Με τον αγαπημένο συνάδελφο Μωυσή Λίτση γνωριστήκαμε σε κοινούς αγώνες, περπατήσαμε σε κοινές πορείες, γίναμε «σύντροφοι αντίπαλοι», όπως μου αρέσει να λέω – στην πολυδιασπασμένη αριστερά κάποιους ανθρώπους, πρώτα και πάνω από διαφωνίες στα επιμέρους, τους εκτιμάς για τη συνολική τους στάση και πορεία.
Τον ξαναβρίσκω και συζητάμε, με αφορμή το βιβλίο του για την κοινή μας νιότη, την πρώτη αριστερά της μεταπολίτευσης, που μας βρήκε μαθητές, και μας άνδρωσε μες σε αδρεναλίνη και γιορτή, για τον κόσμο που θα αλλάζαμε.
Τίτλος, «στης Μεταπολίτευσης τα χρόνια».
Ένα αληθινό ντοκουμέντο, γεμάτο ψηφίδες που κατορθώνουν να αναδείξουν τη μεγάλη εικόνα και να καταγράψουν, χωρίς ωραιοποιήσεις αλλά με την αρμόζουσα νοσταλγία, για τη γενιά μας, όσα δημιούργησαν τη σημερινή αριστερά.
Πως ξεκίνησες, πως ήρθε η ιδέα για αυτό το βιβλίο;
Όπως αναφέρω και στο εισαγωγικό μου σημείωμα, όντας έφηβος μαθητής τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, μάζευα και κρατούσα σε ντοσιέ, τις προκηρύξεις, φυλλάδια, μπροσούρες κλπ, που κυκλοφορούσαν άφθονα τότε στους δρόμους και τις γειτονιές της Αθήνας.
Το υλικό αυτό παρέμενε στα ντουλάπια για χρόνια. Η ριζοσπαστικοποίηση λόγω μνημονίων τα τελευταία χρόνια, η συζήτηση περί «του τέλους της εποχής της μεταπολίτευσης», «η πρώτη φορά αριστερά», αλλά και το γεγονός ότι μετά το κλείσιμο της Ελευθεροτυπίας στην οποία εργαζόμουν τα τελευταία χρόνια, με άφησε άνεργο και υποαπασχολούμενο για πολύ καιρό, μου έδωσε ώθηση να ασχοληθώ με το τεράστιο αυτό υλικό το οποίο είχα στα χέρια μου από την εποχή των μαθητικών μου χρόνων.
Έτσι ωρίμασε η ιδέα να αρχίσω να γράφω το βιβλίο, επιχειρώντας μέσα από την τεράστια ποικιλία προκηρύξεων, να αναδείξω το στίγμα της εποχής και των πρώτων μεταπολιτευτικών χρόνων.
Όταν άρχισα να γράφω το βιβλίο, πολύ πριν βρεθεί εκδότης που να ενδιαφέρεται να το εκδώσει, εξεπλάγην και ο ίδιος όταν διαπίστωσα ότι όχι μόνο είχα υλικό το οποίο προέρχονταν σχεδόν από όλο το πολιτικό φάσμα (ΠΑΣΟΚ, κοινοβουλευτική και εξωκοινοβουλευτική αριστερά, αναρχικοί, αλλά και κόμματα εξουσίας όπως ΝΔ και ΕΔΗΚ), αλλά και ότι αυτό αναδείκνυε, παρά τις επί μέρους πολιτικές διαφορές, σχεδόν όλα τα ζητήματα, μικρά και μεγάλα, που απασχολούσαν τον κόσμο στη μεταπολίτευση και ειδικά τους νέους.
Πως ένας μαθητής ξεκινά ένα τέτοιο αρχείο, και κατά πόσον ένα τέτοιο αρχείο, εν τέλει, γίνεται δρόμος για τη δημοσιογραφία;
Για τη συλλογή ενός τέτοιου αρχείου και μάλιστα από έναν μαθητή, πρωτεύοντα ρόλο έπαιξε η εποχή. Εποχή έντονης πολιτικοποίησης, κομματικοποίησης και ριζοσπαστισμού. «Ασυναίσθητη παρόρμηση», όπως γράφω στην εισαγωγή, «ενός εφήβου που αισθανόταν ότι ζούσε ιστορικές στιγμές».
Φυσικά τότε δεν είχα ιδέα ότι θα ασχοληθώ με τη δημοσιογραφία ή ότι θα σπούδαζα ιστορία. Δεν ήξερα καν τι θέλω…, όπως οι περισσότεροι έφηβοι διαχρονικά.
Ωστόσο η εφημερίδα την εποχή εκείνη δεν ήταν μόνο το κυριότερο μέσο ενημέρωσης. Ήταν μέσο για την προβολή ιδεών, μαχητικών διεκδικήσεων, αναφορών στα δεκάδες κοινωνικά προβλήματα, ιδίως οι μαθητικές και γενικότερα οι εφημερίδες που έβγαζαν οι κομματικές νεολαίες.
Τότε έκανα και τα πρώτα μου δημοσιογραφικά βήματα ως μέλος της συντακτικής επιτροπής που έβγαζε την εφημερίδα «Μαθητική Πορεία», εφημερίδα της ΔΗΜΑΚ (Δημοκρατική Μαθητική Παράταξη) που συνδεόταν πολιτικά με το «Ρήγα Φεραίο», τη νεολαία του ΚΚΕ εσωτερικού.
Φυσικά το μεράκι για τη δημοσιογραφία και μάλιστα τη μαχητική, μου είχε μείνει από τότε και έτσι όταν μου δόθηκε η ευκαιρία, άρχισα να ασχολούμαι επαγγελματικά.
Η ιδέα ότι μπορείς με μια εφημερίδα «να αλλάξεις τον κόσμο» και να επηρεάσεις συνειδήσεις, είναι κληροδότημα εκείνης της εποχής.
Πόσο δύσκολο είναι να χωροθετήσεις την αριστερά σε μια εποχή με τόσες ζυμώσεις και τόσον αναβρασμό;
Πάρα πολύ δύσκολο. Ιδίως για να ταυτοποιήσεις οργανώσεις αλλά και γεγονότα (εργατικές, φοιτητικές κινητοποιήσεις) για τα οποία υπήρχαν συχνές αναφορές στο υλικό το οποίο είχα στα χέρια μου.
Πέρα από τα γνωστά κόμματα της κοινοβουλευτικής αριστεράς-ΚΚΕ, ΚΚΕ εσωτ, ΕΔΑ- αλλά και οργανώσεις της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς που παραμένουν μέχρι σήμερα ζωντανές, αν και «περιθωριοποιημένες», την εποχή της μεταπολίτευσης υπήρχε πανσπερμία οργανώσεων, ιδίως στο χώρο της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς, με κύριο χαρακτηριστικό την πολυδιάσπαση.
Για τον πολιτικό τους προσανατολισμό και ιστορία, πέρα από κάποια δημοσιεύματα στο ίντερνετ, πολύ σημαντικό ρόλο έπαιξε-και θα ήθελα να το μνημονεύσω ιδιαίτερα- το βιβλίο του ιστορικού και αγωνιστή της αριστεράς Γιώργου Αλεξάτου «Ιστορικό Λεξικό του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος».
Ένα βιβλίο το οποίο με βοήθησε πάρα πολύ στο να ξεδιαλύνω το κουβάρι των δεκάδων οργανώσεων της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς που υπήρχαν τότε, οι περισσότερες από τις οποίες εξαφανίστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’80.
Ακόμη πιο δύσκολο ήταν να βρεθούν στοιχεία για κάποιους αγωνιστές, ιδίως από τον αναρχικό χώρο, οι οποίοι τότε βρισκόντουσαν συνεχώς στο στόχαστρο των διωκτικών αρχών. Για κάποιους βοήθησαν αναφορές στο ίντερνετ και δημοσιεύματα των εφημερίδων της εποχής.
Δίνεις χώρο στην καταγραφή των φασιστικών προκλήσεων εκείνης της εποχής, και των απαντήσεων που δόθηκαν. Γιατί;
Ασφαλώς. Τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, γινόντουσαν κατά κόρον βομβιστικές επιθέσεις κατά αριστερών κομμάτων, κινηματογράφων που έπαιζαν σοβιετικές ταινίες και τραμπουκισμοί ακροδεξιών, οι οποίο φωτογραφίζονταν μάλιστα πλάι σε αστυνομικούς, όπως μαρτυρά προκήρυξη-ντοκουμέντο της Συμμαχίας Αριστερών και Προοδευτικών Δυνάμεων Ζωγράφου το 1977, η οποία παρατίθενται στο βιβλίο.
Εγώ ο ίδιος όντας μαθητής και μέλος του «ΡΗΓΑ» έγινα μάρτυρας βομβιστικής επίθεσης στα γραφεία του ΚΚΕ εσωτερικού στα Κάτω Πετράλωνα.
Επίθεση που παρ’ ολίγον να θρηνήσουμε θύματα όπως μου θύμισε σύντροφος από εκείνη την εποχή.
Οι επιθέσεις του φασιστικού παρακράτους αντιμετωπίζονταν με σχετική «ανοχή». Είναι η περίοδος που παίρνει το βάπτισμα του πυρός και ο κατοπινός «φύρερ της Χρυσής Αυγής», ο Νίκος Μιχαλολιάκος, ο οποίος είχε καταδικαστεί για βομβιστική ενέργεια σε κινηματογράφο που έπαιζε σοβιετική ταινία.
Σε μία μάλιστα σπάνια στιγμή ενότητας, οι τοπικές οργανώσεις νεολαίας της Ε.ΚΟ.Ν ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΑΙΟΣ-Ν.ΠΑΣΟΚ και ΚΝΕ Πετραλώνων, είχαν κυκλοφορήσει κοινή καταγγελία, κατά του μπαράζ βομβιστικών επιθέσεων, μια εκ των οποίων αφορούσε επίθεση στα γραφεία του ΚΚΕ στην περιοχή τον Δεκέμβριο του 1978.
Όπως γράφω σε κάποιο σημείο, στο κεφάλαιο το οποίο αναφέρεται στις φασιστικές επιθέσεις, «σαράντα χρόνια μετά, δεν μπορεί παρά να προκαλεί θλίψη το γεγονός ότι τα «σταγονίδια» εκείνης της εποχής, έχουν γίνει σήμερα «σταγόνες» που βγήκαν από τους υπονόμους της ιστορίας…., με τους επιγόνους των βασανιστών και των συνοδοιπόρων τους να βρίσκονται πλέον ως «εκπρόσωποι του λαού» στη Βουλή των Ελλήνων.».
Η εποχή που καταγράφεις, όπως την καταγράφεις, έχει έντονο το διεθνιστικό στοιχείο. Οι της αριστεράς νοιάζονταν για τον κόσμο, εκδήλωναν πολλαπλά την αλληλεγγύη τους. Πιστεύεις ότι αυτό ισχύει και σήμερα ή μας έχει φάει η ομφαλοσκόπηση;
Αν και υπάρχουν και σήμερα διεθνιστικού τύπου αντιδράσεις κυρίως από κόμματα και οργανώσεις της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς, είναι πολύ περιορισμένες σε σχέση με αυτές της μεταπολίτευσης.
Χάρη στις κινητοποιήσεις εκείνες και το άφθονο υλικό που κυκλοφορούσε, μάθαμε εμείς οι νεότεροι για το Βιετνάμ και τη Χιλή, προβληματιστήκαμε με όσα συνέβαιναν στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού»-βλέπε Άνοιξη της Πράγας- κινητοποιηθήκαμε κατά της χούντας του Βιντέλα στην Αργεντινή, εν μέσω Μουντιάλ, και μαθαίναμε για τα όσα αποτρόπαια συνέβαιναν στο Ιράν επί σάχη, με αφορμή την ιρανική επανάσταση.
Σήμερα όντως, με εξαίρεση κάποιες σποραδικές κινητοποιήσεις, σε μεγάλο βαθμό ομφαλοσκοπούμε.
Άλλωστε δυστυχώς ακούμε καθημερινά σε λεωφορεία και τρόλει το μότο «να πάνε πίσω στις πατρίδες τους» για τους εκατοντάδες απόκληρους από τη Συρία και αλλού που έχουν έρθει αναζητώντας πάνω από όλα «ασφάλεια» και όσο το δυνατόν «κανονική ζωή».
Στη μεταπολίτευση περίσσευε η αλληλεγγύη στους κατατετρεγμένους του κόσμου, πολλοί από τους οποίους έβρισκαν άσυλο στην Ελλάδα, συνεχίζοντας τον αγώνα τους με προκηρύξεις και φυλλάδια που μοίραζαν στους δρόμους της Αθήνας.
Υπάρχει κάποια προκήρυξη ή ανακοίνωση που να είχε και ιδιαίτερη συναισθηματική αξία για σενα; ξεχωρίζεις κάτι;
Νομίζω ναι. Είναι η ιδρυτική διακήρυξη της ΔΗΜΑΚ του 1975. Πρώτον λόγω του ότι ως μέλος της οργάνωσης στην απίστευτη για σήμερα ηλικία των 14-15 ετών, θυμάμαι με αγάπη τα χρόνια εκείνα, τα οποία έπαιξαν και αυτά το ρόλο τους στη διαμόρφωση της προσωπικότητας μου.
Το τετρασέλιδο αυτό το οποίο απέκτησα από την επανέκδοσή του ένα χρόνο μετά την αρχική του κυκλοφορία, το ξεχωρίζω και για ένα ακόμη λόγο:
Στην πρώτη σελίδα φιγουράρει φωτογραφία από την πρώτη μεταπολιτευτική πορεία για την επέτειο του Πολυτεχνείου, στην οποία νεολαίοι κρατούν την αιματοβαμμένη ελληνική σημαία, μαζί με πορτρέτα των δολοφονημένων παιδιών.
Οι επέτειοι της εξέγερσης του Πολυτεχνείου έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ριζοσπαστικοποίηση της γενιάς της μεταπολίτευσης, των μαθητών που κατεβαίναμε μετά από αποχή στις πορείες-το Πολυτεχνείο δεν ήταν ακόμη σχολική αργία.
Τα όσα συνέβησαν το Νοέμβρη του 1973, ήταν πολύ κοντά σε εμάς. Όχι μόνο χρονικά αλλά ψυχολογικά, αφού τα παιδιά που μαθαίναμε πως σκοτώθηκαν εκείνο το βράδυ ήταν πολύ κοντά στη δική μας ηλικία, προκαλώντας ένα μεγάλο «ΓΙΑΤΙ;».
Ηχεί περίεργο στους σημερινούς νέους το γεγονός ότι για τη δική μας γενιά, που ανδρώθηκε πολιτικά στα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια, η πολιτικοποίηση, ειδικά στην αριστερά, ξεκινούσε σε μαθητικές ηλικίες. Νομίζω με το βιβλίο σου, μπορούν να καταλάβουν καλύτερα τις συνθήκες. Εσύ πως βλέπεις αυτές τις γενιές, τη δική μας τότε, και τη γενιά που ανδρώθηκε στην κρίση, τώρα;
Είναι φυσικό εποχές μεγάλων γεγονότων όπως ήταν η μεταπολίτευση αλλά και το ευρύτερο κίνημα αμφισβήτησης της νεολαίας διεθνώς, το οποίο μάλιστα ερχόταν με καθυστέρηση λόγω χούντας στην Ελλάδα, να επηρεάσει.
Στις εφημερίδες διάβαζες για βασανιστήρια, άκουγες Θεοδωράκη για τον οποίο δεν τολμούσες να ρωτήσεις τους συντηρητικούς γονείς, ανακάλυπτες το ροκ και τα μακριά μαλλιά…
Η στράτευση σε οργανώσεις της αριστεράς και μάλιστα σε μαθητική ηλικία είχε μαζικά χαρακτηριστικά και επηρέαζε τους νέους της εποχής. Ήταν μέρος της νεανικής αμφισβήτησης και των αναζητήσεων για ένα καλύτερο κόσμο.
Η καταπίεση της εποχής ήταν περισσότερο «μαύρο-άσπρο» από ότι ήταν η σημερινή. Οι σεξουαλικές σχέσεις στην εφηβία ήταν ταμπού, υπήρχαν σχολεία αρρένων και θηλέων, οι περισσότεροι γονείς αντιμετώπιζαν με αμηχανία την επαναστατικότητα των εφήβων, το σχολείο παρέμενε αυταρχικό.
Βέβαια η κομματική στράτευση σε πολύ νεαρή ηλικία είχε και τις υπερβολές. Τον φανατισμό που είναι ίδιον των εφήβων. Η διάσπαση του «Ρήγα» το 1978 σε «κομματικά νομιμόφρονες» και τη «Β’ Πανελλαδική», με την οξύτητα που είχε δημιουργήσει, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κομματική μου αποστράτευση το 1979, χρονιά που συμπτωματικά τελειώνει και το χόμπι της συλλογής προκηρύξεων. Πηγαίναμε στα πάρτι μετά από αφισοκολλήσεις, με το μυαλό περισσότερο στην κομματική αντιπαράθεση παρά στο… φλερτ.
Η κρίση των μνημονίων ταρακούνησε τη σημερινή νεολαία που είδε στα θεωρούμενα μέχρι τότε «μικροαστικά τους σπίτια», να τα κτυπά η ανεργία. Η σημερινή καταπίεση των νέων είναι υπόγεια. Μοιάζουν να τα έχουν όλα, κι’ όμως έχουν τις δικές τους αναζητήσεις και προβληματισμούς. Πιστεύω πως κάθε εποχή γεννά τη δική της αμφισβήτηση. Ποιο δρόμο και ποια πρότυπα αυτή θα ακολουθήσει είναι πάντοτε ένα μεγάλο ερωτηματικό.
Η παρουσίαση του βιβλίου του Μωυσή Λίτση «στης Μεταπολίτευσης τα χρόνια» θα γίνει στην ΕΣΗΕΑ (1ος όροφος, 2.12.2019 στις 19.00). Το βιβλίο θα παρουσιάσουν οι δημοσιογράφοι Τάσος Κωστόπουλος, Λήδα Μοσχονά και Γιάννης Παντελάκης. Τη συζήτηση θα συντονίσει ο δημοσιογράφος Βασίλης Καλαμαράς. Θα μιλήσει και ο συγγραφέας Μωυσής Λίτσης.