Του Νικ Χαμπλ*

Από το Γουίλιαμ Μόρρις ως την Ούρσουλα Λε Γκεν και τον Ιαν Μ. Μπανκς. Η Επιστημονική Φαντασία αποτέλεσε βήμα για τους σοσιαλιστές διανοούμενους, προσφέροντας ένα διάλειμμα από την δυσοίωνη πολιτική πραγματικότητα και επιτρέποντάς τους να φανταστούν έναν ολότελα άλλο κόσμο. 

Στο τελευταίο του βιβλίο, «Το Υπουργείο για το Μέλλον» [The Ministry for the Future], ο Κιμ Στάνλεϊ Ρόμπινσον απαντά στην κυριαρχία του καπιταλιστικού ρεαλισμού στον Παγκόσμιο Βορρά, στήνοντας μια speculative μελλοντική ιστορία στην οποία η μαζική λαϊκή αντίδραση οδηγεί στο τέλος του καπιταλισμού και σώζει τον πλανήτη από την κλιματική αλλαγή. Φανταζόμενος μία εναλλακτική στο status quo, Ο Ρόμπινσον συνεχίζει τη μακρά, τιμητική παράδοση των αριστερών συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας, που γράφουν ουτοπική λογοτεχνία. 

Είναι μια παράδοση που πάει πίσω τουλάχιστον μέχρι το έργο του Γουίλιαμ Μόρρις “Νέα Από το Πουθενά” (News from Nowhere, 1890), που διηγείται μιαν προλεταριακή επανάσταση η οποία οδηγεί σε μια ιδεατή κοινωνία χωρίς φτώχεια ή καταπίεση. Με τον τρόπο τους ο καθένας, ο Ρόμπινσον και ο Μόρρις μοιράζονται ένα όραμα της ανθρωπότητας που ζει από την εργασία ως μία κοινωνική δραστηριότητα και υπέρ και κατά της φύσης. Όλα αυτά τα έργα, όπως και αυτά άλλων διάσημων ουτοπικών σοσιαλιστών συγγραφέων, από τον Ουέλς (H. G. Wells) ως τον Ίαν Μπανκς (Iain M. Banks), προωθούν το σοσιαλιστικό όραμα, δίνοντας στους αναγνώστες ριζοσπαστικές προβλέψεις για την μετακαπιταλιστική ζωή, που πολύ σπάνια βρίσκεις σε οποιοδήποτε άλλο μέσο.

Η ουτοπική επιστημονική φαντασία δεν μας παρουσιάζει απλώς ένα σχέδιο για το μέλλον: μας προσφέρει και ένα νέο τρόπο να σκεπτόμαστε για την Ιστορία. Σε ένα οπισθόφυλλο της [αριστερής εφημερίδας] Tribune φιλοξενείται ένα τσιτάτο του Μάρξ, που λέει πως «Θα ήταν εύκολο να δημιουργήσεις παγκόσμια ιστορία, αν ο αγώνας γίνονταν υπό ευνοϊκές συνθήκες». 

Τι θα γινόταν, λοιπόν, αν υπήρχε ένας διαφορετικός τρόπος, ένα διαφορετικό εννοιολογικό πλαίσιο, να σκεφτούμε, ώστε να αναδιατυπώσουμε τις συνθήκες στις οποίες βρισκόμαστε; Τι θα γινόταν αν σταματήσαμε να σκεφτόμαστε τόσο πολύ την ιστορία σε σχέση με το παρελθόν και αρχίζαμε να τη σκεφτόμαστε από την προοπτική του μέλλοντος;

Στο «Φανταστικά Μέλλοντα» (Imagined Futures, 2019), ο Μαξ Σώντερς περιγράφει την ανάδειξη, στην εμπόλεμη Βρετανία, μιας «μελλοντικής ιστορίας», που την εννοεί ως ιστορία του παρόντος και του άμεσου μέλλοντος γραμμένη από την οπτική γωνία ενός φανταστικού απόμακρου μέλλοντος. Ο επιστήμονας και κομμουνιστής διανοητής Χαλντέην (J. B. S. Haldane) έγραψε ένα μέρος του βιβλίου του Δαίδαλος – Επιστήμη και Μέλλον (Daedalus; or, Science and the Future, 1923) με τη μορφή μαθητικής έκθεσης από το 2073 που περιέγραφε πως οι βιολογικές εξελίξεις, όπως η ανάπτυξη εμβρύων έξω από το μητρικό σώμα, είχαν γενικευθεί και ήταν η κυρίαρχη πρακτική. 

Ο Χαλντέην προέβλεψε την μελλοντική πλήρη μεταμόρφωση των συμβατικών σεξουαλικών σχέσεων σε μια ουδέτερη καθημερινή δραστηριότητα. Επιλέγοντας να τις δει από την προοπτική του μέλλοντος, και να δει το δικό του παρόν ως ένα ιστορικό στάδιο που με τον καιρό θα ξεπεραστεί, απελευθερώθηκε από τη καταπιεστική ηθική πυξίδα της παράδοσης και του παρελθόντος. 

Η αδελφή του Χαλντέην, Ναόμι Μίτσισον, χρησιμοποίησε την ίδια λογική στη φεμινιστική επιστημονική φαντασία που έγραψε. Η περιγραφή της, για το βιβλίο της «Μας προειδοποίησαν» (We Have Been Warned, 1935) ως «μια ιστορική νουβέλα για την εποχή μου», υπονοεί ότι κι εκείνη σκεπτόταν το παρόν της μέσα από την προοπτική μιας πιο προοδευτικής μελλοντικής κοινωνίας. Η απεικόνιση, που κάνει στο έργο αυτό, της φασιστικής κατάληψης της Αγγλίας, προειδοποιεί τους αναγνώστες για την ανάγκη μεταμόρφωσης των ταξικών και φυλετικών σχέσεων, ώστε να αποφύγουμε μια τέτοια μοίρα και να μπορέσουμε να φέρουμε ένα ποθητό μέλλον στο οποίο όλοι θα είναι ίσοι. 

Η ιδέα αυτή – πως οι ανάγκες της μελλοντικής κοινωνίας μετρούν πολύ περισσότερο από το παρελθόν και το παρόν των κοινωνιών – αναπτύχθηκε ως ηθική αρχή μέσα από την αναλογία με την εργατική δράση των βιομηχανικών εργατών. 

Η Μίτσισον σημειώνει ότι υπήρχε μια τάση, στο δημόσιο γίγνεσθαι, να βλέπουν τις απεργίες ή τις πολιτικές καμπάνιες ως επιθετικές ή εχθρικές πρακτικές εναντίον της καθεστηκυίας κοινωνικής τάξης. Τέτοιοι αγώνες μπορούν να νομιμοποιηθούν μόνον προοπτικά, μέσα από την κοινή αποδοχή της βελτίωσης που έφεραν στην ζωή των ανθρώπων. Γι’ αυτό, οι σοσιαλιστές έπρεπε να παρουσιάζουν τις αξίες του ουτοπικού μέλλοντος ως το ηθικών καλό, και τις πρακτικές της καπιταλιστικής τάξης ως εχθρικές στην «καλή κοινωνία» του μέλλοντος. Αυτή η επιστημονικοφανταστική προσέγγιση ενός μέλλοντος, για το οποίο αξίζει να αγωνιστείς, αποτελεί γνήσιο τέκνο της αριστερής πολιτιστικής πολιτικής της δεκαετίας του ’30, υποστήριξε την αποφασιστική συμβολή των Βρετανών εργατών στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και, εν μέρει, οδήγησε στην νίκη των Εργατικών στις εκλογές του 1945.

Το πρότυπο για αυτό το προοδευτικό μέλλον, σε μεγάλο μέρος της μεσοπολεμικής επιστημονικής φαντασίας, ταυτίζονταν με την Σοβιετική Ένωση πριν τις Δίκες της Μόσχας. Αυτή και παρουσιάζεται στο «Μας προειδοποίησαν», από την πλευρά των χειραφετημένων γυναικών εργατριών που απολάμβαναν το δικαίωμα να αποφασίζουν οι ίδιες αν θα κάνουν παιδιά και με ποιόν θα τα κάνουν. (Πάντως, η προσφορά της Μίτσισον στην κουβέντα της απελευθέρωσης των γυναικών και του ελέγχου των γεννήσεων πρέπει να ιδωθεί και μέσα από την ανάνμειξή της με την Ευγονική Εταιρία, Eugenics Society.) 

Στο μη λογοτεχνικό έργο της, Η Ηθική Βάση της Πολιτικής (The Moral Basis of Politics, 1938), η Μίτσισον λέει πως η παραδοσιακή σεξουαλική ηθική έχει τις ρίζες της στην οικονομία των ελλείψεων, και ότι η ελευθερία και η ισότητα θα γίνουν κανονικότητα όταν απαντηθούν όλες οι υλικές ανάγκες. Γι’ αυτό και προέβλεπε ότι η επιτυχία ή αποτυχία της ΕΣΣΔ εξαρτούνταν από την ικανότητά της να γίνει μια κοινωνία – μετά – τις- ελλείψεις. 

Τελικώς, η ΕΣΣΔ απέτυχε, αλλά η ιστορία πίσω από αυτή την αποτυχία είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσα και πολύ πιο διδακτική απ’ ότι αναγνωρίζουν οι εχθροί της. Η δημιουργική καταγραφή της σοβιετικής προσπάθειας να απαντήσει επιστημονικά σε όλες τις ανάγκες, που πραγματοποίησε Φρανσις Σπούφορντ στο Red Plenty του 2010, έχει περιγραφεί ως ισότιμη ενός έργου επιστημονικής φαντασίας του Ρόμπινσον ή της Ούρσουλα Λε Γκεν.

Γενικότερα, η ιδέα μιας ουτοπικής κοινωνίας μετά- τις- ελλείψεις, αποτελεί το πλαίσιο για το πιο πολύτομο έργο της σοσιαλιστικής επιστημονικής φαντασίας τα τελευταία χρόνια: τη σειρά Καλλιέργεια, του Ίαν Μπανκς, (Iain M Banks’s Culture series, 1987-2012). Όλες μαζί αυτές οι νουβέλες αποτελούν μια εκτενή μελέτη της ηθικής των επεμβάσεων των κοινωνικών ομάδων, ώστε να παρακάμψουν τις παραδοσιακές ιεραρχικές κρατικές δομές, και να χειραφετήσουν το λαό. Γράφοντας την ιστορία από το μέλλον, όπως την βλέπει ο Αλ Μάιντς, ο Μπάνκς αποκαθηλώνει την κλασσική φιλελεύθερη ιδεολογία που κυριαρχεί στις συζητήσεις για τις σημερινές ανθρωπιστικές επεμβάσεις, και την αντικαθιστά με μια έλλογη ανάλυση των πολιτικών αξιών που απειλούνται.

Το εύρος αυτού του είδους διαστημικής όπερας (space opera) επίσης δρα αποκαλυπτικά δείχνοντας τους περιορισμούς των αξιών της άρχουσας τάξης. 

Όπως έχει επισημάνει ο κριτικός Φρέντρικ Τζέιμσον, το παραδοσιακό μυθιστόρημα είναι μια μπουρζουάδικη λογοτεχνική μορφή που εξαρτάται δομικά από μια επίσημα αποδεκτή λύση, για παράδειγμα το συμβόλαιο γάμου μιας από τις ηρωίδες της Τζέιν Όστεν, που κρατά ακέραιες τις σχέσεις ιδιοκτησίας και την κοινωνική τάξη. Αντιθέτως, η επιστημονική φαντασία ως είδος θέλει τολμηρά να ξεπεράσει αυτούς τους περιορισμούς. Μετατοπίζοντας την κλίμακα δράσης από τα όρια της σύγχρονης ζωής (που ορίζονται από τις συνθήκες γέννησης και τις ευκαιρίες εργασίας) σε ένα άπειρο σύμπαν, εξερευνά τις προσωπικές και κοινωνικές δυνατότητες χωρίς όρια. Αρκεί μόνο μια φορά να δεις τις ακτίνες C να λάμπουν στο σκοτάδι κοντά στην πύλη Tannhäuser, και δεν υπάρχει επιστροφή στην παθητική μετα- καπιταλιστική ζωή.

Αυτό που βρίσκουμε σε περισσότερο από έναν αιώνα σοσιαλιστικής επιστημονικής φαντασίας είναι έναν οδηγό σε μερικές απαραίτητες αλλαγές της οπτικής μας, ώστε να απελευθερωθούμε από τα ιδεολογικά δεσμά του παρόντος και να συνεχίσουμε την προσπάθειά μας να γράψουμε ιστορία. Τα μυθιστορήματα αυτά δε μας προσφέρουν μόνον ελπίδα και έμπνευση για τους δύσκολους καιρούς, αλλά και την ανανεωμένη αίσθηση του θαύματος για όσα μπορεί να κατορθώσει μια κοινωνία αληθινής ισότητας.   

 

* Ο Νικ Χαμπλ (Nick Hubble) είναι καθηγητής της σύγχρονης αγγλικής στο πανεπιστήμιο του Μπρουνέλ. Το άρθρο, που δημοσιεύεται με την άδειά του, μετέφερε από τα αγγλικά στα ελληνικά η Λαμπρινή Θωμά.