του Θάνου Καμήλαλη

Σύμφωνα με την έρευνα της Pagella Politica, που αναπαράχθηκε από μεγάλα ιταλικά ΜΜΕ, όπως η Corriere de la Serra, οι πέντε από τις δέκα ειδήσεις για το ιταλικό δημοψήφισμα που συγκέντρωσαν τις περισσότερες αντιδράσεις (π.χ. likes, retweets, shares) στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το διάστημα Οκτωβρίου – Νοεμβρίου είναι ψεύτικες. Μάλιστα, στην κατηγορία των «fake news» ανήκουν η πρώτη, η τρίτη και η πέμπτη σε δημοφιλία ειδήσεις. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε με το σύστημα μέτρησης του Buzzfeed News, BuzzSumo που δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες να ψάξουν αναρτήσεις με βάση το περιεχόμενο, την ηλεκτρονική διεύθυνση, το χρόνο ή τις αντιδράσεις στα κοινωνικά μέσα. Ανάλογη έρευνα που πραγματοποίησε το Buzzfeed μετά το τέλος των αμερικανικών εκλογών έδειξε ότι οι πιο δημοφιλείς ψεύτικες ειδήσεις που αφορούσαν τον Ντόναλντ Τραμπ και την Χίλαρι Κλίντον συγκέντρωσαν χιλιάδες αντιδράσεις στο Facebook παραπάνω από τις πιο διαδεδομένες πραγματικές ειδήσεις των μεγάλων ΜΜΕ των ΗΠΑ, όπως η Washington Post και οι New York Times

Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι περισσότερη απήχηση στα κοινωνικά μέσα δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι ψεύτικες ειδήσεις διαβάζονται από περισσότερο κόσμο σε σχέση με τις πραγματικές. Όπως σημειώνει η Pagella Politica, πολλές φορές τα hoaxes αναπαράγονται από λίγες ιστοσελίδες, ενώ οι πραγματικές ειδήσεις κυκλοφορούν από δεκάδες ή εκατοντάδες ΜΜΕ, γεγονός που μειώνει τα στατιστικά τους στα κοινωνικά μέσα Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε εδώ ότι τα hoaxes είναι σκοπίμως περισσότερο εντυπωσιοθηρικά, οπότε είναι λογικό να προκαλούν περισσότερες αντιδράσεις από τους χρήστες που επηρεάζονται από αυτά. Ωστόσο η απήχηση των ψευδών ειδήσεων φαίνεται ότι αυξάνεται με γοργούς ρυθμούς, καθώς τα social media ανάγονται σε βασική πηγή ενημέρωσης, κυρίως για τους νέους.

Τον περασμένο Ιούλιο, έρευνα του Reuters Institute for the Study of Journalism έδειξε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν μετατραπεί σε βασική πηγή ενημέρωσης για τους νέους, ξεπερνώντας την τηλεόραση. Από τα άτομα 18-24 ετών που συμμετείχαν στην έρευνα, το 28% δήλωσε ότι τα social media είναι η βασική πηγή πληροφόρησής τους, τη στιγμή που την τηλεόραση ανέφερε το 24%.

Επίσης η έρευνα υποδεικνύει πως το 51% των ανθρώπων με πρόσβαση στο Ίντερνετ χρησιμοποιεί τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως πηγή ενημέρωσης. Το Facebook αποτελεί την πιο κοινή πηγή νέων, καθώς χρησιμοποιείται από το 44% για την παρακολούθηση, διαμοιρασμό και σχολιασμό ειδήσεων, ενώ δεύτερο έρχεται το YouTube με 19% και τρίτο το Twitter με 10. Ωστόσο, όπως τονίζεται στην έρευνα, τα παραδοσιακά ΜΜΕ εξακολουθούν να παράγουν το μεγαλύτερο μέρος των «σοβαρών» θεμάτων που διαβάζει το κοινό, με τους αναγνώστες να στρέφονται στους νέους «παίκτες» για πιο «ελαφρά» θέματα.

Μετά τις αμερικανικές εκλογές, από πολλά ΜΜΕ εκφράστηκε η άποψη ότι το Facebook επηρέασε το αποτέλεσμα των εκλογών. Ο ιδιοκτήτης του μέσου, Μαρκ Ζουκερμπεργκ αρχικά χαρακτήρισε τις κατηγορίες ως «μια πολύ τρελή ιδέα», ωστόσο λίγες μέρες αργότερα Facebook και Google ανακοίνωσαν πως θα λάβουν μέτρα για να περιορίσουν και να επισημαίνουν τις ψευδείς ειδήσεις στις πλατφόρμες τους.

Ιταλία: Οι ψεύτικες ειδήσεις στην κορυφή των social media

Πέντε hoaxes είναι στις 10 πιο διαδεδομένες ειδήσεις στα κοινωνικά μέσα της Ιταλίας τους δύο τελευταίους μήνες, σύμφωνα με την ανάλυση της Pagella Politica. Συγκεκριμένα, στην πρώτη θέση σε αντιδράσεις στα social media βρίσκεται μία είδηση που υποστηρίζει ότι βρέθηκαν 500.000 ψηφοδέλτια για το δημοψήφισμα με προσημειωμένο το «Ναι». Η ανάρτηση ξεκίνησε από την ιστοσελίδα Italiani-informati.com, ενώ μάλιστα στον τίτλο γίνεται λόγος για «είδηση-σοκ» και κάλεσμα για κοινοποίηση (στην Ελλάδα χρησιμοποιείται περισσότερο το «Διαδώστε»)

Στο κάτω μέρος της ιστοσελίδας αναφέρεται με πολύ μικρά γράμματα ότι το σάιτ είναι «σατιρικό» ενώ μερικές από τις ειδήσεις που αναπαράγει ενδέχεται να μην είναι αληθινές. Παρά αυτήν τη μικρή προειδοποίηση η είδηση προκάλεσε 233.400 αντιδράσεις στα social media. Στην τρίτη και πέμπτη θέση της λίστας βρίσκεται η ίδια είδηση από δύο διαφορετικές πηγές, που υποστηρίζουν ότι η δημοφιλής ιταλίδα κωμικός Λουτσιάνα Λιτιζέτο θα αποσυρθεί από την τηλεόραση εάν κερδίσει το «Όχι». Αν προστεθούν όλες οι αντιδράσεις που συγκέντρωσε η είδηση στα διαφορετικά μέσα που την αναπαρήγαγαν, ο αριθμός φτάνει στις 319.200, νούμερο που την τοποθετεί πρώτη στη λίστα

Στην έκτη θέση της λίστας βρίσκεται μία είδηση που δεν είναι μεν ψευδής, αλλά που ο τίτλος της είναι παραπλανητικός. Πρόκειται για μία συνέντευξη του επιχειρηματία, Φλάβιο Μπριατόρε, που δημοσιεύτηκε με τίτλο «Μπριατόρε: Πρέπει να ιδιωτικοποιήσετε νοσοκομεία και σχολεία. Στο δημοψήφισμα πείτε Ναι». Στον τίτλο επιχειρείται η σύνδεση μεταξύ της ιδιωτικοποίησης νοσοκομείων και σχολείων και της επικράτησης του «Ναι». Ωστόσο ο Μπριατόρε δεν έκανε αυτήν τη σύνδεση. Απλά σε κάποιο σημείο της συνέντευξης του εξήγησε το όραμα του για την ιταλική οικονομία, ενώ σε άλλο, όταν ρωτήθηκε τι θα ψηφίσει στο δημοψήφισμα απάντησε ότι υποστηρίζει το «Ναι». Στη δέκατη θέση βρίσκεται η είδηση ότι η γυναίκα του ιταλού πρωθυπουργού, Ματέο Ρέντσι, θα ψηφίσει «όχι» στο δημοψήφισμα https://thepressproject.gr/app/uploads/photos/italy1480718211.jpg

Ένα ακροδεξιό σάιτ λίγων μηνών πάνω από την Washington Post

Στις ΗΠΑ, η ανάλυση του Buzzfeed είχε παρόμοια αποτελέσματα. Σύμφωνα με αυτήν, τους τρεις τελευταίους μήνες πριν από τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές, οι ψεύτικες ειδήσεις συγκέντρωσαν περισσότερες αλληλεπιδράσεις στο Facebook από τις πιο δημοφιλείς ειδήσεις των μεγάλων ΜΜΕ, όπως οι New York Times, η Huffington Post, το CNN και η Wall Street Journal. To διάστημα μεταξύ του περασμένου Αυγούστου και της ημέρας των εκλογών, τα 20 πιο διαδεδομένα hoaxes συγκέντρωσαν 8,7 εκατ. αντιδράσεις στο Facebook, ενώ οι 20 πιο διαδομένες αληθινές ειδήσεις για τις εκλογές 7,3 εκατ. αντιδράσεις.https://thepressproject.gr/app/uploads/photos/buzz1480713365.jpg
Η έρευνα υποστηρίζει ότι από το δείγμα των 20 ψεύτικων ειδήσεων που μετρήθηκαν, η συντριπτική πλειοψηφία (17) προωθούσαν την υποψηφιότητα του Ντόναλντ Τραμπ, ενώ μόνο οι 3 την Χίλαρι Κλίντον. Τα πιο δημοφιλή hoaxes που κυκλοφορούσαν για τις εκλογές ήταν η «είδηση» ότι «ο πάπας Φραγκίσκος σοκάρει τον κόσμο, υποστηρίζει τον Τραμπ για πρόεδρο, εκδίδει ανακοίνωση». Στις επόμενες θέσεις ήταν ψεύτικες ειδήσεις για τη Χίλαρι Κλίντον και τις αποκαλύψεις του Wikileaks. Για παράδειγμα: «Διέρρευσε το email της Χίλαρι για το ISIS και είναι χειρότερο από αυτό που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί». Στην πέμπτη θέση είναι η «πληροφορία» ότι ο «πράκτορας του FBI που ενεπλάκη στις διαρροές των email της Χίλαρι βρέθηκε νεκρός». Οι τρεις ειδήσεις που βρέθηκαν στις είκοσι πιο διαδεδομένες και ήταν ενάντια στον Τραμπ αφορούσαν «πρόσφυγες που ταξιδεύουν στην Ιρλανδία για να αποφύγουν τον Τραμπ» μία ψεύτικη δήλωση του Μάικ Πενς κατά της Μισέλ Ομπάμα η «πληροφορία» ότι μία γνωστή ηθοποιός και μοντέλο παρενοχλήθηκε σεξουαλικά από τον Τραμπ.

Ακολουθεί η σύγκριση των 5 πιο διαδεδομένων ψεύτικων και αληθινών ιστοριών στο facebook, σύμφωνα με την έρευνα του Buzzfeed https://thepressproject.gr/app/uploads/photos/buzz11480713909.jpg
https://thepressproject.gr/app/uploads/photos/950×460/buzz21480713918.jpgΠαράλληλα, η έρευνα του Buzzfeed αποκαλύπτει και ιστοσελίδες, συνήθως ακροδεξιάς ιδεολογίας, που δημοσιεύουν συχνά ειδήσεις που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, αλλά επιβραβεύονται με τις αντιδράσεις των χρηστών αλλά και την έλλειψη προστατευτικών μέτρων από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ιστοσελίδες όπως το «Ending the Fed», δημιουργήθηκαν μέσα στο 2016 και σε ελάχιστους μήνες κατάφεραν να συναγωνίζονται ή να ξεπερνούν σε απήχηση στα social media ΜΜΕ αναγνωρισμένης αξίας όπως η Washington Post. To εάν η παρουσία και η επιρροή όλων αυτών των hoaxes καθόρισαν το εκλογικό αποτέλεσμα των αμερικανικών προεδρικών εκλογών είναι σίγουρα ένα πολύ καλό ερώτημα.

Και ένα συμπέρασμα

Πόσες φορές έχετε δει αναρτήσεις με τίτλους «ΣΟΚ», «ΒΟΜΒΑ» ή «Διαδώστε»; Μάλλον αρκετές. Είναι επομένως περιττό να υποστηρίξει κανείς ότι το φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων δεν έχει εμφανιστεί στην Ελλάδα. Τους τελευταίους μήνες οι ψευδείς ειδήσεις στα ελληνικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης γίνονται όλο και πιο ενοχλητικές. Σύνηθες θέμα αναδεικνύεται το προσφυγικό, με πρόσφυγες και μετανάστες πότε να «βεβηλώνουν εκκλησίες» και άλλοτε να «αρνούνται τη βοήθεια του Ερυθρού Σταυρού». Μερικές φορές το περιεχόμενο των hoaxes έχει απλά ως στόχο το εύκολο «κλικ», όπως πριν λίγες μέρες, όταν η «είδηση» ότι «το CNN έδειχνε πορνό για μισή ώρα» κυκλοφόρησε σε μερικά από τα μεγαλύτερα sites του διαδικτύου. Άλλες το hoax καταλήγει να είναι σχεδόν… εθιμοτυπικό, όπως η υπόθεση του «24χρονου αστυνομικού που έσβησε αθόρυβα, θύμα κουκουλοφόρων του 2007»

Ωστόσο, εκτός από την επιθυμία κάποιου «εκδότη» ή ανώνυμου «δημοσιογράφου» να προωθήσει τις μισαλλόδοξες απόψεις του ή να ανεβάσει την αναγνωσιμότητα του σαιτ του, υπάρχει κι ένα κοινό πρόθυμο να επιβραβεύσει αυτές τις πρακτικές. Ένα κοινό που καταναλώνει αδιαμαρτύρητα το περιεχόμενο τέτοιων ειδήσεων, αναστέλλοντας (για μικρό ή μεγάλο διάστημα) τη δυνατότητα κριτικής σκέψης. Στη χειρότερη περίπτωση, μια μερίδα του αναγνωστικού κοινού θα αναζητήσει τις ειδήσεις που ταιριάζουν κατά γράμμα στα πιστεύω του, απορρίπτοντας οποιοδήποτε αντίλογο ως «προπαγάνδα» και «συνωμοσιολογία». Η απάντηση στο εάν αυτές οι τακτικές θα συνεχίζουν να θεωρούνται αποδεκτές και επιτυχημένες δεν έρχεται με κάποια «απαγόρευση» του Facebook. Είναι μια υπόθεση προσωπική: Για το είδος και την κουλτούρα των ΜΜΕ που θέλουμε.