Χαρακτηρίστηκε ως η «αποκάλυψη του αιώνα» και η «μεγαλύτερη διαρροή στην ιστορία». Πρόκειται για 11,5 εκατομμύρια έγγραφα της Mossack Fonseca, της 4ης μεγαλύτερης παγκόσμια νομικής εταιρίας που ειδικεύεται στην δημιουργία υπεράκτιων εταιριών. Βάσει των στοιχείων, που ήρθαν στην δημοσιότητα μέσω του ICIJ, τα μεγαλύτερα διεθνή ΜΜΕ ξεκίνησαν μια σειρά εντυπωσιακών αποκαλύψεων. Κι όμως η μεγαλύτερη αποκάλυψη δεν έχει γίνει ακόμα. Και αν δεν γίνει μπορεί να αποδειχτεί η αρχή του τέλους της δημοσιογραφίας όπως την ξέραμε μέχρι σήμερα.
του Κώστα Εφήμερου
Παρόλο που την ώρα που διαβάζετε αυτές τις γραμμές σε πολλά μέρη του κόσμου γράφονται αποκαλυπτικά ρεπορτάζ βασισμένα στην διαρροή της Mossack Fonseca θα μου επιτρέψετε να κάνω πρόωρα ένα τολμηρό ισχυρισμό: Τα Panama Papers είναι η τελευταία ευκαιρία της δημοσιογραφίας να «παγκοσμιοποιηθεί». Αν δεν το κάνει η επόμενη μέρα της θα είναι εντελώς διαφορετική.
Το ιστορικό πλαίσιο της ενημέρωσης
Αποκαλύψεις υπήρχαν πάντα. Από τότε που οι εφημερίδες τυπώνονταν σε λίγα αντίτυπα και διαβάζονταν φωναχτά στις καφετέριες μέχρι σήμερα η δημοσιογραφία επεκτάθηκε, σμιλεύτηκε με ένα κώδικα δεοντολογίας και σε αρκετές στιγμές όρισε την εξέλιξη της ιστορίας. Σήμερα όμως φαίνεται να έχει χάσει οριστικά τον εαυτό της. Μερικές από τις μεγαλύτερες εφημερίδες κλείνουν εξαιτίας της πτώσης της κυκλοφορίας και το ίδιο θα συμβεί και με τους τηλεοπτικούς σταθμούς παρόλο που σήμερα αρνούνται να το παραδεχτούν. Το διαδίκτυο και τα κοινωνικά δίκτυα επιβάλλουν μια νέα νοοτροπία και οι συσκευές θα ορίσουν τελικά το περιεχόμενο.
Οι αναγνώστες πέρασαν από την ανάγνωση της εφημερίδας μεγάλου σχήματος στο tabloid μέχρι να φτάσουν στις ασπρόμαυρες οθόνες-ντουλάπες και από εκεί στα κινητά των 5 ιντσών. Το διαδίκτυο διακατέχεται από την φιλοσοφία του Google που σερβίρει τα αποτελέσματα που θέλεις να διαβάσεις περιστοιχισμένα από διαφημίσεις προϊόντων που θέλεις να αγοράσεις. Παρά την απέραντη γνώση που αιωρείται στο διαδίκτυο ο τελικός χρήστης αποκτά πρόσβαση σε όλο και λιγότερη ύλη με μικρότερα κείμενα και η δημοσιογραφία των αντανακλαστικών συμπυκνώνεται πλέον στους 140 χαρακτήρες του twitter.
Τα mainstream media συρρικνώνουν τις δημοσιογραφικές τους ομάδες την ώρα που αυξάνουν το προσωπικό στα εμπορικά τμήματα. Οι μεγάλες έρευνες διεξάγονται σε μερικές ημέρες και οι δημοσιογράφοι φροντίζουν αυτολογοκρινόμενοι να μην αγγίζουν τα συμφέροντα των εταιριών που διαφημίζονται στα μέσα τους. Τα ρεπορτάζ περνάνε ένα νέο είδος νομικού ελέγχου που δεν αποσκοπεί πλέον στην νομική τεκμηρίωση των στοιχείων αλλά στην απαλοιφή οποιουδήποτε «επικίνδυνου» ισχυρισμού. Οι μηνύσεις για συκοφαντική δυσφήμιση και οι δυσθεώρητες αγωγές (συχνά μεγαλύτερης αξίας από την χρηματιστηριακή αξία του μέσου) μετατρέπονται σε ένα τσιμεντένιο βαρίδι δεμένο στα πόδια των δημοσιογράφων που ελπίζουν απλά να μην τους σπρώξει κάποιος στη θάλασσα.
Ένας δημοσιογράφος μέλος του Διεθνούς Κονσόρσιουμ Ερευνητών Δημοσιογράφων (ICIJ), ο Luke Hardin, έγραψε για τον τρόπο επεξεργασίας των Panama Papers ότι «σε μια περίοδο μείωσης των πηγών στις αίθουσες ειδήσεων, νομίζω ότι αυτό το μοντέλο της διακρατικής συνεργασίας είναι ο τρόπος να προχωρήσουμε».
Τι (υποτίθεται ότι) είναι η δημοσιογραφία
Τα τελευταία χρόνια η ερευνητική δημοσιογραφία αλλάζει. Το whistblowing μετατράπηκε από ένα μοναχικό σπορ σε ένα νέο είδος δημοσίευσης με πρωτεργάτη το Wikileaks. Από το CableGate, στο Luxleaks, στο SwissLeaks και στις αποκαλύψεις της Chelsea Manning, του Edward Snowden, του Hevre Falciani και της Carmen Segara φτάσαμε σήμερα στα Panama Papers. Υποστηρίζω λοιπόν ότι αυτή τη φορά τα στοιχεία που (υποτίθεται ότι) έχουμε στα χέρια μας είναι μια μοναδική -και ίσως η τελευταία- ευκαιρία να διασωθεί η υπόληψη της παραδοσιακής δημοσιογραφίας για ένα πολύ απλό λόγο που βασίζεται σε μια απλή παραδοχή:
Η αποκάλυψη έχει προοπτική μόνο όταν επιδρά στην κοινωνία στην οποία αναφέρεται. Η λέξη «σκάνδαλο» σημαίνει «αναστάτωση ή ανωμαλία που προκαλείται από λόγια, πράξεις, συμπεριφορά ή γεγονότα που έρχονται σε σύγκρουση με τους νόμους της ηθικής, της ευπρέπειας της αιδούς κτλ». Με άλλα λόγια το σκάνδαλο δεν αφορά την πράξη αλλά την πρόκληση της κοινής γνώμης ως αντίδραση στην πράξη. Αν όμως η αποκάλυψη κρατικών ή ιδιωτικών μυστικών δεν προκαλεί ανάλογη αντίδραση, αν οι υπαίτιοι παραμένουν ατιμώρητοι ή οι τιμωρίες τους δεν ικανοποιούν το αίσθημα του δικαίου τότε η συνεχόμενη αποκάλυψη σκανδάλων επιφέρει το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα: την ηττοπάθεια, την αίσθηση της αδυναμίας, την μοιρολατρική αποδοχή του νόμου του ισχυρού. Η κλασσική δημοσιογραφία αποτυγχάνει συστηματικά τα τελευταία χρόνια να ικανοποιήσει το δίκαιο, να εκφράσει τους πολλούς και να οδηγήσει στην κάθαρση με την έννοια της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Σε αυτό το πλαίσιο όμως όσο μεγαλύτερη είναι η απροκάλυπτη ατιμωρησία όλο και μεγαλύτερων σκανδάλων τόσο αυξάνεται και η εμπέδωση της αδυναμίας της κοινωνίας απέναντι στους δυνάστες της.
Τα ΜΜΕ έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην αποδόμηση της αποστολής τους. Όποιος αναδεικνύει φαντασμαγορικά θέματα ανύπαρκτης ουσίας προκειμένου να αυξήσει το κοινό του, όποιος πασαλείβει σημαντικά θέματα στο όνομα της ταχύτητας, όποιος δημοσιεύει αστήρικτα ρεπορτάζ στο όνομα της εκπλήρωσης της δίψας του φιλοθεάμονος κοινού, όποιος αποκαλύπτει τμήματα μιας ιστορίας αδυνατώντας να δει την μεγαλύτερη εικόνα συμμετέχει ενεργά στην απαξίωση της δημοσιογραφίας. Ο ρόλος του δημοσιογράφου είναι σημαντικός για την εξέλιξη της κοινωνίας και αυτό φαίνεται να το ξεχνάνε όλο και περισσότερο όλο και περισσότεροι.
Ο δημοσιογράφος οφείλει να ερευνά, να επεξεργάζεται, να τεκμηριώνει, να αναλύει και να δημοσιεύει με αυτή τη σειρά και σε απόλυτο βαθμό για κάθε βήμα ξεχωριστά. Τα δημοσιεύματα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ζωντανοί οργανισμοί. Να καταγράφεται η αντίδραση της κοινωνίας, να επιζητείται η αντίδραση του θιγόμενου, να επεκτείνονται και να συμπληρώνονται και φυσικά να διορθώνονται άμεσα όποτε τμήματά τους αποδεικνύονται λανθασμένα. Ο δημοσιογράφος οφείλει να επιμένει και να επανέρχεται. Κανένα ρεπορτάζ δεν είναι πετυχημένο αν πεθάνει χωρίς αντίκτυπο. Και ως αντίκτυπο δεν υπολογίζω την επικοινωνιακή επιτυχία. Η θεσμική αντίδραση, η αλλαγή των ρυθμιστικών πλαισίων, η καταδίκη του υπαίτιου, η αλλαγή της νομοθεσίας, η θέσπιση νέων κανόνων δεν είναι απλά θεμιτή, είναι η ίδια η ουσία του ρεπορτάζ. Το δημοσίευμα της αποκαλυπτικής δημοσιογραφίας οφείλει να αφήνει αποτύπωμα στην κοινωνία με τον ίδιο τρόπο που μια δικαστική απόφαση αφήνει νομολογία για τις μελλοντικές αντίστοιχες περιπτώσεις.
Όλα αυτά έπρεπε να είναι αυτονόητα.
Σε τι διαφέρει η αποκάλυψη των Panama Papers
Η αποκάλυψη των Panama Papers διαφέρει ριζικά από οποιαδήποτε άλλη μαζική διαρροή έχει γίνει μέχρι σήμερα και αυτό γιατί για πρώτη φορά τα στοιχεία δεν αποτελούν τη φωτογραφία μιας στιγμής αλλά προσφέρονται για την συστηματική και αναλυτική μελέτη του οικονομικού μοντέλου και της εξέλιξής του τα τελευταία 50 χρόνια. Αποτελείται από 11,5 εκατομμύρια έγγραφα που χρονολογούνται από το 1977 μέχρι και τις τελευταίες ημέρες του 2015 και έτσι για πρώτη φορά (υποτίθεται ότι) έχουμε στη διάθεση μας όλα τα απαραίτητα εργαλεία για να αποκαλύψουμε μια πραγματική παγκόσμια συνομωσία: αυτή των πλουσίων απέναντι στους φτωχούς.
Και τι άλλο είναι η δημοσιογραφία από υπηρεσία των συμφερόντων των πολλών απέναντι στα συμφέροντα των λίγων;
Τα Panama Papers μπορούν να σκιαγραφήσουν το πλέγμα της συνεργασίας των νομικών εταιριών με τις κυβερνήσεις και τους θεσμούς και να αποδείξουν το τεχνικό εγχειρίδιο του παγκόσμιου μηχανισμού που με εργαλεία τις ρυθμιστικές αρχές δημιουργήθηκε για να μπορούν οι πλουσιότεροι να ζουν σε μια παγκοσμιοποιημένη αγορά που δεν είναι υπόχρεοι απέναντι στην συνταγματική επιταγή της αναλογικότητας.
Τα επίσημα στοιχεία δείχνουν ότι σήμερα το 1% του πληθυσμού της γης κατέχει όση περιουσία έχει στη διάθεση του το υπόλοιπο 99%. Τα Panama Records έρχονται να διαλύσουν αυτό τον μύθο εξηγώντας ότι το 1% κρύβει άλλα τόσα σε υπεράκτιες εταιρίες.
Όπως λοιπόν ο πολεμικός ανταποκριτής κινείται προς την ζώνη πυρός την ώρα που οι άμαχοι τρέχουν να φύγουν από αυτή έτσι και τα Panama Records μπορούν να λειτουργήσουν σαν έναν δημοσιογραφικό-ανάποδο μίτο της Αριάδνης που αντί να υποδεικνύει την έξοδο θα καταλήγει στον τρομερό Μινώταυρο της συστημικής διαφθοράς της οικονομίας των αγορών.
Something new, something old, something blue
Το μεσημέρι της 1ης Νοεμβρίου του 2010, στο γραφείο του Alan Rusbridger στο κτήριο της βρετανικής Guardian στο Λονδίνο σημειώθηκε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ του «νέου» και του «παλιού» στην δημοσιογραφία. Ήταν η μέρα που ο Julian Assange έσπασε τους δεσμούς του Wikileaks με τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Μέχρι τότε ο εκπληκτικός οργανισμός του Αυστραλού με σημαία την διαφάνεια και σλόγκαν το «we open goverments» θεωρούσε ότι η συνεργασία με τους δεινόσαυρους της ενημέρωσης θα λειτουργούσε αμοιβαίως επωφελώς.
Ο Rusbridger υποστηρίζει ότι ο Assange τον απείλησε εκείνη την ημέρα με αγωγή σε περίπτωση που δημοσιεύσει τμήματα του CableGate εκτός της αρχικής τους συμφωνίας. Λίγες μέρες πριν μια διαρροή της διαρροής είχε δώσει την ευκαιρία στον Guardian να υποστηρίξει ότι είχε πλέον στην κατοχή του από άλλη πηγή τα τηλεγραφήματα των αμερικάνικων πρεσβειών και άρα αποδεσμευόταν από το συμβόλαιο που είχε υπογράψει η βρετανική εφημερίδα με το Wikileaks. Από την άλλη ο Julian σε μια συζήτηση που κάναμε πριν από λίγο καιρό μου εξηγούσε ότι οι δημοσιογράφοι της Αγγλικής εφημερίδας καθυστερούσαν στις δημοσιεύσεις και προχωρούσαν σε λογοκρισία μεγάλου βαθμού των τηλεγραφημάτων αλλοιώνοντας έτσι την ίδια την ουσία της αποκάλυψης.
Ο οργανισμός του Wikileaks έχει ωριμάσει από τότε. Έχει αλλάξει στρατηγική και στο νέο του δόγμα περιλαμβάνεται η πλήρης αποκάλυψη αναγνωρίζοντας ότι όταν κάποιος ελέγχει τη ροή της πληροφορίας στην πραγματικότητα βρίσκεται περίπου στο ίδιο ηθικό επίπεδο με αυτόν που την αποκρύπτει. Αυτή ήταν άλλωστε και η έντονη διαφωνία μου με το Wikileaks όταν πίσω στο προεκλογικό 2012 ο Αλέξης Παπαχελάς ανέλαβε μέσω της τηλεοπτικής εκπομπής «οι Νέοι Φάκελοι» την δημοσίευση του ελληνικού τμήματος του Cable Gate έχοντας στα χέρια του έγγραφα που θα μπορούσαν ανάλογα με τη στιγμή της δημοσίευσής να επηρεάσουν το εκλογικό αποτέλεσμα. Τελικά το Wikileaks αποφάσισε να δημοσιεύσει όλα τα έγγραφα και έτσι μάθαμε ότι η εκπομπή του Αλέξη Παπαχελά δεχόταν οδηγίες από την Αμερικάνικη Πρεσβεία για το πώς θα κάνει το μοντάζ ώστε να προωθούνται καλύτερα οι θέσεις των ΗΠΑ.
Το ICIJ για την έκδοση των Panama Papers ακολουθεί πάλι την λάθος στρατηγική. Επιλέγει mainstream media που αναλαμβάνουν την επεξεργασία του τεράστιου υλικού και επιτρέπει την επιλεκτική δημοσίευση μέσω αυτών. Έτσι όμως δικαιολογημένα παρατηρήθηκε η τεράστια δυσαναλογία υποθέσεων που προέρχονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες και η ανάδειξη θεμάτων που βοηθάνε την δυτική οπτική στην θεώρηση του κόσμου. Τα σκάνδαλα παρουσιάζονται από τα συστημικά ΜΜΕ με τον γνωστό τρόπο: ως τις προσπάθειες μερικών κακών άπληστων καπιταλιστών που δεν σεβάστηκαν τον ιερό νόμο της αγοράς και προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν το σύστημα για ίδιον όφελος.
Κι όμως από τον infographic που έδωσε το Wikileaks (αποδεικνύοντας ότι έχει πρόσβαση στην ίδια πληροφορία) γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι το Panama Papers αφορά κάτι πολύ μεγαλύτερο: το σκάνδαλο είναι το ίδιο το σύστημα. Πώς αλλιώς μπορεί να ερμηνευτεί ότι από την απλή καταμέτρηση των υπεράκτιων παρατηρείται ότι το δίκτυο απλώνεται σε 200 χώρες και δικαιοδοσίες όταν ο πλανήτης έχει μόλις 193 κράτη όλα κι όλα;
Στην ταινία The Matrix ο Μορφέας δίνει την επιλογή στον Νίο να διαλέξει μεταξύ ενός κόκκινου και ενός μπλε χαπιού. «Αν επιλέξεις το μπλε παραμένεις στην χώρα της φαντασίας» του λέει, «αν επιλέξεις το κόκκινο θα σου δείξω πόσο βαθιά φτάνει η τρύπα του λαγού». Τα συστημικά ΜΜΕ φαίνεται να έχουν επιλέξει το μπλε χάπι.
Κι όμως κρίνεται το μέλλον
Η σύγκρουση της Guardian και του Wikileaks αποτελεί ιδανικό πεδίο αναστοχασμού αναφορικά με το μέλλον της δημοσιογραφίας. Από τη μία η Guardian εκπροσωπεί την κλασσική δημοσιογραφία που βασίζεται σε ένα κώδικα δεοντολογίας. Που λειτουργεί -ιδανικά- μέσω της νόμιμης οδού και επεξεργάζεται ξανά και ξανά τα τεκμήρια του ρεπορτάζ. Από την άλλη το Wikileaks απαιτεί διαφάνεια και υπερασπίζεται το δικαίωμα του κόσμου να γνωρίζει.
Η προσωπική μου άποψη είναι ότι ο μόνος τρόπος να σωθεί η δημοσιογραφία της έρευνας, της αποκάλυψης και της βαθύτερης ανάλυσης είναι να δημιουργηθεί ένας νέος σύγχρονος κώδικας λειτουργίας που θα εναρμονίζεται στις νέες συνθήκες.
Ο Κώδικας δεοντολογίας στον οποίο βασίζεται η παραδοσιακή δημοσιογραφία σμιλεύτηκε αργά και μέσα στους αιώνες αλλά πλέον βρίσκεται σε αδυναμία να ανταποκριθεί στην πραγματικότητα. Πριν από 20 χρόνια η αποκάλυψη ενός σκανδάλου απαιτούσε την προσωπική έρευνα και την επίσκεψη σε βιβλιοθήκες. Σήμερα 11,5 εκατομμύρια έγγραφα μπορούν να μεταφερθούν με ένα σκληρό δίσκο από την μια πλευρά του πλανήτη και να επεξεργαστούν μαζικά και αλγοριθμικά σε λίγες ώρες.
Προσωπικά πιστεύω ότι το ICIJ διαπράττει μεγάλο σφάλμα ακόμα και αν κινείται από τα πιο αθώα κίνητρα. Στο 2016 θα έπρεπε κάθε μέλος της να δεσμεύεται για την συνολική και πλήρη δημοσίευση των τμημάτων που αναλαμβάνει να ερευνήσει. Μόνο η δέσμευση για μια ολοκληρωμένη και αναλογική παρουσίαση μπορεί να διασφαλίσει την τιμή της αποκάλυψης.
Η δημοσιογραφία πρέπει να επιστρέψει και να συνδυάσει την δυναμική και την ηθική ανωτερότητα της διαφάνειας που υπερασπίζεται το Wikileaks με τις παραδοσιακές αξίες της τεκμηρίωσης της κλασσικής δημοσιογραφίας. Την απόσταση πρέπει να την καλύψει όμως η παραδοσιακή δημοσιογραφία (συμπεριλαμβανομένου και του ICIJ) και όχι το Wikileaks. Μόνο η συντονισμένη δράση αυτών των οργανισμών μπορεί να προσφέρει την δυνατότητα να ελεγχθεί και να τεκμηριωθεί ή να αποτύχει η θεωρία μου ότι τα Panama Papers μπορούν να χαρτογραφήσουν την δομική διαφθορά των αγορών.
Το εγγενές πρόβλημα όμως που έχει ο συγκεκριμένος συλλογισμός είναι ότι τα παραδοσιακά ΜΜΕ έχουν αλωθεί από τους ιδιοκτήτες τους και τις κρατικές υπηρεσίες. Οι δημοσιογράφοι συμπεριφέρονται σαν μεθυσμένοι από την εξουσία που ασκούν εναντίον συγκεκριμένων ισχυρών (χωρίς φυσικά να δημιουργούν προβλήματα στους μετόχους) και αδυνατούν (ή δεν ενδιαφέρονται) να ασχοληθούν με την πραγματική μεγάλη εικόνα μιας παγκόσμιας συνομωσίας που ευνοεί τους λίγους και ισχυρούς. Να εξηγήσουν ότι η εταιρία Mossack Fonseca δεν είναι ένα κακό γρανάζι του συστήματος αλλά ένα γρανάζι του κακού συστήματος.
Έτσι ίσως η μοναδική ελπίδα είναι το Wikileaks και οι οργανισμοί που εμφορούνται από τις ιδέες του να μεγαλώσουν με την βοήθεια του κοινού σε τέτοιο βαθμό που να αποκτήσουν τη δυνατότητα και τους πόρους των συστημικών ΜΜΕ προκειμένου να προχωρήσουν στην απαραίτητη μετα-ανάλυση των δεδομένων.
Αν κανείς από τους δύο δεν βρει την δύναμη να κουνηθεί θα χαθεί μια μοναδική ευκαιρία που έχει στα χέρια της η δημοσιογραφία να αποδείξει ποια είναι η χρησιμότητα της πραγματικής έρευνας απέναντι σε ένα tweet ή ένα εύληπτο άρθρο. Και αυτό είναι μόνο το μικρότερο κακό. Το μεγαλύτερο θα είναι η εμπέδωση της απόλυτης δύναμης των ισχυρών του κόσμου να εκμεταλλεύονται τον ιδρώτα των ασθενέστερων.
Επειδή όμως τίποτα από τα προαναφερθέντα δεν μου φαίνεται ιδιαίτερα πιθανό πολύ φοβάμαι ότι η αποκάλυψη των Panama Papers μπορούν να μας οδηγήσουν πιο κοντά στο τέλος της παραδοσιακής δημοσιογραφίας.
*Το άρθρο επαναδημοσιεύεται με αφορμή της δολοφονίας της δημοσιογράφου που ερευνούσε τα Panama Papers στη Μάλτα