Η μεγάλη παύση. Έξι ερωτήματα μετά την απαγόρευση κυκλοφορίας

1. Είναι η απαγόρευση κυκλοφορίας ιατρικό ζήτημα;

Ιατρικό είναι το ζήτημα της αντιμετώπισης του ιού με εργαστηριακά, επιστημονικά και τεχνολογικά μέσα. Όπως αποδεικνύει και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η ποικιλία των μέτρων που έχουν ληφθεί παγκοσμίως η απαγόρευση κυκλοφορίας δεν είναι μονόδρομος. Δεν γνωρίζουμε καν αν είναι αποτελεσματική, δεν υπάρχουν ακόμη τα απαραίτητα δεδομένα. Ο αναγκαίος αυτοπεριορισμός δεν είναι το ίδιο με την επιβεβλημένη απαγόρευση.

Τώρα, το ζήτημα αν το κράτος έχει δικαίωμα επιβολής τέτοιων μέτρων είναι διττό: Τυπικά είναι νομικό και ουσιαστικά είναι πολιτικό. Επί του τυπικού, λόγο έχουν οι νομικοί, όπως επί του ιατρικού λόγο έχουν οι ιατροί. Επί του ουσιαστικού όμως, επί του πολιτικού, κάθε πολίτης έχει λόγο. Αυτή είναι και η ουσία της δημοκρατίας, δεν υπάρχουν ειδικοί στο πολιτικό.

2. Έχει το κράτος τυπικό δικαίωμα να επιβάλλει απαγόρευση κυκλοφορίας;

Πόσοι Έλληνες πήγαν στις παραλίες; Πόσοι πήγαν στις Εκκλησίες; Ο Σωτήρης Τσιόδρας έψαλλε την Κυριακή 22 Μαρτίου σε ανοιχτή λειτουργία. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωσε στο μήνυμά του το ίδιο απόγευμα:

«το Κράτος οφείλει κατά το Σύνταγμα να «μεριμνά για την Υγεία των Πολιτών» και να παρεμβαίνει όταν η άσκηση της ατομικής ελευθερίας υπερβαίνει τον συνταγματικό της σκοπό και απειλεί την κοινωνία. Και όταν η ευθύνη του ενός αποδεικνύεται ελλειμματική, τότε θα πρέπει να διασφαλιστεί το δημόσιο συμφέρον. Στο όνομα του συλλογικού καλού, λοιπόν, προχωρώ στη σημερινή απόφαση.»

Το μέτρο δεν είναι μόνο ακραίο αλλά, όπως φαίνεται, είναι επίσης αντισυνταγματικό. Όπως εξηγεί ο διδάκτορας Νομικής του ΑΠΘ Χαρ. Κουρουνδής σε ανάρτησή του: «Η επιβολή απαγόρευσης κυκλοφορίας που ανακοινώθηκε σήμερα με το διάγγελμα του πρωθυπουργού Κ. Μητσοτάκη στερείται συνταγματικού ερείσματος. […] Η ελευθερία κίνησης και εγκατάστασης στην ελληνική επικράτεια, δηλαδή η λεγόμενη stricto sensu προσωπική ελευθερία, κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 παρ. 3 του Συντάγματος. Ως τέτοια, πρόκειται για μια ελευθερία που δεν είναι δυνατό να ανασταλεί ούτε κατά την κήρυξη πολιορκίας σύμφωνα με το άρθρο 48 του Συντάγματος, η οποία βέβαια προβλέπεται ούτως ή άλλως με την κήρυξή της από τη Βουλή μόνο σε περίπτωση πολέμου, επιστράτευσης ή εκδήλωσης ένοπλου κινήματος για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος. Εάν είχε κηρυχθεί κατάσταση πολιορκίας θα αιρόταν απλώς η απαγόρευση λήψης ατομικών διοικητικών μέτρων περιορισμού της εν λόγω ελευθερίας με βάση το άρθρο 5 παρ. 4. […] Η φρασεολογία που χρησιμοποίησε ο Κ. Μητσοτάκης παραπέμπει στην καταχρηστική άσκηση δικαιώματος, η οποία όμως δεν μπορεί σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα να επιβάλλεται μέσω μιας προληπτικής συνολικής απαγόρευσης οποιουδήποτε δικαιώματος.»

3. Έχει το κράτος πολιτικό δικαίωμα να επιβάλλει την απαγόρευση κυκλοφορίας;

Ο Μητσοτάκης περιέγραψε την πολιτική της κυβέρνησής του και αμέσως μετά την εφάρμοσε: “Γιατί οι λίγοι ανεύθυνοι μπορούν να βλάψουν χιλιάδες υπεύθυνους.” Έδειξε ξανά πως οι λίγοι ανεύθυνοι κυβερνώντες μπορούν να βλάψουν χιλιάδες υπεύθυνους πολίτες. Υπήρχαν πολλά μέτρα που θα μπορούσε να λάβει η κυβέρνηση δίχως να παραβιάσει την προσωπική ελευθερία μετακίνησης. Πέρα από την απουσία θετικών μέτρων, ενίσχυσης του συστήματος υγείας με μόνιμες (όχι με 4μηνη σύμβαση) προσλήψεις ιατρών, προμήθεια εξοπλισμού, αναπλήρωσης των κενών, επίταξης ιδιωτικών δομών υγείας κτλ, υπήρχαν και αποτρεπτικά μέτρα που δεν ελήφθησαν. Δεν ελέχθησαν τα αεροδρόμια και οι μεταξύ νομών μετακινήσεις, μα ούτε εθίγη το δικαίωμα της Εκκλησίας να διασπείρει την προπαγάνδα της μαζί με τον ιό, ενώ ακόμη και μετά την αναστολή των λειτουργιών, οι εκκλησίες παρέμειναν ανοιχτές για ‘ατομική προσευχή’.

Σαφώς λοιπόν, όταν η κυβέρνηση με Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου αποφασίζει, δίχως να προσφέρει πλήρη ενημέρωση ούτε σαφή δεδομένα, ενώ παραδέχεται και η ίδια και οι ειδικοί την ουσιαστική άγνοιά τους επί του ζητήματος, τότε διαβαίνει έναν πολιτικό και ηθικό Ρουβίκωνα. Η επέμβαση στην προσωπική ελευθερία είναι συνάμα το πιο ακραίο και το τελευταίο μέτρο που μπορεί να εφαρμόσει μια κυβέρνηση για λόγους πανδημίας. Μα η κλίμακα εφαρμογής του μέτρου ποικίλλει. Το πρώτο πλήγμα έρχεται για τους ανθρώπους δίχως χαρτιά. Το δεύτερο για τους άστεγους, τους τοξικομανείς, τους ανθρώπους του δρόμου που θα στοιβαχθούν σε δημοτικά καταλύματα. Τα επόμενα πλήγματα μπορούν να αφορούν τον καθένα, ανάλογα με τις επιλογές της κυβέρνησης.

Όμως η κυβέρνηση παίρνει και η ίδια ένα ρίσκο. Αν αποτύχει να επιβάλλει το μέτρο, τότε κλονίζεται ακόμη περισσότερο το κύρος της. Αν πετύχει να επιβάλλει το μέτρο τότε θα αφήσει τα ίδια τα όργανα και το κύρος της έκθετα στο ιό και στην πιο απονενοημένη ‘πράξη αντίστασης’, όπως του 26χρονου που έστειλε 14 αστυνομικούς σε καραντίνα φτύνοντάς τους.

4. Έχει ηθικό δικαίωμα το κράτος να επιβάλλει την απαγόρευση κυκλοφορίας;

Όπως πολύ σωστά παρατήρησε ο Σωτήρης Σιαμανδούρας:

‘Αν η κυβέρνηση διέθετε σχέδιο βασισμένο σε επιστημονικά δεδομένα και πολιτικές επιλογές στοιχειωδώς αποδεκτές από το κοινωνικό σύνολο, θα μας το παρουσίαζε με όλες τις προϋποθέσεις και τις εκτιμήσεις του για τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, μαζί με τις εναλλακτικές. Θα συνέτασσε μια σοβαρή έκθεση για το ζήτημα, με νουμεράκια, και θα την αναπροσάρμοζε με βάση την αλλαγή δεδομένων.’

Έτσι θα έκανε την κοινωνία μέτοχο και του προβλήματος και των αδιεξόδων και των πιθανών λύσεων. Μα δεν είναι αυτός ο σκοπός της κυβέρνησης, η διαφάνεια, η ενημέρωση και η πληροφόρηση. Σκοπός της είναι η διατήρηση της λειτουργίας των βασικών κρατικών δομών, η πειθάρχηση του κοινωνικού συνόλου και η επικοινωνιακή διαχείριση του ζητήματος με αρχή την κυβερνητική αυθεντία. Αυτό φαίνεται από την ίδια την επικοινωνιακή διαχείριση. Τι νόημα είχε η τηλεοπτική εικόνα του Τσιόδρα ψάλτη επικοινωνιακά, αν όχι το να τον καταστήσει συμπαθή και για το χριστιανικό κοινό; Όμως η χειραγώγηση της πληροφόρησης είναι το ακριβώς αντίθετο από την αμοιβαιότητα και τη διαφάνεια που απαιτούνται για τη συλλογική ενημέρωση.

Ναι, να μείνουμε σπίτι με όρους αυτοπεριορισμούς και κοινωνικής αλληλεγγύης, σαν συνειδητοποιημένοι άνθρωποι. Το κάναμε; Αν απέτυχε το μόνο σοβαρό μέτρο, ο αυτοπεριορισμός της κοινωνίας, που, ως άνθρωπος που έμεινε οικειοθελώς στο σπίτι, αμφιβάλλω ότι απέτυχε πραγματικά, σε αυτό συνέβαλλε καταρχάς η αυθεντία του κράτους. Αν επιβλήθηκε η αμετροέπεια κοινωνικά και λοιδορήθηκε ο αυτοπεριορισμός, σε αυτό συνέβαλλε η ελλιπής ενημέρωση. Η απείθεια όμως ήταν αντανακλαστική απάντηση στην έλλειψη πειθούς. Το παιχνίδι με τους ανοιχτούς ναούς και τη θεία μετάληψη, προφανώς βοήθησε στην ανόητη απείθεια.

Τα κλειστά, πλέον, κέντρα κράτησης μεταναστών και οι φυλακές παραμένουν ασφυκτικά γεμάτα. Οι νεοσύλλεκτοι φαντάροι, αντί να σταλούν σπίτια τους, τιμωρήθηκαν με ανάκληση άδειας και φύλλα πορείας. Οι εργαζόμενοι αναγκάζονται να πάνε στη δουλειά, όπου δεν υπάρχει τηλεργασία, χωρίς μέτρα προστασίας πέρα από την άδεια κυκλοφορίας. Οι εργαζόμενοι στην υγεία δουλεύουν σε σκληρές υπερωρίες δίχως πραγματική ανταμοιβή ή αναγνώριση. Ποιος κάνει παύση λοιπόν;

Υπάρχει μία διάσταση συμφερόντων μεταξύ της κοινωνίας και του κράτους. Συμπίπτουν μόνο στο βαθμό που αφορούν την κοινωνική νομιμοποίηση της κυβέρνησης. Αυτή τη στιγμή η επιβίωση της κυβέρνησης εξαρτάται από ένα πράγμα: την επιβίωση του ΕΣΥ. Η μόνη δομή που πραγματικά νομιμοποιεί τις κρατικές αποφάσεις είναι το σύστημα δημόσιας υγείας.

Εδώ διακρίνεται και ένα ακόμη χάσμα: Του κρατικού από το δημόσιο. Η διοίκηση του κράτους έως τώρα, αρνείται να δεχτεί τα αιτήματα της διοίκησης και των συνδικαλιστικών οργάνων των λειτουργών της δημόσιας υγείας. Τρέμω στην σκέψη του πρώτου κρούσματος σε φυλακή ή σε στρατόπεδο προσφύγων. Υπήρξε ανεπιβεβαίωτη φήμη για κρούσμα στην Αμυγδαλέζα μα δεν υπήρξε καμία ενημέρωση. Πώς θα μάθουμε γι’ αυτούς; Και πώς θα αντιδράσουμε;

5. Ποιος έχει ατομική ευθύνη;

Κατά τη γνώμη μου κάθε αυτόνομος, ελεύθερος και πλήρως ενημερωμένος άνθρωπος. Μα αυτού του τύπου η ατομική υπευθυνότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την κοινωνική υπευθυνότητα και τούμπαλιν. Όταν το άτομο αντιλαμβάνεται έμπρακτα τον εαυτό του ως οργανικό μέλος της κοινωνίας και όταν η κοινωνία θεσμίζεται αυτόνομα προσανατολισμένη προς μία έννοια κοινού καλού, όταν δηλαδή οι αποφάσεις λαμβάνονται δημοκρατικά, ισότιμα και εν επιγνώσει, τότε μπορούμε να έχουμε πλήρεις απαιτήσεις από τον καθένα. Μα δεν ζούμε σε τέτοια κοινωνία. Οι αποφάσεις λαμβάνονται ολιγαρχικά, με ιεραρχική κλίμακα και δίχως επίγνωση του κοινού καλού. Η επίκληση του ‘κοινού συμφέροντος’ δεν σημαίνει τίποτε όταν ο πολίτης δεν μπορεί να ελέγξει τις πληροφορίες που συνιστούν αυτό το συμφέρον. Αντιθέτως, η επίκληση του ‘εθνικού συμφέροντος’ έχει πολλάκις χρησιμοποιηθεί ως άλλοθι προώθησης ίδιων συμφερόντων. Το ίδιο το σύστημα που βασίζεται στον ανταγωνισμό ακυρώνει εν τη λειτουργία του την έννοια του κοινού καλού.

Επιπλέον, το ίδιο το σύστημα φροντίζει να μην υπάρχει πλήρης ενημέρωση αλλά απλώς επαρκής προς συγκεκριμένους σκοπούς. Οπότε η ‘ατομική ευθύνη’, απρόσωπη, γίνεται άλλη λέξη για τη ‘συλλογική ευθύνη’. Πρέπει όμως να διακρίνουμε μεταξύ ατομικής ευθύνης, κρατικής ευθύνης και κοινωνικής ευθύνης.

Η κρατική ευθύνη είναι η ευθύνη της νομιμοποιημένης εξουσίας και συνδέεται άμεσα με τα προνόμια που φέρει η πολιτική εξουσία. Είναι η ευθύνη αποφάσεων που επιβάλλονται στο κοινωνικό σύνολο. Η κοινωνική ευθύνη είναι περιορισμένη στο βαθμό που η κοινωνία δεν μετέχει στη λήψη των αποφάσεων. Είναι εντελώς διαφορετική η κοινωνική ευθύνη σε στιγμές που η κοινωνία εισβάλλει εμφατικά στο προσκήνιο, ανατρέποντας το κατεστημένο. Όσο όμως το κατεστημένο υπάρχει, τότε υπάρχει μόνο η κρατική ευθύνη που είναι και η μόνη νομοθετική ευθύνη.

Συνεπώς στην περίπτωσή μας η ατομική (και κοινωνική) ευθύνη περιορίζεται στην τήρηση των εντολών. Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι, αν υπήρχε πλήρης ατομική και κοινωνική ευθύνη, το ίδιο το κράτος θα ήταν περιττό.

Η πανδημία έφερε το ανοίκειο στην καθημερινή ζωή. Ακόμα και αυτό που η φαινομενολογία ονομάζει πρό-χειρο, αντικείμενο δηλαδή διαθέσιμο προς χρήση και κατανοητό μέσω της χρήσης, αποσύρεται σε παρευρισκόμενο, αντικείμενο ξένο προς τον άνθρωπο. Αυτή η κατάσταση επιτείνει την αίσθηση του ανοίκειου και το υπαρξιακό άγχος μετατρέπεται σε καθημερινότητα.

Είναι επικίνδυνη η μετατόπιση της κοινής γνώμης προς το ιδεολόγημα της αποτελεσματικότητας των δικτατορικών επιλογών. Η προβολή της Κίνας ως success story (που συνάδει με τα γεωπολιτικά και οικονομικά συμφέροντα του Κινέζικου καθεστώτος, το οποίο εξαρτάται από την απρόσκοπτη σύνδεσή του με την Ευρώπη) στηρίζεται αποκλειστικά σε στοιχεία που παρέχει η ίδια η Κίνα. Αποσιωπείται δε το γεγονός ότι το ίδιο καθεστώς απέκρυψε την ύπαρξη του ιού επί βδομάδες και φυλάκισε όσους έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου.

Επικίνδυνος επίσης είναι ο λόγος περί ανατροπής της παγκοσμιοποίησης και επιστροφής του έθνους-κράτους. Η πανδημία δεν θα ήταν δυνατή δίχως την παγκοσμιοποίηση, τη διασύνδεση του πλανήτη με μέσα μαζικής μεταφοράς προϊόντων και ανθρώπων και τη διαμόρφωση οικονομικών και πολιτικών δικτύων που δημιούργησαν τα κίνητρα και τις προϋποθέσεις αυτής της κυκλοφορίας. Τα ίδια τα έθνη-κράτη αποτελούν απαραίτητους πυλώνες της παγκοσμιοποίησης των συναλλαγών και του εμπορίου, αφού αποτελούν αποκλειστικές μονάδες πολιτικής νομιμοποίησης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν πήρε ενιαία θέση. Μα φάνηκε και η αυθαιρεσία των εθνικών συνόρων. Το κλείσιμό τους δεν καθόρισε έναν ενιαίο χώρο, μα επιπλέον, άτυπα, σύνορα, μεταξύ του χωριού και της πόλης, της οικίας και της κοινότητας, του ατόμου και της οικογένειας.

6. Υπάρχει ψηφιακή κοινωνικότητα;

Ο κόσμος βλέπει πλέον την κοινωνικότητα να μεταφέρεται στο ψηφιακό πεδίο, μαζί με κομμάτια της παραγωγής και, ακόμη περισσότερο, το μεγαλύτερο μέρος της κατανάλωσης. Η ψηφιακή κοινωνικότητα εμφανίζεται ως εναλλακτική. Το Διαδίκτυο, πεδίο μεταξύ του οικείου και του ανοίκειου, του ιδιωτικού και του δημοσίου, είναι πλέον ο μόνος μη μολυσματικός τόπος. Κι όμως είναι μολυσματικός με άλλον, ψυχικό, τρόπο. Καφές μέσω Skype είναι ένα ευχάριστο πείραμα, αλλά για πόσο; Η διάνοιξη του ιδιωτικού χώρου στην ψηφιακή κοινωνικότητα είναι αντιστρόφως ανάλογη της συρρίκνωσης και του αποκλεισμού του δημόσιου χώρου. Όμως η ψηφιακή κοινωνικότητα είναι εφικτή ακριβώς επειδή η υπάρχει η ενεργής, σωματική, αυτοπρόσωπη κοινωνικότητα, την οποία δεν μπορεί να υποκαταστήσει, παρά μόνο να συμπληρώσει. Βασίζεται σε αυτή, δεν μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητη ψηφιακή κοινωνία δίχως και πραγματική κοινωνία να την υποβαστάζει. Ο άνθρωπος υποφέρει, ποθεί και συναισθάνεται και ως σώμα και η ασθένεια μας υπενθυμίζει την αλληλεξάρτησή μας, την οποία δεν μπορούμε να περιορίσουμε παρά μόνο παροδικά.

Η διάρκεια όμως της πανδημίας είναι αόριστη. Κανείς δεν γνωρίζει πόσο θα κρατήσει. Ανάλογα τη διάρκειά της οι κοινωνικές συνέπειες θα είναι πολύ βαθιές. Το εύρος της εξάπλωσης και το χρονικό βάθος θα καθορίσουν και το μέγεθος του κοινωνικού μετασχηματισμού.

Ένα νέο ερώτημα αχνοφαίνεται στον πολιτικό ορίζοντα παγκοσμίως. Μπορεί να υπάρξει μια δημοκρατική βιο-πολιτική; Μπορεί να υπάρξει κοινωνικός αυτοπεριορισμός; Που μας φέρνει στο γνωστό πολιτικό ερώτημα: Μπορεί να υπάρξει μια πραγματικά δημοκρατική κοινωνία; Αυτό που αλλάζει είναι η εναλλακτική. Δεν είναι πλέον η διατήρηση του κατεστημένου, αλλά η βαρβαρότητα ενός νέου οικοφασισμού. Μόνο οι αξίες της ανθρώπινης αυτονομίας, ο αυτοπεριορισμός, η αμοιβαιότητα, η ισότητα, η κοινωνική αλληλεγγύη μπορούν να προσφέρουν μια διέξοδο. Απαιτείται γνώση, επικοινωνία και ενημέρωση. Να μείνουμε σπίτι, αλλά όχι σιωπηλοί μέσα σε αυτή την τρομακτική παύση.