Ρεπορτάζ: Τζένη Τσιροπούλου, Θάνος Καμήλαλης
Κείμενο, Φωτογραφίες: Τζένη Τσιροπούλου
«Έχεις δει ποτέ πόλεμο;»
«Όχι»
«Στη Μάνδρα θα δεις ένα χωριό σαν να έγινε πόλεμος»
Κλείσαμε το τηλέφωνο με τον 34χρονο Γιώργο που ζει στη Μάνδρα και σε λίγο βγήκαμε στον δρόμο που βγάζει στην Εθνική οδό.
Παίρνοντας την έξοδο 1 για «Ελευσίνα-Θήβα» δεν άργησε να μας καλωσορίσει η μαρμάρινη επιγραφή «Δήμος Μάνδρας-Ειδυλλίας». Το τοπίο γύρω μας, όμως, δεν θύμιζε τίποτα το ειδυλλιακό. Μπουλντόζες, άνθρωποι με κίτρινες νιτσεράδες και ένα-δύο περιπολικά. Πυξίδα μας για να μπούμε μέσα στη Μάνδρα ήταν οι ατέλειωτες λάσπες που οδηγούσαν κατά κει.
Ξεκινήσαμε το οδοιπορικό μας, ακολουθώντας την αντίθετη φορά από τα ορμητικά νερά που κατέβηκαν από το όρος Πατέρας που στέκεται πάνω από τη Μάνδρα. Το αποψιλωμένο όρος Πατέρας έζησε μια μεγάλη πυρκαγιά το 1985, αλλά πυρκαγιές ξέσπασαν και το 2016 καθώς και το φετινό καλοκαίρι. Ίσως η φύση θα μπορούσε να είχε προστατεύσει τη Μάνδρα από τη μεγάλη καταστροφή που υπέστη στις 15 του Νοέμβρη, και εξαιτίας της οποίας 23 άνθρωποι είναι νεκροί τη στιγμή που γράφεται το ρεπορτάζ.
«Αύριο περιμένουμε βροχή. Η Παναγιά μαζί μας»
Η ιδιοκτήτρια του ανθοπωλείου στο νεκροταφείο έχασε όλο της το εμπόρευμα, ενώ το ψυγείο που συντηρούσε τα λουλούδια της καταστράφηκε ολοσχερώς. «Η ζημιά φτάνει τα 20.000 ευρώ περίπου. Στην πλημμύρα του 2015 είχα καταστροφές στο σπίτι μου. Κάναμε τις αιτήσεις που μας είχαν πει να κάνουμε, αλλά δεν έχουμε πάρει ούτε ένα ευρώ ακόμα. Από το 2015. Άρα τι να περιμένουμε τώρα;» λέει η κ. Σωτηρία απογοητευμένη, ενώ καθαρίζει τα λίγα πλαστικά βάζα που έχουν απομείνει όρθια.
Ανηφορίζοντας, σκοντάφτουμε πάνω σε ντάνες με μπουκάλια εμφιαλωμένου νερού που, όπως μας πληροφορούν, είναι δωρεές από σούπερ μάρκετ που τα μεταφέρει στη Μάνδρα ο στρατός. Ένα πανό κρέμεται παραδίπλα από το Δημαρχείο διεκδικώντας «Αντιπλημμυρικά έργα τώρα και αποζημιώσεις». Ακριβώς από κάτω, ξύλινα καφάσια κουβαλάνε πορτοκάλια και ρούχα από αλληλέγγυους, τα οποία μπορούν να τα προμηθεύονται οι κάτοικοι της Μάνδρας.
«Πολλοί οι υπεύθυνοι μα πιο πολλοί οι ανεύθυνοι» θα μας πουν σε λίγο στο μοναδικό ανοιχτό καφενείο της Μάνδρας.
«Υπάρχουν κι άλλοι νεκροί, αδήλωτοι εργάτες Πακιστανοί» – Διαψεύδει το Θριάσιο νοσοκομείο και η Πακιστανική Κοινότητα Ελλάδος
Τρεις-τέσσερις άντρες συζητάνε στο καφενείο γύρω από ελληνικούς καφέδες και ρακές. «Κερασμένα από εμάς» μας λένε ενώ στήνεται η κουβέντα. Εκεί θα ακούσουμε για δεύτερη φορά πια ότι «οι νεκροί στη Μάνδρα δεν είναι μόνο όσοι λένε επίσημα. Υπάρχουν πολλοί περισσότεροι, ίσως και οι διπλάσιοι. Γιατί δεν το λένε; Γιατί είναι εργάτες Πακιστανοί που δεν έχουν χαρτιά και τους είχαν και δούλευαν μαύρα. Τι άλλο; Δεν τους ψάχνει κανείς και δε μιλάει κανείς» επιμένουν.
«Εδώ ήμασταν βοσκοτόπια, γύρω από μια μεγάλη μάντρα, εξ ου και “Μάνδρα” το χωριό μας. Μετά γίναμε βιομηχανική ζώνη και δουλεύουν εδώ πολλοί μετανάστες. Η πλημμύρα έγινε 7 παρά το πρωί, την ώρα που οι Πακιστανοί πάνε στη δουλειά με τα ποδήλατά τους. Επίσης, αυτοί ζουν σε υπόγεια και τους πήρε και τους σήκωσε πρώτους από όλους» μας λέει ένας ηλικιωμένος άντρας που αυτοσυστήνεται ως ακροδεξιός χρυσαυγίτης.
Αρκετοί ακόμα Μανδραίοι θα μας επαναλάβουν την ίδια καταγγελία, ενώ το θέμα τέθηκε και από τον Ριζοσπάστη.
Στην επικοινωνία μας με το Θριάσιο νοσοκομείο (που βρίσκεται δίπλα στη Μάνδρα) το πρωί της Δευτέρας, 27 Νοεμβρίου, η διοίκηση απορρίπτει πλήρως την παραπάνω καταγγελία, υποστηρίζοντας ότι «οι νεκροί είναι όσοι δηλώνεται επίσημα, δηλαδή 23». Το ίδιο μας απάντησε και ο πρόεδρος της Πακιστανικής Κοινότητας Ελλάδος, Τζαβέντ Ασλάμ, προσθέτοντας ότι «εκεί ζουν πολλοί Πακιστανοί και είμαστε σαν οικογένεια. Αν είχαμε χάσει δικούς μας ανθρώπους, θα το ξέραμε σίγουρα».
Μπουλντόζες, καντηλάκια, κίτρινα αδιάβροχα και η Ίρμα
Κυριακή, έντεκα μέρες μετά τη θεομηνία και στον μοναδικό ανοιχτό φούρνο οι προμήθειες λιγοστεύουν αφού, όπως μας λένε οι κοπέλες στο ταμείο, «Κανείς δε μας φέρνει τίποτα γιατί φοβούνται. Ακούνε οι προμηθευτές ότι θα πέσουν δύο ψιχάλες και δεν έρχονται».
Μερικοί ντόπιοι κρεμάνε τις κίτρινες νιτσεράδες τους και κάνουν διάλειμμα για καφέ.
Αδέσποτα περνάνε από δίπλα μας και η Ίρμα τούς γαυγίζει από ψηλά. Πολλοί έσπευσαν τη μέρα της ανελέητης νεροποντής να σώσουν τα σκυλάκια τους ή και αδέσποτα, ενώ δυστυχώς πολλά έμειναν αβοήθητα και πνίγηκαν ή αγνοούνται. «Φοβάται πολύ και την έχουμε να κάθεται ψηλά» λέει η κυρία Μαρία.
Παραδίπλα κάποιοι ντόπιοι έχουν αφήσει στο πεζούλι αναμμένα καντηλάκια, λουλούδια και μια εικόνα.
«Όσοι έχουν τη δύναμη, ψυχική και οικονομική, θα τα ξαναφτιάξουν. Όσοι δεν έχουν…»
Πολλοί άνθρωποι έχουν χάσει το βιος τους. «Και τώρα τι θα κάνετε;» είναι αδιαμφισβήτητα μια πολύ αμήχανη ερώτηση. «Όσοι έχουν τη δύναμη, ψυχική και οικονομική, θα τα ξαναφτιάξουν. Όσοι δεν έχουν…» Εκεί συνήθως οι φράσεις κόβονται και τα χείλη σφίγγονται.
Στη Μάνδρα μάς καλοδέχονται και συζητάνε μαζί μας «αρκεί να μην είμαστε από κάνα κανάλι».
Ένας κύριος που ζητάει να μας μιλήσει ανώνυμα, λέει ότι είναι αγανακτισμένος με την άνιση κατανομή τής βοήθειας: «Μεγάλες εταιρίες στέλνουν στον δήμο ηλεκτρικές συσκευές τις οποίες δεν τις είδε ποτέ κανείς μας μέχρι τώρα. Εξαφανίζονται με έναν περίεργο τρόπο. Και τα φαγητά και οι κουβέρτες πάνε στο δημαρχείο και μετά όποιος πρόλαβε τον Κύριο είδε. Θα έπρεπε να διανέμονται δίκαια και πόρτα-πόρτα» υποστηρίζει.
Βραδιάζει και ο κεντρικός δρόμος της Μάνδρας, η οδός Κοροπούλη είναι πίσσα σκοτάδι. Η ηλεκτροδότηση έχει κοπεί μετά τη φονική πλημμύρα. Κάπου-κάπου παρέες κάθονται στις αυλές των σπιτιών και σε προσανατολίζουν οι φωνές τους, ενώ τη σκοτεινιά σπάει πού και πού ο μπλε φάρος των περιπολικών.
Εντύπωση μας κάνει η συνύπαρξη νεόδμητων αστραφτερών σπιτιών δίπλα-δίπλα με πέτρινες μονοκατοικίες που χτίστηκαν πριν από πολλές δεκαετίες. Το ορμητικό νερό δεν έκανε διακρίσεις, αλλά σίγουρα, τα παλιά χαμηλά σπίτια έχουν ταλαιπωρηθεί πολύ περισσότερο. Τη σημερινή οδό Κοροπούλη διέτρεχαν κάποτε δύο ρέματα -ένα από τη δεξιά και ένα από την αριστερή μεριά της- και εκεί είναι που οι άνθρωποι υπέστησαν τώρα τις μεγαλύτερες καταστροφές. Στα πλάγια της ασφάλτου, καταλαβαίνεις ότι το τσιμέντο ήρθε μεταγενέστερα να καλύψει κάτι άλλο. Μια ανομοιομορφία προδίδει την ανθρώπινη παρέμβαση που έχει γίνει.
«Ένας από τους κυριότερους καταπατητές του ρέματος ήταν ο δήμος»
Τα ρέματα άλλοτε αποτελούσαν ιερούς χώρους και ήταν συνυφασμένα με την κοινωνική ζωή. Σήμερα δεν μπορούν να εντοπιστούν περισσότερα από 70 ρέματα από τα 700 που κυλούσαν κάποτε σε όλη την Αττική.
Ως καθηγητής τού μεταπτυχιακού «Πρόληψη και διαχείριση φυσικών καταστροφών», ο σήμερα ομότιμος καθηγητής Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Δημήτρης Παπανικολάου, πήγαινε τους φοιτητές του για έρευνα και μελέτη στη Μάνδρα.
«Επιλέγαμε περιοχές που ήταν αντιπροσωπευτικές για κάθε είδος κινδύνου. Όταν, λοιπόν, θέλαμε να καλύψουμε τις πλημμύρες είχαμε 2-3 περιοχές στη δυτική Αττική που ήταν οι κλασσικές περιπτώσεις πλημμυρικού κινδύνου λόγω ανθρωπογενών παρεμβάσεων. Κίνδυνος χωρίς ανθρωπογενή παρέμβαση δεν υπάρχει. Μελετάγαμε την περιοχή από το 2005 μέχρι το 2014, όταν και σταμάτησε το συγκεκριμένο μεταπτυχιακό. Η πρώτη μας στάση ήταν η Μάνδρα. Το 1996 πέθαναν δύο άνθρωποι πάλι εκεί από πλημμύρα. Η Μάνδρα είναι χαρακτηριστική περίπτωση ενός μεγάλου δικτύου ρεμάτων που ο κύριος κλάδος του ρέει κατά μήκος της (παλιάς) Εθνικής οδού και διεκόπτετο επί πολλές εκατοντάδες μέτρα από επιχωματώσεις στα βόρεια της Μάνδρας, στα παλιά μεταλλεία βωξίτη. Είναι ακριβώς το σημείο όπου έγινε τώρα η μεγάλη ζημιά. Εκεί συσσωρεύτηκε όλη η λάσπη λόγω του μπλοκαρίσματος της φυσικής εκροής. Δυστυχώς, επιβεβαιωθήκαμε με τον πιο τραγικό τρόπο» λέει ο καθηγητής.
Συνεχίζοντας, εξηγεί ότι: «Ένας από τους κυριότερους καταπατητές του ρέματος ήταν ο ίδιος ο δήμος, που αντί να προστατεύει το ρέμα, έχτισε ένα αμαξοστάσιο πάνω του. Έτυχε κάποτε, ένας από τους φοιτητές μου να είναι από τη Μάνδρα και όταν κατάλαβε τι συμβαίνει, ευαισθητοποιήθηκε και έκανε τη διατριβή του για τη Μάνδρα. Ως ντόπιος είχε επαφές με τον δήμο και άλλους φορείς και τους ενημέρωνε. Εμένα η δουλειά μου δεν είναι να στέλνω χαρτιά. Οι μελέτες μας είναι όλες κατατεθειμένες στο Πανεπιστήμιο και μπορεί να τις ζητήσει ο οποιοσδήποτε. Είχα σαφή εικόνα μεν, αλλά ήλπιζα ότι αργά ή γρήγορα θα το διευθετήσουν οι αρμόδιοι φορείς, γιατί είχαμε ακούσει για κάποιες μελέτες που γίνονταν. Οφθαλμοφανείς για τους επιστήμονες περιπτώσεις, η πολιτεία δεν καταφέρνει να τις αντιμετωπίσει».
«Κανένας δεν είναι αθώος. Όλοι ήξεραν και όλοι δεν ήθελαν να ξέρουν»
«Τέτοια περιστατικά έχουν ξανασυμβεί, όπως είπαμε. Κανένας δεν είναι αθώος. Όλοι ήξεραν και όλοι δεν ήθελαν να ξέρουν. Κανένας δεν είχε αρμοδιότητα ή κανένας δεν ήθελε να έχει. Για κάποια χρόνια την ευθύνη την είχε ο δήμος, μετά πέρασε στη νομαρχία και πιο πρόσφατα στην περιφέρεια. Εμπλέκεται το ΥΠΕΧΩΔΕ, εμπλέκονται όλοι αυτοί που έδωσαν άδειες να χτιστούν κατασκευές πάνω στο ρέμα, χωρίς να τους επιβάλλουν ποτέ το πού επιτρέπεται να χτίσουν» λέει ο κ. Παπανικολάου.
Τι μπορεί να γίνει τώρα όμως; είναι η κρίσιμη ερώτηση.
«Εγώ θύμωσα και στεναχωρήθηκα με ό,τι συνέβη. Τους είπα από την πρώτη μέρα ότι πρέπει να αφήσουν τις συζητήσεις και να μπουν οι μπουλντόζες για να ανοίξουν κάποια συγκεκριμένα εκατοντάδες μέτρα που έχουν μπαζωθεί. Πρόκειται για το αμαξοστάσιο και κάποιες ιδιοκτησίες γύρω από αυτό.
»Δεν ξέρω αν χρειάζεται να γκρεμιστούν, αλλά προσωρινά πρέπει να υπάρξει ένας αγωγός για να εξασφαλίσουμε ότι δε θα διατρέξουμε παρόμοιο κίνδυνο μέχρι να γίνει μια σωστή μελέτη. Γιατί αν περιμένουμε μέχρι τη σωστή μελέτη, μπορεί να θρηνήσουμε κι άλλα θύματα. Μετά τη θανατηφόρα πλημμύρα του 1996, σκεφτείτε ότι κινητοποιήθηκαν να κάνουν μελέτη δέκα χρόνια μετά. Κι όταν διευρύνθηκε η παλιά Εθνική οδός από δύο σε τρεις λωρίδες, δεν έκαναν αντιπλημμυρικά έργα. Από πού να το πιάσεις και πού να τελειώσεις;» απαντάει ο καθηγητής που επισκέφτηκε αυτές τις μέρες τη Μάνδρα για να δει την κατάσταση από κοντά και είδε ότι ο δήμος «δε διστάζει να επεκταθεί κι άλλο πάνω στο ρέμα όπου δεν υπάρχουν ιδιοκτησίες, υποτιμώντας κι άλλο τη δύναμη του ρέματος».
Ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο και τα καζάνια με το ζεστό φαΐ: Αλληλεγγύη και ελπίδα μέσα στη ματαίωση
Πίσω στη Μάνδρα, την ησυχία στην οδό Κοροπούλη σπάει μια παρατεταμένη κόρνα και ένα μικρό κομβόι με άσπρα φορτηγάκια που σε ένα από αυτά αναγράφεται «Hertz». Το πρόσωπο μάς είναι γνώριμο από τα δημοσιεύματα των ημερών. Είναι η δήμαρχος Μάνδρας, Ιωάννα Κριεκούκη, μαζί με την αντιδήμαρχο, οι οποίες μοιράζουν σακούλες με απορρυπαντικά και τρόφιμα πόρτα-πόρτα. Η κόρνα είναι το σύνθημα για να βγαίνει ο κόσμος να τις παραλαμβάνει.
Στο νηπιαγωγείο οι κουτάλες στριφογυρνάνε μέσα σε μεγάλα τσίγκινα καζάνια με φασολάδα που ετοιμάζει η αλληλέγγυα ομάδα μαγειρικής Mano Aperta, η οποία μαγειρεύει σε ανοιχτές δομές φιλοξενίας προσφύγων. Πράγματι, μοιάζει σαν να έχουμε προπονηθεί για αυτό το σκηνικό μέσα από τα βιώματα με τους πρόσφυγες.
«Αυτό που έγινε οφείλεται σε συσσωρευμένα λάθη πολλών ετών και σε ένα φυσικό φαινόμενο χωρίς προηγούμενο. Δεν το ‘χαμε φανταστεί ποτέ. Εγώ έχω δύο παιδιά και η κόρη μου έρχεται κανονικά σε αυτό το νηπιαγωγείο. Η πλημμύρα έγινε στις 7 παρά το πρωί. Μία ώρα αργότερα να γινόταν, την ώρα του σχολείου, δε θέλω ούτε να σκεφτώ πόσα παιδιά θα θρηνούσαμε τώρα».
Σε λίγο, αφήνουμε πίσω μας τη δυτική Αττική, τη Μάνδρα και το Θριάσιο πεδίο. Το Θριάσιο, λέει ο μύθος, έχει πάρει το όνομά του από τις Θρίες, τις τρεις φτερωτές νύμφες με τις μαντικές ικανότητες. Οι Θρίες μάντευαν το μέλλον από την κίνηση των χαλικιών μέσα στο νερό. Τι μέλλον θα μάντευαν άραγε σήμερα για τη Μάνδρα;