Φιντέλ Κάστρο: Συγχωρέστε με που δε μελέτησα Τζων Στιούαρτ Μιλ

του Βαγγέλη Γεωργίου

Βγαίνοντας από τις φυλακές το 1953, ο ταλαιπωρημένος, πλην αποτυχημένος έως τότε, επαναστάτης δεν είδε πουθενά να τον περιμένει η γυναίκα του. Η Μαρία Λουίζα Λαφέρτε θα τον εγκατέλειπε για πάντα όταν έμαθε ότι ο σύζυγός της Φιντέλ Κάστρο έγραφε ερωτικά γράμματα και σε άλλες κυρίες όσο ήταν στη φυλακή.

Αργότερα μια άλλη κυρία, η Celia Santzez, κέρδισε τον τίτλο της πιο αφοσιωμένης ερωμένης του και ταυτόχρονα συνεργάτιδάς του. Κοιμόντουσαν μαζί και δεν του έκανε   ποτέ σκηνές ζηλοτυπίας αν πήγαινε με άλλες γυναίκες. Στις αστικές φιλελεύθερες δημοκρατίες, όμως, οι σύζυγοι πρέπει να παραμείνουν με τους άτακτους, ισχυρούς δημόσιους άνδρες τους, πολλές φορές είτε από συνήθεια είτε από συμφέρον είτε από ματαιοδοξία. Η Jackie Kennedy δεν εγκατέλειψε τον άνδρα της παρά τις καυτές συναντήσεις του Προέδρου με την Μέριλυν και τις επισκέψεις του στα 270 πορνεία της Κούβας του Μπατίστα. Τόσο η Celia  Santzez όσο και η Jackie Kennedy έμειναν δίπλα τους μέχρι το θάνατο, αλλά το ζήτημα είναι τα κίνητρα τους στο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο που ζήσανε.  

Ήταν μοιχός, λιμπερτίνος ο Φιντέλ; Την ανοιχτόμυαλη και αντισυμβατική Σιμόν Ντε Μπουβουάρ, που γνώρισε τον «δικτάτορα», μάλλον δεν την ένοιαζε, καθώς απολάμβανε τη ζωή τους μέσα από ερωτικά τρίγωνα, σνομπάροντας τον καθωσπρεπισμό των ομοίων της μπουρζουάδων. Ήταν κορόιδα οι γυναίκες που έμεναν μαζί του, γνωρίζοντας πόσο άτακτος ήταν; Μπορεί μια «μέση» Ευρωπαία να χαρακτηρίσει την Celia Santzez πόρνη ή κορόιδο; H γυναίκα του που δεν ανεχόταν το κέρατο τον εγκατέλειψε και έφυγε. Αλλά από 'κει και πέρα ποιος μπορεί να κρίνει; To ίδιο ισχύει και για το ποιος μπορεί να κρίνει τον Φιντέλ ως πολιτικό; Πόσο απόλυτο πλην παραπλανητικό είναι εκείνο το συχνά ειπωμένο «ήταν δικτάτορας πάει και τελείωσε»;

Προοδευτικός δικτάτορας και ολιγαρχικές δημοκρατίες

Και ο Γεώργιος Παπαδόπουλος ήταν δικτάτορας αλλά ήταν στρατιωτικός δικτάτορας χωρίς λαϊκό έρεισμα. Η «δικτατορία» Κάστρο όμως, ίσως πλησίαζε αυτού του είδους τις δικτατορίες που ο Maurice Duverger αποκαλούσε «προοδευτικές», γέννημα της κοινωνίας. Αυτές συμβαίνουν διότι ο κόσμος δεν έχει τη δυνατότητα να περάσει δημοκρατικά τη βούλησή του και γι΄ αυτό στάθηκαν αναγκαίες κάποιες αποκλίσεις.

Άραγε, με τις πανίσχυρες ΗΠΑ να στέκονται απειλητικά πάνω από την Καραϊβική, με ένα άτεγκτο εμπάργκο να στραγγαλίζει την κουβανική οικονομία, με αναρίθμητους εσωτερικούς κινδύνους (π.χ. δολοφονικές απόπειρες) και με έναν λαό απελπισμένο, υπήρχαν περιθώρια δημοκρατικής διακυβέρνησης; Νοτιότερα, η συγκλονιστική κατάληξη του Αλιέντε στη Χιλή που πήγε να ψελλίσει κάτι για δημοκρατία είναι γνωστή, βάζοντας το χέρι της η φιλελεύθερη Δύση.

Η κακεντρέχεια αρκετών ξεκινάει από τις απαιτήσεις που έχουν από όλη την οικουμένη να ανήκει σε μια ιστορική ενιαία συνέχεια. Το πρόβλημα πολλών σε Ευρώπη και ΗΠΑ είναι ότι αντιμετωπίζουν όλο τον υπόλοιπο κόσμο σαν να φταίνε που δεν ήταν παρόντες όταν περνούσε το τρένο του Διαφωτισμού. Ξαφνικά όλη η ανθρωπότητα ξεκινάει και σταματάει στο δυτικό δημοκρατικό φιλελευθερισμό, όπως πάνω-κάτω τον διατύπωσε ο ανασφαλής John Stuart Mill.

Έχεις φιλελεύθερη δημοκρατία με ασύδοτη αγορά και τυπικές εκλογές; Τότε είσαι συμβατός. Όσοι δεν το έχουν, θα τους το φέρουν οι «δημοκράτες». Η Ιστορία για τους τελευταίους τελείωσε το 1989, όπως έλεγε ο Φουκουγιάμα. Του οποίου, βεβαίως, το «τέλος της ιστορίας» τέλειωσε νωρίς: Αρκεί μόνο να ρίξει κάποιος μια ματιά στο «φιλελευθερισμό» της Αυστρίας, της Γαλλίας με τη Μαρί Λεπέν, της Ελλάδας με τη Χρυσή Αυγή, της Ιταλίας με τη Λέγκα του Βορρά, της Ουγγαρίας με τον διαβόητο πρωθυπουργό. Από εκεί και πέρα το χάος.

Είναι άκομψο να είναι ο χαρακτηρισμός «δικτάτορας» η πρώτη σκέψη που περνάει από το μυαλό ενός ανθρώπου που έχει διαβάσει, για μια σύνθετη προσωπικότητα που έδρασε σε μια ιδιαίτερη εποχή και ηγήθηκε μια χώρας με αποικιοκρατικό παρελθόν και πανίσχυρους εχθρούς. Και μάλιστα μια κριτική που έχει ως ορμητήριο τα γεμάτα ατέλειες φιλελεύθερα δημοκρατικά συστήματα του δυτικού κόσμου, στον οποίο «η τυπική ύπαρξη δεδομένων ελευθεριών στη φιλελεύθερη θεωρία, αν και δεν είναι ασήμαντη, έχει περιορισμένη αξία, εφόσον αυτές οι ελευθερίες δεν εφαρμόζονται».

Για παράδειγμα τη δεκαετία του 1960, όταν ο «δικτάτορας» Φιντέλ προσπαθούσε να προστατέψει την χώρα του από τις πανίσχυρες πλην φιλελεύθερες ΗΠΑ, στη φιλελεύθερη γερμανική δημοκρατία, ναι μεν το Σύνταγμα έδινε το δικαίωμα στον καθένα να εκφέρει την άποψή του αλλά «η οικονομική πραγματικότητα το κατέστρεφε καθώς η ελευθερία του Τύπου ήταν η ελευθερία 200 πλούσιων ανθρώπων να διαδίδουν τις απόψεις τους», όπως έλεγε ο αξέχαστος Γερμανός δημοσιογράφος Paul Sethe. Κάλλιστα μπορούσε ένας ακαδημαϊκός αμοιβόμενος ή λόγω των προσβάσεών του στα εν λόγω ΜΜΕ να αρθρογραφεί κατά του μισητού «δικτάτορα» Κάστρο και παράλληλα να επαίρεται ότι ζει σε μια δημοκρατία.

Εγχειρίζοντας τους ομοφυλόφιλους και αναπαράγοντας τη φτώχεια

Πολλοί φιλελεύθεροι «αστοί» δημοκράτες κατηγόρησαν τον Φιντέλ για την στάση του απέναντι στους ομοφυλόφιλους και όχι αδίκως. Εκεί μπερδεύεται η κατάσταση καθώς η ομοφυλοφιλία είναι «ορφανή» αφού ούτε ο δυτικός πολιτισμός την αποδεχόταν μέχρι πρόσφατα. Άραγε πόσες φορές, φιλελεύθερες εφημερίδες κατέστρεψαν καριέρες λόγω ομοφυλοφιλικών «σκανδάλων», όπως εκείνη του ηγέτη του βρετανικού Κόμματος των Φιλελευθέρων, Τζέρεμυ Θορπ, το 1976 ή του στρατηγού Γκύντερ Κίσλιγνκ το 1984; Άραγε την εποχή που ανατρεπόταν ο Μπατίστα στην Κούβα, σε πόσους δύστυχους πολίτες στις ΗΠΑ τρυπήσαν τα κεφάλια στο «Dachau για αδελφές» και με μια λοβοτομή τους έφεραν στον «ίσιο δρόμο» καθιστώντας τους παράλληλα διανοητικά φυτά; Άραγε, οι δυτικές κοινωνίες της αγοράς ενσωμάτωσαν τους ομοφυλόφιλους στη βάση ότι «άνθρωποι είναι και αυτοί» ή «καταναλωτές είναι και αυτοί»;

Όσον αφορά στη φτώχεια της Κούβας, που κατηγορούν τον Κάστρο για την εξαθλίωση, άραγε με τι την συγκρίνουν; Διότι αν την συγκρίνουν με τις υπόλοιπες χώρες του γεωοικονομικού της περίγυρου όπως η Αϊτή, η Τζαμάικα κλπ. θα πρέπει να μας εξηγήσουν σε τι υστερούν οι Κουβανοί; Αν συγκρίνουν την Κούβα με τη Νορβηγία, τότε γιατί δεν συκρίνουν τη δημοκρατία της Νορβηγίας με αυτήν της Αϊτή; Πράγματα όμοια δηλαδή. Πριν λίγα χρόνια ήμουν παρών σε μια συνέντευξη ενός Έλληνα παρανόμου, που έζησε στην Κούβα, στον Σταύρο Θεοδωράκη και ίσως αξίζει να ρίξετε μια ματιά.
 

Φιντελικός νεποτισμός και δυτικές κοινωνίες αρίστων

Η κριτική στο «δικτάτορα», που έδωσε το δαχτυλίδι στον αδελφό του επιδεικνύοντας νεποτισμό, δεν είναι αβάσιμη αλλά θα πέφταμε σε πλάνη αν δεν βλέπαμε το σύνολο. Μα και στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, παράλληλα με τις εκλογές, δεν παρατηρείται νεποτισμός; Η Ελλάδα -που μετά μανίας ανήκει στη Δύση- είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα διαιώνισης του νεποτισμού, προερχόμενου μάλιστα από τα πιο φιλελεύθερα και φιλοευρωπαϊκά -υποτίθεται- στοιχεία. Στις ΗΠΑ, οι οικογένειες Κέννεντυ, Κλίντον, Μπους και πόσοι άλλοι, έχουν γατζωθεί για τα καλά στη διακυβέρνηση του κράτους διαχρονικά.

Την εποχή που έδρασε ο Κάστρο, στο σύνολο σχεδόν των ευρωπαϊκών κρατών, οι ανώτερες διοικητικές θέσεις στελεχώνονταν από γραφειοκράτες που προέρχονταν αποκλειστικά από ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Στην πρόσφατη έρευνά του ο Peter Gumbel συμπεραίνει πως τα τελευταία 40 χρόνια, οι έξι στους δέκα από το προσωπικό του Προέδρου είναι απόφοιτοι της ΕΝΑ και του Grandes Écoles. Στη Γαλλία, μόνο το 10% των ανώτερων δημόσιων λειτουργών προέρχονταν από γονείς που εργάζονταν σε χειρωνακτικά επαγγέλματα, ενώ το 70% κατάγονταν από την ελίτ της γαλλικής κοινωνίας.

«Ο φιλελευθερισμός», έγραφε πριν αρκετά χρόνια ο Παναγιώτης Καλογεράτος, «προϋποθέτει και επικαλύπτει μια ταξική διαίρεση, ένα σύστημα ατομικών ελευθεριών που έχει ως άξονα το δικαίωμα απόκτησης και προστασίας ατομικής ιδιοκτησίας, ένα κράτος απέχον από το κοινωνικο-οικονομικό γίγνεσθαι και μια πολιτική ζωή απ’ όπου αποκλείονται οι άποροι και όχι μόνο». Και από εκεί πηγάζουν τα προβλήματα της φιλελεύθερης δημοκρατίας έλεγε ο C.B. Macherson στα 70s, δηλαδή, από το γεγονός ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει χαρακτηριστικά επιδιώξει να προσαρμόσει ένα σχήμα δημοκρατικής διακυβέρνησης σε μια κοινωνία με ταξική διαίρεση.
Φιλελεύθερη μεν, δημοκρατία δεν

Το ζήτημα με τους φιλελεύθερους είναι ότι αναλώνονται στα τυπικά της διακυβέρνησης, αγνοώντας την ουσία. Άλλο τα τυπικά και άλλο τα πραγματικά δικαιώματα. Άλλο η επίκληση στην ισότητα και άλλο η αναπαραγωγή ανισοτήτων λόγω φιλελεύθερης κρατικής παρεμβατικότητας. Γι’ αυτό και ο David Held ξεκαθάριζε ότι άλλο είναι να αποδέχεσαι τα επιχειρήματα που αφορούν τις αναγκαίες προστατευτικές, διαμεσολαβητικές και αναδιανεμητικές λειτουργίες του δημοκρατικού κράτους και άλλο να τις αποδέχεσαι όπως περιγράφονται από θεωρητικούς, όπως ο John Stuart Mill, που αξίωνε τον περιορισμό της ψήφου σε ορισμένους μορφωμένους και αναγνώριση της πολλαπλής ψήφου για άτομα με ιδιαίτερες ικανότητες.

Αν συγκεντρωθούν, συντονισμένα, οι διασκορπισμένες ατέλειες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, από την ηθική μέχρι την πολιτική, θαρρώ ότι θα προκαλέσουν τέτοιο τρόμο, όσο απλώς η σκιά ενός άγριου γενειοφόρου με πούρο που οπωσδήποτε διέπραξε αθλιότητες για τις οποίες και ο ίδιος μετάνιωσε. Δε χρειάζονται, όμως, οι φιλελεύθεροι να ανησυχούν. Η δικτατορία του Κάστρο έκανε την δουλειά της κατά τον τρόπο που ο δεσποτισμός, όπως έλεγε ο John Stuart Mill, είναι μια νόμιμη λειτουργία της κυβέρνησης όταν έχει να κάνει με «βαρβάρους», με την προϋπόθεση ότι αυτοί στο τέλος θα βελτιωθούν.

Ε, αυτοί «βελτιώνονται». Στην Κούβα, θα μπουκάρει η ελεύθερη αγορά και ο ερωτισμός της εποχής της Celia Santzez και οι άλλοτε χαμογελαστοί και ερωτικοί Κουβανοί θα καταντήσουν καθωσπρέπει καταναλωτές «straight by day and swingers by night» και καλώς ήρθε το δολάριο και η κατάθλιψη.