Για τη σημασία της λέξης «δημοκρατία»

Δημοσιεύτηκε στο The Saker

Τι σημαίνει δημοκρατία; Η τυπική απάντηση σε αυτή την ερώτηση, ότι δημοκρατία σημαίνει δύναμη του λαού είναι η πρώτη παγίδα που πρέπει να αποφύγουμε. Γιατί; Γιατί η απάντηση αυτή είναι απολύτως άχρηστη. Κάθε υπερασπιστής του σύγχρονου συστήματος θα σας πει ότι οι άνθρωποι έχουν τη δύναμη να ψηφίζουν για να αλλάξουν την κυβέρνηση, συνεπώς είναι δημοκρατία… πράγμα που ξέρουμε ότι δεν είναι. Άρα πρέπει να σκάψουμε πιο βαθιά.

Πρώτα απ’ όλα όμως, πρέπει να κατανοήσουμε ότι η «δημοκρατία» είναι πιθανότατα η πιο κακοποιημένη λέξη του κόσμου σήμερα. Για πολλούς ανθρώπους περιγράφει όλα αυτά που είναι καλά, δίκαια και ευγενή. Όταν ένας πολιτικός ή ένας παρουσιαστής ειδήσεων λέει ότι η τρομοκρατία είναι απειλή προς τη δημοκρατία, αυτό που πραγματικά εννοεί είναι ότι είναι απειλή προς την έννομη τάξη ή απειλή προς τις ελευθερίες μας. Η δημοκρατία, όπως θα δούμε, έχει μια πολύ πιο συγκεκριμένη και χειροπιαστή σημασία. Παρακαλώ κρατήστε το αυτό στο νου σας καθώς ξεκινάμε την αναζήτησή μας.

Γιατί δημιουργούνται οι λέξεις; Μια νέα λέξη επινοείται όταν γεννιέται μια νέα πραγματικότητα, και μόνο τότε. Για να κατανοήσουμε τη σημασία μιας λέξης πρέπει να κοιτάξουμε το αντικείμενο που αρχικά ονομάστηκε έτσι. Αν μου πείτε ότι η λέξη «τηλεόραση» σημαίνει «όραση από μακρυά» δεν θα με βοηθήσετε και πολύ. Γνωρίζω ότι το «τηλεσκόπιο» επίσης σημαίνει «όραση από μακρυά», και μπορώ εύκολα να ξεχωρίσω μια τηλεόραση από ένα τηλεσκόπιο, καθώς είναι αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους. «Όραση από μακρυά» δεν είναι η σημασία καμίας από αυτές τις δύο λέξεις γιατί δεν μας δίνει καμία χρήσιμη πληροφορία σχετικά με τα αντικείμενα που ονομάζει.

Η λέξη «τηλεσκόπιο» δημιουργήθηκε από τον Γαλιλαίο το 1609 όταν ευθυγράμμισε δύο φακούς: τον αντικειμενικό και τον προσοφθάλμιο. Αργότερα είχαμε πλέον καθρέφτες, και πολύ αργότερα ραδιοτηλεσκόπια και άλλα, όμως όλα ξεκίνησαν με δυο φακούς. «Τηλεσκόπιο» συνεπώς δεν σημαίνει «όραση από μακρυά» (που είναι άνευ νοήματος ούτως ή άλλως), αλλά «ευθυγράμμιση δύο φακών». Παρομοίως, η λέξη «τηλεόραση» επινοήθηκε από την Telefunken το 1934 όταν για πρώτη φορά εμπορευματοποίησε την καθοδική λυχνία. Σήμερα έχουμε οθόνες πλάσματος και υγρών κρυστάλλων, αλλά η αυθεντική σημασία της λέξης «τηλεόραση» είναι «καθοδική λυχνία ηλεκτρονίων» και τίποτε άλλο.

Πότε λοιπόν χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά η λέξη «δημοκρατία»; Γνωρίζουμε ότι περιέγραφε τις αλλαγές στο υπάρχον σύνταγμα της Αθήνας που εισήχθηκαν από τον Κλεισθένη το 508 π.Χ. Και ποιες ήταν αυτές οι αλλαγές; Σίγουρα δεν ήταν η συμμετοχή όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως εισοδήματος, στην Συνέλευση, καθώς αυτό είχε ήδη θεσπιστεί από τον Σόλωνα σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα, σε μια συνταγματική μεταρρύθμιση που ονομάστηκε «τιμοκρατία» (από την λέξη «τιμή»). Όμως προτού σας εξηγήσω ποια ήταν η πραγματική καινοτομία που εισήγαγε ο Κλεισθένης, σας παρακαλώ να κάνετε υπομονή με μία, ελπίζω, όχι τόσο βαρετή συζήτηση σχετικά με τα πολιτεύματα.

Υπάρχουν πολλές κατηγοριοποιήσεις και τυπολογίες εκεί έξω. Έχω εξετάσει πολλές από αυτές και πάντοτε τις έβρισκα ανεπαρκείς, οπότε κατέληξα να δημιουργήσω την δική μου. Μην ανησυχείτε, είναι αρκετά απλή. Η πρώτη διάκριση που πρέπει να γίνει είναι μεταξύ αυταρχικών και συμμετοχικών πολιτευμάτων. Φανταστείτε μια ομάδα κυνηγών – τροφοσυλλεκτών: είτε λαμβάνουν τις αποφάσεις με κάποιου είδους συναίνεση, είτε υπάρχει ένας αρχηγός ή μια μικρή ομάδα που αποφασίζει και οι υπόλοιποι υπακούν δίχως αμφισβήτηση. Η εξουσία βασίζεται στην ωμή βία (στην οποία περίπτωση αποκαλούμε αυτό το καθεστώς ολοκληρωτικό), αλλά όχι απαραίτητα: σκεφτείτε για παράδειγμα τους Ιρανούς αγιατολάχ, των οποίων η νομιμοποίηση βασίζεται σε ηθική και θρησκευτική βάση.

Τα συμμετοχικά πολιτεύματα μπορούν να πάρουν την μορφή μιας άμεσης διακυβέρνησης όταν όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται από το σύνολο των πολιτών. Η εναλλακτική της άμεσης διακυβέρνησης είναι μια αντιπροσωπευτική κυβέρνηση, όπου ένα υποσύνολο των πολιτών που εκπροσωπεί όλους τους υπόλοιπους λαμβάνει αποφάσεις εξ ονόματός τους. Αν επιστρέψουμε στους φίλους μας Αθηναίους, θα δούμε ότι το σύνταγμά τους ήταν ένας συνδυασμός άμεσης και αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης. Εφόσον η Συνέλευση δεν μπορούσε να συνέρχεται κάθε μέρα, καθώς οι πολίτες είχαν καλύτερα πράγματα να κάνουν στη ζωή τους, θεσμοθέτησαν ένα μόνιμο Συμβούλιο το οποίο διεκπεραίωνε τα καθημερινά ζητήματα.

Υπό την τιμοκρατία του Σόλωνα, το αποκαλούμενο Συμβούλιο των Τετρακοσίων ήταν ένα εκλεγμένο σώμα. Η ιδιοφυΐα του Κλεισθένη έμελλε να το αλλάξει. Παρατήρησε ότι αυτοί οι οποίοι εκλεγόντουσαν ήταν πάντοτε αυτοί που επιθυμούσαν περισσότερο να αποκτήσουν μέρος της εξουσίας, και ότι πάντοτε τη χρησιμοποιούσαν προς ίδιον όφελος και όχι για το κοινό καλό. Περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα, ο Πλάτωνας συνόψισε αυτό το γεγονός γράφοντας ότι το χειρότερο που μπορεί να συμβεί σε μια κοινωνία είναι τα αξιώματα να αναλαμβάνονται από αυτούς που τα λαχταρούν περισσότερο. Όμως αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα με τις εκλογές: πρέπει να είσαι ένα φιλόδοξο άτομο για να θέσεις υποψηφιότητα. Μια περίφημη ρήση του Γάλλου φιλόσοφου Αλαίν ήταν ότι αυτό που χαρακτηρίζει έναν έντιμο άνθρωπο είναι να μην θέλει να κυβερνήσει τους άλλους, που σημαίνει, εκ συνεπαγωγής, ότι θα είναι οι λιγότερο ενάρετοι μεταξύ μας αυτοί που θα εκμεταλλεύονται πάντα την κατάσταση.

Απέναντι σε αυτή την πρόκληση (πώς να επιλέγεις ένα υποσύνολο πολιτών που να αντιπροσωπεύουν όλους τους υπόλοιπους αποφεύγοντας όμως αυτούς που επιθυμούν περισσότερο να εκλεγούν), ο Κλεισθένης βρήκε μια πρωτότυπη λύση. Εισήγαγε ένα νέο Συμβούλιο των Πεντακοσίων του οποίου τα μέλη δεν θα εκλέγονταν αλλά θα κληρώνονταν. Μια μηχανή που ονομάστηκε κληρωτίδα λαξεύτηκε από πέτρα και χρησιμοποιούνταν για την τυχαία επιλογή των ονομάτων των πολιτών που θα έπαιρναν θέση στο Συμβούλιο για το υπόλοιπο έτος εκ μέρους των διάφορων δήμων, εδαφικών διαχωρισμών που αποτελούσαν μια γειτονιά ή προάστιο της Αθήνας, ή ένα χωριό ή χωριουδάκι στην ύπαιθρο γύρω της. Όπως θα περίμενε κανείς, η καινοτομία δεν άρεσε σε όλους. Οι πλούσιοι πολίτες του κέντρου της Αθήνας, που ήταν συνηθισμένοι να κερδίζουν σε κάθε εκλογική διαδικασία, χλεύαζαν το νέο σύστημα αποκαλώντας το «αρχή του δήμου», που σε σημερινούς όρους είναι το αντίστοιχο του «αρχή της πλέμπας». Η σημερινή ρίζα μπορεί να βρεθεί στη λέξη «δημοτικός», που αναφέρεται στην καθομιλουμένη μορφή της Ελληνικής γλώσσας σε αντίστιξη με την λόγια μορφή, που χρησιμοποιείται σε ιδιαίτερους, καλλιεργημένους κύκλους.

Στην αρχή της, λοιπόν, η λέξη «δημοκρατία» δεν σήμαινε «αρχή του λαού» (Σημ.Μετ. people στο πρωτότυπο), καθώς η ίδια η έννοια του «λαού» ως ένα σύνολο ατόμων με κοινά πολιτικά δικαιώματα δεν είχε εννοιοδοτηθεί ακόμη· κατά μια έννοια άλλωστε, μόλις είχε γεννηθεί. Όταν οι φτωχότεροι Αθηναίοι πολίτες το γύρισαν μπούμερανγκ στους πλούσιους και αποδέχτηκαν περήφανα το παρατσούκλι που τους προσάψανε, άρχισαν να αποκαλούν το νέο σύστημα δημοκρατία ώστε να το διαχωρίσουν από το αριστοκρατικό σύστημα που εφαρμοζόταν σε άλλες πόλεις-κράτη, όπως η Σπάρτη, οι οποίες συνέχιζαν να εκλέγουν τα συμβούλιά τους.

Ιδού λοιπόν: ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που το τηλεσκόπιο σημαίνει «ευθυγράμμιση δύο φακών» και η τηλεόραση σημαίνει «καθοδικός σωλήνας», η δημοκρατία σημαίνει «κληρωτοί πολιτικοί αξιωματούχοι» και τίποτε άλλο.

Μπορούμε τώρα να επεκτείνουμε την κατηγοριοποίησή μας ένα βήμα παραπέρα: τα αντιπροσωπευτικά καθεστώτα μπορούν να είναι είτε αριστοκρατικά, αν βασίζονται στις εκλογές, είτε δημοκρατικά αν βασίζονται στην κλήρωση.

Σύμφωνα με την εμπειρία μου, πολλοί άνθρωποι όταν εκτίθενται σε αυτές τις αλήθειες, αντιδρούν με πλήρη άρνηση. Όμως το γεγονός είναι ότι αυτή είναι μια απολύτως τετριμμένη γνώση για τους πολιτικούς επιστήμονες, σχεδόν όλης της καταγεγραμμένης ιστορίας: από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη στον Μοντεσκιέ και τον Ρουσσώ, στα μέσα του 18ου αιώνα, όλοι τους έγραφαν το ίδιο: οι εκλογές είναι αριστοκρατικές και η κλήρωση είναι δημοκρατική. Πώς γίνεται λοιπόν να έχουμε κατηχηθεί τόσο διεξοδικά ώστε να πιστεύουμε το ακριβώς αντίθετο ενός πράγματος που ήταν εντελώς ξεκάθαρο για τους μεγαλύτερους διανοητές της ανθρωπότητας;

Λοιπόν, η αλλαγή ξεκίνησε στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν η πλούσια μπουρζουαζία της Γαλλίας και της Βόρειας Αμερικής αποφάσισε ότι θα ήταν καλύτερα για εκείνη αν ξεφορτωνόταν το τότε μοναρχικό καθεστώς (το οποίο στο κάτω-κάτω δεν είχε υπάρξει τόσο κακό μαζί τους, αλλιώς δεν θα είχαν γίνει τόσο πλούσιοι εξ αρχής). Περιττό να ειπωθεί ότι η μοιρασιά της εξουσίας με τις φτωχές μάζες ήταν πάντοτε εντελώς εκτός συζήτησης. Οι μάζες μπορούσαν να χρησιμοποιούνται για να πολεμούν τα στρατεύματα του βασιλιά και έπειτα να τις ξεγελούν, κάνοντάς τες να πιστεύουν ότι η νίκη ήταν και δική τους. Τόσο οι Ιδρυτές Πατέρες των ΗΠΑ όσο και οι Γάλλοι επαναστάτες ήταν ξεκάθαροι και ανένδοτοι στην αντίθεσή τους στη δημοκρατία. Είναι αρκετό να διαβάσει κανείς τι έλεγαν και έγραφαν ώστε να καταλάβει ότι η δημοκρατία ήταν για αυτούς μια πολύ κακή και άσχημη λέξη.

Αλλά το να αποκαλέσουν το σύστημα των εκλογών τους αριστοκρατία, το οποίο θα ήταν το λογικό πράγμα να κάνουν σε συνέχεια της φιλοσοφική παράδοσης που αναφέραμε, δεν ήταν αποδεκτό. Δεν ήταν η αριστοκρατία ο απεχθής εχθρός που μόλις καταστράφηκε; Έτσι τελικά αναγκάστηκαν να συμβιβαστούν με την λέξη «ρεπούμπλικα», ένα άδειο σημαίνον που μπορεί να σημαίνει οτιδήποτε θέλεις να σημαίνει.

Δεν υπάρχει τίποτε το λάθος με την αυθεντική σημασία της λέξης «αριστοκρατία». Ετυμολογικά, προέρχεται από την Ελληνική λέξη άριστος. Η κυβέρνηση των καλύτερων συνεπώς. Ο Πλάτωνας, που απεχθανόταν τη δημοκρατία, προτιμούσε την αριστοκρατία πάνω από όλα τα πολιτεύματα. Τα πράγματα άρχισαν να πηγαίνουν στραβά όταν η αριστοκρατία έγινε κληρονομική και, όπως το έθεσε ο Ρουσσώ, είδαμε εικοσάχρονους γερουσιαστές. Ο Ρουσσώ ξεχώριζε τρία διαφορετικά είδη αριστοκρατίας: αυτό της ηλικίας, ή φυσική αριστοκρατία, το οποίο μπορούμε ακόμη να το βρούμε σε λεγόμενες πρωτόγονες φυλές (λες και εμείς είμαστε πολιτισμένοι!), την εξ αίματος, ή κληρονομική αριστοκρατία, την οποία θεωρούσε το χειρότερο των συστημάτων διακυβέρνησης, και αυτό της αξίας, ή αριστοκρατία των εκλογών, που θεωρούσε το καλύτερο.

Προσωπικά, προτιμώ την κλήρωση σε σχέση με τις εκλογές ως τη μέθοδο ανάδειξης αντιπροσώπων, αλλά μπορώ να δεχθώ ότι άλλοι άνθρωποι προτιμούν τις εκλογές. Δεν έχω κάποιο πρόβλημα με αυτό. Αλλά έχω πρόβλημα με τους ανθρώπους που αποκαλούν τις εκλογές «δημοκρατικές». Μου θυμίζει την ιστορία με τον άσχημο τύπο που πάει στο γιατρό και του λέει: «Η οικογένειά μου διαμαρτύρεται συνέχεια ότι δεν μπορώ να προφέρω τη λέξη “πηνίο”». «Για ξαναπές το», λέει ο γιατρός. «Πηνίο». «Μπορείς να είσαι ήσυχος ότι δεν έχεις κανένα πρόβλημα: προφέρεις τη λέξη τόσο καλά όσο ο καθένας». Ο άσχημος επιστρέφει σπίτι και λέει στο παιδί του: «Τζόνυ καλέ μου, κάνε τη χάρη στον μπαμπά σου και φέρε μου μια σακουλίτσα αμύγδαλα, ένα μεγάλο ποτήρι και μια από αυτές τις μπύρες από την πόρτα του πηνίου».

Αυτό ήταν πραγματικά το τελευταίο κεφάλαιο της ιστορίας μας, αυτό που τοποθέτησε οριστικά την παγίδα στην οποία βρισκόμαστε αιχμάλωτοι ακόμη σήμερα, δίχως να γνωρίζουμε πώς να αποδράσουμε: η βαθμιαία μετατόπιση – από εξαιρετικά αρνητικούς σε εξαιρετικά θετικούς – των συνειρμών της λέξης δημοκρατία, μέσα στη διάρκεια μερικών δεκαετιών. Το πρόβλημα με τις εκλογές, βλέπετε, είναι ότι πρέπει να κάνεις εκλογικό αγώνα και να κερδίσεις. Όπως θα σας πει κάθε ειδικός στο μάρκετινγκ, εκλογών ή άλλο, τίποτα δεν μπορεί να νικήσει μια καλή φίρμα. Ο Άντριου Τζάκσον είχε προσπαθήσει να εκλεγεί και απέτυχε, το 1824. Το 1828 τελικά βρήκε την φίρμα που έψαχνε όλα αυτά τα χρόνια: το Δημοκρατικό Κόμμα. Το κόμμα του λαού! Ποιος θα μπορούσε να είναι αντίθετος σε αυτό; Και φυσικά κέρδισε, όχι μια φορά, αλλά δύο.

Μέχρι τώρα, δεν έχω πει τίποτε καινούριο. Μπορεί να ακούγεται καινούριο σε πολλούς ανθρώπους, αλλά αυτές είναι απλές αλήθειες που βρισκόντουσαν πάντοτε εδώ. Κρυμμένες σε κοινή θέα, ας πούμε. Φυσικά είμαστε γαλουχημένοι από τα παιδικά μας χρόνια να μην βλέπουμε αυτές τις αλήθειες. «Οι δημοκρατικές εκλογές», ακούμε ξανά και ξανά, λες και δεν είναι ένα σχήμα οξύμωρο, μια αντίφαση όρων. Οι εκλογές είναι αριστοκρατικές και η κλήρωση είναι δημοκρατική – εκτός αν ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Μοντεσκιέ και ο Ρουσσώ ήταν όλοι τους λάθος.

Αυτή είναι μια δύσκολη μάχη, έχω πλήρη επίγνωση αυτού. Αυτοί που κερδίζουν από το σημερινό καθεστώς της αριστοκρατίας των εκλογών χρειάζεται μόνο να συνεχίσουν να επαναλαμβάνουν τα ψέματά τους, ενώ εμείς πρέπει να κάνουμε μια τεράστια προσπάθεια ώστε να εξηγήσουμε στους ανθρώπους γύρω μας την αληθινή σημασία της δημοκρατίας. Όμως, φοβάμαι ότι αυτή είναι επίσης η μόνη μας ευκαιρία να αποδράσουμε από την παγίδα τους και να επανακτήσουμε τις καλές ζωές που αξίζουν σε όλους μας.