποίων πέρασε στο ντούκου – που αφορούν στην ευγονική σε άνθρωπο, είναι ένα ζήτημα που υποτίθεται είχε λυθεί.

Η πρώτη είδηση, που έγινε αιτία σειράς άρθρων διεθνώς, ήταν αυτή του Ρίτσαρντ Ντώκινς. Και, δεν είναι η πρώτη φορά που ο Ρίτσαρντ Ντώκινς «δοκιμάζει τα νερά» υιοθετώντας τέτοιου είδους θέσεις. Το 2014 είχε χαρακτηρίσει «ανήθικη» την απόφαση μιας μητέρας να γεννήσει το παιδί της με σύνδρομο Ντάουν και το 2018 είχε επιτεθεί στον πάπα Φραγκίσκο, όταν ο τελευταίος υποστήριξε ότι η άμβλωση εμβρύων με προβλήματα επαναφέρει μνήμες όσων έκαναν οι Ναζί για να «εξαγνισθεί η φυλή». Τότε, ο Ντώκινς υποστήριζε ότι οι αμβλώσεις αυτές θα έπρεπε να είναι υποχρεωτικές «για να αποφευχθεί η ανθρώπινη οδύνη». Κι αυτό παλιό επιχείρημα – το έχουν χρησιμοποιήσει και οι ασφαλιστικές.

Η δεύτερη είδηση, που πέρασε σχετικά στο ντούκου, αφορούσε στην κυβέρνηση της Βρετανίας και την τοποθέτηση, στη θέση συμβούλου του Μπόρις Τζόνσον, του Άντριου Σαμπίνσκυ, ο οποίος υποχρεώθηκε σε παραίτηση, όταν ο Τύπος υπενθύμισε δηλώσεις του. Οι κυριότερες, αυτές Περί της σύνδεσης ευφυίας και χρώματος που θα πρέπει να ληφθεί υπόψιν όταν επιλέγεται ποιοί ξένοι θα επιτραπεί να εργαστούν στη Βρετανία («οι λευκοί είναι πολύ πιο έξυπνοι από τους μαύρους»), και Περί νομοθέτησης περιορισμών στην τεκνογονία: οι φτωχοί, όσοι ζουν βοηθούμενοι από την πρόνοια καλό θα ήταν να «ενθαρρυνθούν να τεκνοποιούν λιγότερο» γιατί οδηγούν «στη δημιουργία μιας μόνιμης υποδεέστερης τάξης» (permanent underclass). Η, πιο παλιά, δήλωσή του ότι «οι γυναικείοι αθλητικοί αγώνες πρέπει να συγκρίνονταν με τους Παραολυμπιακούς» ας μείνει ασχολίαστη.

Ο Μπόρις Τζόνσον δέχθηκε τριάντα ερωτήσεις περί των θέσεων του Σαμπίνσκυ και περί του αν συμφωνεί. Δεν απήντησε σε καμμία.

Δεν μπορώ να γνωρίζω αν οι δηλώσεις Ντώκινς έγιναν γιατί είναι φίλος του Σαμπίνσκυ ή αν οι δύο κύριοι βρέθηκαν τυχαία την ίδια στιγμή στην επικαιρότητα. Όμως, μπορώ και γνωρίζω τη φρίκη της «βελτίωσης», των «βελτιωτικών τεχνικών» και των ευρωπαϊκών και αμερικανικών εγκλημάτων, σε κοινωνίες που θεωρούμε «προηγμένες και προοδευτικές», κατά όσων κρίνονταν «ακατάλληλοι» να τεκνοποιήσουν προς βελτίωση του είδους – και εν τέλει της παραγωγής, γιατί, όπως η αγελάδα είναι ένα εργοστάσιο, κάτι ανάλογο μπορούμε να είμαστε και όλοι εμείς, με ταξικούς όρους.

Στα ζητήματα που έθεσαν η δήλωση Ντώκινς και η τοποθέτηση Σαμπίνσκυ, απάντησαν πολλοί, και από διαφορετικές πολιτικές γωνίες. Αυτή του – μέλους του Συντηρητικού κόμματος του Μπόρις Τζόνσον – γενετιστή Δρ. Άνταμ Ράδερφορντ, επειδή ακριβώς απευθυνόταν στο πολιτικό ζήτημα, είναι αρκετά ενδιαφέρουσα: μίλησε για ανθρώπους «μαγεμένους από την Επιστήμη, που όμως δεν έχουν κάνει καν την προσπάθεια να καταλάβουν για ποιό πράγμα μιλάνε, ή για την Ιστορία του». Είπε ακόμη, «Είμαι βαθύς υποστηρικτής της ιδέας οι κυβερνήσεις να έχουν ανθρώπους της επιστήμης ως συμβούλους. Όμως εδώ φαίνεται πως έχουμε την ταξινόμηση μιας ‘παρεξηγημένης’ επιστήμης στις πολιτικές ιδεολογίες. Η ιστορία εδώ είναι σημαντική, διότι αυτή η διαδικασία είναι ακριβώς ότι συνέβη την εποχή της γέννησης του επιστημονικού ρατσισμού και της γέννησης της ευγονικής».

«Ενώ οι ρομαντικοί ηλίθιοι της Ναζιστικής Γερμανίας ονειρεύονται να ξαναφέρουν την αρχαία φυλή του Σκοτεινού Ευρωπαϊκού Δάσους στην προπατορική της καθαρότητα, ή μάλλον στην προπατορική της βρωμιά, εσείς οι Αμερικανοί, αφού αρπάξετε γερά απ’ τα γκέμια τον οικονομικό σας μηχανισμό και τον πολιτισμό σας, θα εφαρμόσετε αυθεντικές επιστημονικές μεθόδους στο πρόβλημα της ευγονικής. Μέσα σε έναν αιώνα, από το χωνευτήρι των φυλών σας θα έρθει μια νέα φυλή ανθρώπου – η πρώτη άξια του ονόματος του Ανθρώπου». Λέων Τρότσκυ

Η Ιστορία, που πολλοί φαίνεται να ξεχνούν. Και αν οι περισσότεροι έχουμε μια ιδέα για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιήθηκε στη φασιστική Ιταλία και τη ναζιστική Γερμανία η ευγονική,  η ρομαντική αναζήτηση του υπεράνθρωπου, και πως οδήγησε στα φρικαλεότερα εγκλήματα – υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 400.000 άνθρωποι στειρώθηκαν, κατ’ ουσίαν ως ανάξιοι της ζωής. Η αποδοχή, πριν τα εγκλήματα, όμως, από όλο το εύρος των πολιτικών ιδεολογιών, όπως και τα εγκλήματα που συνεχίστηκαν επί δεκαετίες αργότερα, και ήταν σοσιαλδημοκρατικής εμπνεύσεως, ή οι τρόποι με τους οποίους το ζήτημα επανέρχεται μεταμφιεσμένο, μέρες που είναι, έχουν ξεχαστεί.

Τα πρώτα προγράμματα στειρώσεων για λόγους βελτίωσης της ανθρώπινης ράτσας, ξεκινούν στην Ινδιάνα των ΗΠΑ το 1907, και στην Καλιφόρνια το 1909, και προβλέπουν υποχρεωτική στείρωση των «ακατάλληλων» – που ορίζονται κυρίως με κριτήρια υγείας και πολιτισμικά κριτήρια. Ακολουθούν άλλες 28 πολιτείες – η τελευταία που εγκαταλείπει τέτοιου είδους προγράμματα είναι η Βιρτζίνια, στην οποία μέχρι το 1979 έχουν στειρωθεί υποχρεωτικά 7.450 «ακατάλληλοι προς αναπαραγωγή».

Μέχρι το 1976, και η προοδευτική και πρότυπη Σουηδία, είχε στειρώσει 63.000 ανθρώπους, στη συντριπτική τους πλειονότητα, κατά ενενήντα τοις εκατό, γυναίκες, με στόχο τη βελτίωση της ράτσας. Οι αρχές επί δεκαετίες αρνούνταν καν την ύπαρξη του προγράμματος βελτίωσης, το οποίο ξεκίνησε το 1934 (φυσικά…) και σταμάτησε το 1976. Η υπόθεση ήρθε στο φως το 1997 και το κράτος δέχθηκε να αποζημιώσει οικονομικά τους όποιους επιζώντες. Ένα ποσό περί τις 15.000 ευρώ σε όσους πολίτες, επί 42 χρόνια, γίνονταν υποκείμενα μιας βαθιάς και ρατσιστικής βίας, χωρίς να κουνιέται φύλλο. Και οι τρόποι να πιέζονται τα θύματα να δώσουν τη συγκατάθεσή τους ήταν πολλοί και ευφάνταστοι – αν τους ζητούνταν η συγκατάθεσή τους.

Στόχος του προγράμματος ήταν να βελτιωθεί «η εθνική υγιεινή και η φυλετική καθαρότητα». Μεταξύ των θυμάτων ήταν ακόμη και παιδιά 15 ετών, εν αγνοία μάλιστα των γονέων τους, όχι, έστω, με κάποια ιατρικοφανή αιτιολογία (όπως λόγου χάριν αυτοί που στειρώθηκαν λόγω πολύ υψηλής μυωπίας) αλλά διότι «δεν επεδείκνυαν ικανότητα κατανόησης της ηθικής». Ειδικό στόχο αποτελούσαν τα παιδιά σε ορφανοτροφεία και αναμορφωτήρια – στα αναμορφωτήρια, αν δεχόσουν να στειρωθείς σου επέτρεπαν να βγεις νωρίτερα. Είναι ίσως η πιο τραγική λεπτομέρεια πως, το πρόγραμμα ήταν αριστερής εμπνεύσεως. Ομοίως, έγγυες γυναίκες που ήθελαν να κάνουν άμβλωση λόγω προβληματικών εμβρύων, υποχρεώνονταν να αποδεχθούν και την παράλληλη στείρωση για να γίνει αποδεκτό το αίτημά τους. Υπήρξαν ακόμη και περιπτώσεις που πολίτες υπέβαλλαν αιτήσεις για τη στείρωση γειτόνων τους.

Ανάλογες πολιτικές ακολούθησαν και οι υπόλοιπες σκανδιναβικές χώρες. Περίπου 40.000 άνθρωποι στειρώθηκαν στην Νορβηγία και περίπου 6.000 στη Δανία. Ομοίως,δημιούργησαν τέτοια προγράμματα ο Καναδάς, κάποια ελβετικά καντόνια και 30 πολιτείες των ΗΠΑ, με καθαρά ρατσιστικά κριτήρια – στη Βόρεια Καρολίνα το πρόγραμμα των στειρώσεων κράτησε ως το 1973 και τα δύο τρίτα των στειρωθέντων ήταν αφροαμερικάνοι.

Σωματική Υγεία, χαμηλοί δείκτες ψυχασθένειας και Ασφαλιστικές

Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες δηλώσεις του Σαμπίνσκυ ήταν αυτή περί υγείας και ευφυίας. «Η ευγονική είναι τρόπος να επιλέγεις το καλό. Η ευφυία είναι κληροδοτούμενη και φέρνει πάντα καλύτερα αποτελέσματα: σωματική υγεία, εισόδημα, χαμηλότερους δείκτες ψυχασθένειας. Δεν υπάρχει κανένα μειονέκτημα στην υψηλή ευφυία, εκτός της μυωπίας».

Τέλη της δεκαετίας του ’90 και αρχές αυτής του 2000, οι ασφαλιστικές εταιρίες της Μ. Βρετανίας προσπαθούσαν να έχουν πρόσβαση, νομοθετημένη, σε όλα τα ιατρικά στοιχεία κάθε ασφαλισμένου και με δικαίωμα αιτήματος σε γονιδιακές πληροφορίες. Το ιατρικό απόρρητο είχε γίνει στόχος και το κέρδος ήταν η αιτία – με υπόγειο στόχο μια άλλου τύπου, πια, εφαρμογή της ευγονικής. Την ίδια ώρα γινόταν μεγάλη κουβέντα για το αν πρέπει ή όχι να καλύπτονται, από τις ασφαλιστικές, τα κόστη ιατρικών επεμβάσεων στα έμβρυα, ώστε να λυθούν ζητήματα υγείας πριν αυτά γεννηθούν – οι ασφαλιστικές ήταν αρνητικές, όπως ήταν αρνητικές και στην ασφάλιση παιδιών που θα είχαν υποβληθεί σε τέτοιες επεμβάσεις μετά τη γέννα. Τουτέστιν, οι ασφαλιστικές ήθελαν όλα τα κέρδη και κανένα κόστος – πριν ή μετά τη γέννα. Και κέρδισαν το δικαίωμα να υποβάλλονται και σε γενετικά τεστ οι υποψήφιοι ασφαλιζόμενοι, εφόσον τους ζητηθεί. Και αυτό σημαίνει ότι ήδη υπάρχουν πολίτες που δεν έχουν πρόσβαση σε ιδιωτική ασφάλιση ως «υψηλού κινδύνου», κάτι που κάνει τους κινδύνους ακόμη υψηλότερους.

Η αύξηση πρόσβασης του καθενός μας στις γενετικές πληροφορίες, η μείωση του κόστους των σχετικών εξετάσεων και οι δυνατότητες που προσφέρονται, έτσι, στις ασφαλιστικές, για μείωση του κόστους, είναι ένα θέμα που ήδη απασχολεί τη βιοηθική. Τα ηθικά ζητήματα που τίθενται είναι πολλά, πολύμορφα και συχνά πολύπλοκα.  Όμως, ειδικά σε κοινωνίες όπου το δημόσιο σύστημα υγείας είτε πάσχει είτε είναι ουσιαστικά ανύπαρκτο, όπως στις ΗΠΑ, τα ηθικά ζητήματα περνούν σε δεύτερη μοίρα και το κέρδος, η πολιτική και η οικονομική δύναμη των εταιριών καθορίζει τα πάντα.

«Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι ο ευγονισμός […] στις μέρες μας, στις λεγόμενες αναπτυγμένες χώρες  και  δημοκρατικές κοινωνίες, επιβιώνει με νέα μορφή. Δηλαδή ο ευγονισμός ακόμη και αν δεν είναι ρατσιστικός, η βαθύτερη φύση του ειναι ότι πιστεύει ότι η εξέλιξη του ατόμου και της κοινωνίας μπορεί να επέλθει με ιατρογενετικές επεμβάσεις κυρίως στη διαδικασία της τεκνοποίησης. Δηλαδή η πρόοδος  της κοινωνίας και του ανθρώπου δεν θα γίνεται πλέον με βάση τις κοινωνικές συνιστώσες, δηλαδή με στοιχεία παράδοσης, πολιτισμού, οικογένειας, συντροφικότητας, αλληλεγγύης, κοινωνικών αγώνων, αλλά με γονιδιακή κατασκευή και ανακατασκευή. Αυτή η γονιδιακή κατασκευή θα γίνεται με βάση ορισμένα πρότυπα κανονικότητας και νόρμας που έχει στο μυαλό της η εκάστοτε  άρχουσα τάξη. Έτσι η ευγονική μπορεί να θεωρηθεί ως στοιχείο της ιδεολογίας της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ακριβέστερα όχι μόνο της καπιταλιστικής κοινωνίας αλλά της εκάστοτε εξουσιαστικής κοινωνίας όποια και αν είναι αυτή, καθώς εντάσσεται και εξυπηρετεί αυτή την κοινωνία σε δύο επίπεδα. Πρώτον, η όλη διαδικασία εντάσσεται στα αγοραία εμπορεύματα γιατί  δημιουργεί κέρδος και το κέρδος από την ευγονική στις μέρες μας είναι τεράστιο, και δεύτερον, η ευγονική εντάσσεται στο κοινωνικό εποικοδόμημα που βοηθά στην αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας. Και αυτό ίσως είναι το πιο σημαντικό από όλα.» Τάσος Κουράκης, καθηγητής Γενετικής.