Ρεπορτάζ: Ηλιάνα Ζερβού & Νεκταρία Ψαράκη
Από τις 27 έως τις 30 Νοεμβρίου, το WIFT GR διοργανώνει το 9ο φεστιβάλ με θέμα την ισότητα στον κινηματογράφο, όπου για τέσσερις ημέρες στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας μπορούν επισκέπτες και επισκέπτριες εντελώς δωρέαν να παρακολουθήσουν το πλούσιο αφιέρωμα με τίτλο Sisterhood: Φωτίζοντας τη γυναικεία αλληλεγγύη ως κινητήρια δύναμη καλλιτεχνικής έκφρασης και δημιουργίας.
Στο φεστιβάλ προβάλλονται ταινίες αποκλειστικά γυναικών σκηνοθετριών, και εμείς στο 3ο ΘΕΜΑ αυτής της Πέμπτης συζητήσαμε με την ντοκιμαντερίστρια και την πρόεδρο του WIFT GR, Μαρία Λούκα, η οποία μιλά για τη σημασία του φεστιβάλ, δεδομένου ότι είναι ουσιαστικά ο μοναδικός χώρος που είναι αποκλειστικά για γυναίκες δημιουργούς.
«Ένας χώρος που έχουμε φτιάξει για να ενισχύσουμε, να αναδείξουμε, να ενδυναμώσουμε το γυναικείο βλέμμα, τη δουλειά και το έργο των γυναικών δημιουργών στον κινηματογράφο. Όταν λέω γυναίκες δημιουργοί, εννοώ προφανώς και υποκείμενα τα οποία αυτοπροσδιορίζονται ως θηλυκότητες. Αυτό είναι το στίγμα μας και είναι μία δράση την οποία εμείς την προσφέρουμε στην πόλη δωρεάν. Δηλαδή είναι ελεύθερη είσοδος σε όλες μας τις προβολές, σε όλες μας τις εκδηλώσεις και χαιρόμαστε πάρα πολύ για την πολύ θερμή ανταπόκριση που βρίσκει το φεστιβάλ κάθε χρόνο», τονίζει.
Φέτος ειδικά στο φεστιβάλ υπάρχουν πολλές πρεμιέρες. Έχουμε ταινίες οι οποίες από το φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης προβάλλονται στο WIFT, όπως είναι η ταινία της τελετής έναρξης «Η Αρκουδότρυπα», η «Κάρλα» και η ταινία στην τελετή λήξης που πήρε και το Χρυσό Αλέξανδρο, την «Cotton Queen». Έχουν επίσης, όπως κάθε χρόνο μία παλαιστινιακή ταινία, το «Partition», που το θεωρούν πάρα πολύ σημαντικό γιατί και αυτό αποκρυσταλλώνει λίγο το στίγμα που θέλουν να έχει το WIFT στα ζητήματα που σχετίζονται με τη γενοκτονία, την κατοχή και το απαρτχάιντ. Σημειώνει ότι «εμείς ξεκάθαρα στηρίζουμε την παλαιστινιακή δημιουργία, στηρίζουμε τα αιτήματά της παλαιστινιακής κοινωνίας για ζωή και ελευθερία και είμαστε αντίθετες απέναντι σε αυτό το διαρκές έγκλημα που κορυφώθηκε με τη μορφή της γενοκτονίας τα τελευταία δύο χρόνια. Και το υπογραμμίζω αυτό γιατί ένα πολύ μεγάλο κομμάτι πλέον του κινηματογραφικού και καλλιτεχνικού κόσμου παίρνει αυτή τη στάση και το θεωρώ κρίσιμο το να συμβεί», περιγράφει.
Υποτίμηση, αποκλεισμός, περιορισμός της γυναικείας παρουσίας στον κινηματογράφο – Μη κατοχυρωμένα εργατικά δικαιώματα
Ο κλάδος των οπτικοακουστικών μέσων, φυσικά δεν έχει ξεφύγει από την κατάσταση που επικρατεί γενικότερα στην κοινωνία. Αυτής της πατριαρχικής δόμησης, η οποία έχει σαν αποτέλεσμα σχέσεις ανισότητας, καταπίεσης και βίας. «Το βλέπουμε ξεκάθαρα. Δυστυχώς δεν έχουμε καταγραφές για να μπορώ να σας δώσω συγκεκριμένα νούμερα στο πως αποτυπώνεται η ανισότητα. Έχουμε όμως μια συλλογικά βιωμένη εμπειρία. Θα φέρω το πιο πρόσφατο παράδειγμα στο ότι φέτος, ας πούμε, στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης, που είναι ο μεγαλύτερος κινηματογραφικός θεσμός της χώρας. Από τις 32 ελληνικές ταινίες που συμμετείχαν, μόλις οι 4 ήταν σκηνοθετημένες από γυναίκες σκηνοθέτριες», τονίζει.
Όπως εξηγεί, τα τελευταία χρόνια βλέπουμε γυναίκες σκηνοθέτριες να κάνουν ταινίες μικρού μήκους, βλέπουμε μία σταδιακά αυξανόμενη συμμετοχή γυναικών σκηνοθετριών στο ντοκιμαντέρ, αλλά στις ταινίες μεγάλου μήκους fiction – μυθοπλασίας – έχουμε ακόμα ένα πολύ μεγάλο κενό – όπως και στη διαφήμιση.
«Προφανώς υπάρχουν γυναίκες σκηνοθέτριες. Προφανώς υπάρχουν πάρα πολλές γυναίκες δημιουργοί που θέλουν να κάνουν μία ταινία μεγάλου μήκους. Το ότι δεν την κάνουν τελικά κάτι σημαίνει. Δηλαδή είναι ένας δείκτης που θα έπρεπε να προβληματίσει, κατά την άποψή μου τους φορείς που χαράσσουν πολιτική. Ότι υπάρχει ένα πρόβλημα εκεί το οποίο θα πρέπει να αντιμετωπιστεί. Και όταν λέω πρόβλημα, εννοώ ότι σίγουρα μπορούμε να σκεφτούμε μια σειρά από συνθήκες που περιορίζουν, αποκλείουν, υποτιμούν τη γυναικεία παρουσία στον κλάδο, όπως είναι για παράδειγμα το κομμάτι της μητρότητας. Είναι ένας κλάδος που δεν έχει σταθερές σχέσεις εργασίας. Οπότε, αν μια γυναίκα βιώνει κάποιο συμβάν, όπως είναι μία εγκυμοσύνη, λοχεία, μητρότητα, αποβολή, έκτρωση, θα πρέπει αυτόματα να επιστρέψει στη δουλειά της. Ειδάλλως θα τεθεί εκτός. Διότι δεν υπάρχουν διασφαλισμένα εργασιακά δικαιώματα», περιγράφει.
Η Μαρία έχει προσωπική εμπειρία επ ‘ αυτού. Γέννησε Σάββατο και μέχρι την Παρασκευή το βράδυ δούλευε, ενώ και αφότου γέννησε επέστρεψε πολύ γρήγορα στη δουλειά: «Αν δεν δούλευα, θα βρισκόμουν εκτός των συγκεκριμένων έργων που είχα αναλάβει, και βεβαίως, επειδή δεν ήταν εξασφαλισμένη και η οικονομική επιβίωση, είχα ανάγκη να το κάνω, όπως και πάρα πολλές γυναίκες συναδέλφισσές μου».
«Ένας χώρος ανδροκρατούμενος, όπου οι γυναίκες για να κερδίσουν τον ελάχιστο σεβασμό πρέπει να αποδεικνύουν διαρκώς ότι είναι οι καλύτερες»
Ένας άλλος αποθαρρυντικό παράγοντας είναι το περιβάλλον. «Μπαίνεις σε έναν χώρο που είναι ανδροκρατούμενος, που η δουλειά σου υποτιμάται, που κρίνεσαι με διαφορετικά κριτήρια από ότι κρίνονται οι άντρες συνάδελφοι σου, αλλά πολύ αυστηρότερα και που δεν μπορείς με τίποτα να βρεις εκείνη την ισορροπία που θα πληροί τα κριτήρια της ικανοποίησης. Γιατί αν ένας άντρας ας πούμε, είναι πάρα πολύ αυστηρός, θεωρείται ότι επιβάλλεται “και μπράβο του. Αυτό είναι το στυλ του, αυτή είναι η ιδιοτροπία του”. Αν μία γυναίκα είναι αυστηρή “είναι υστερική, έχει περίοδο” και δεν ξέρω κι εγώ τι άλλο. Αν δεν είναι, αν προσπαθήσει να συνεργαστεί σε ένα άλλο πλαίσιο, τότε “δεν μπορείς να επιβληθείς, δεν κάνεις για αυτή τη δουλειά”», περιγράφει, εξηγώντας ότι ένα περιβάλλον τόσο σεξιστικό σε αποκαρδιώνει. Σε κάνει να αισθάνεσαι ότι δεν θέλεις να ζεις έτσι, αντιμετωπίζοντας το άγχος, τον χλευασμό, το να πρέπει να καταβάλλει καμία πολλαπλάσιο κόπο για να αποδείξει ότι αξίζει.
«Γιατί οι γυναίκες πρέπει για να κερδίσουν τον ελάχιστο σεβασμό, να αποδεικνύουν διαρκώς ότι είναι οι καλύτερες, ότι αξίζουν να βρίσκονται εκεί και σε άλλους κλάδους. Για τους άνδρες, αρκεί απλά να είναι καλοί. Και άμα κάνουν και ένα λάθος δεν πειράζει, άνθρωποι είμαστε, συμβαίνουν αυτά. Μια γυναίκα αν κάνει ένα λάθος είναι ασυγχώρητο», επισημαίνει.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, δυστυχώς δεν υπάρχει ένας οργανωμένος φορέας που να ασχολείται με τα έμφυλα ζητήματα και τις ανισότητες. «Δεν υπάρχει ένας φορέας να μπορείς να καταγγείλεις σεξουαλική παρενόχληση ή κακοποίηση, ή που να μπορείς να λάβεις νομική και ψυχοκοινωνική υποστήριξη αν έχεις βιώσει μία τέτοια τραυματική εμπειρία. Δεν υπάρχει κάποιος φορέας που να καταγράφει ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα», τονίζει, προσθέτοντας ότι το WIFT, ως σωματείο γυναικών, προσπαθεί να αναδείξεί το ζήτημα και να καταθέσει μία σειρά από προτάσεις, ωστόσο ο δρόμος είναι μακρύς ώστε να φτάσουμε στο σημείο να υπάρχουν κώδικες δεοντολογίας και συμπεριφοράς που να ανταποκρίνονται σε αυτές τις ανάγκες.
Γυναικείες αναπαραστάσεις στον κινηματογράφο: Το ανδρικό βλέμμα εξακολουθεί να ηγεμονεύει
Προβληματικό ζήτημα εξακολουθεί να είναι και η αναπαράσταση των γυναικών στον κινηματογράφο, όπου το ανδρικό βλέμμα εξακολουθεί να ηγεμονεύει.
«Έχει κάνει μία εξαιρετική δουλειά η Νίνα Mένκες που την είχαμε φέρει και εμείς ως guest πριν από ένα μήνα στην Ελλάδα. Έχει φτιάξει ένα ντοκιμαντέρ που μελετάει πάρα πολλές ταινίες του παγκόσμιου κινηματογράφου και αναδεικνύει τις όψεις του αντρικού βλέμματος σε πάρα πολλά πεδία. Δηλαδή, δεν είναι μόνο το σεναριακό. Είναι θέμα σκηνοθετικό, φωτογραφίας, μοντάζ, είναι όλα μαζί. Σίγουρα λοιπόν, εξακολουθεί να είναι ηγεμονικό. Εξακολουθούμε να βλέπουμε έμφυλα στερεότυπα, έμφυλες αναπαραστάσεις οι οποίες δεν δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα των γυναικών» σημειώνει.
Διαπιστώνει, ακόμα, ότι «τα τελευταία χρόνια υπάρχει μία αλλαγή: Υπάρχει μία γενιά γυναικών σκηνοθετριών, η οποία έχει μία δυναμική παρουσία, ένα στίγμα». «Προφανώς έχουν ασκηθεί πιέσεις και διεκδικήσεις απέναντι και σε φεστιβάλ και σε θεσμούς και βλέπουμε τα τελευταία χρόνια κάπως να αναδεικνύεται και το έργο των γυναικών, να βραβεύονται και κάποιες γυναίκες. Αυτά τα πράγματα όμως είναι αυτονόητα. Εννοώ, θα έπρεπε να μην τα επισημαίνουμε σαν ένα θετικό βήμα. Θα έπρεπε να είναι έτσι; Θα έπρεπε να είναι έτσι. Έχουμε γυναίκες που έχουν επίγνωση της καταπίεσης και της ανισότητας που βιώνουν. Έχουμε γυναίκες που έχουν φεμινιστική ματιά, που έχουν φεμινιστικό πρόσημο και στη δουλειά τους και που διεκδικούν και με ατομικούς όρους, αλλά και με συλλογικούς όρους, μέσα και από διάφορες συλλογικότητες που έχουν δημιουργηθεί καλύτερες σχέσεις εργασίας. Διεκδικούν ένα άλλο βλέμμα, μια άλλη φωνή στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση» υπογραμμίζει.
Πώς το MeToo ταρακούνησε τον ελληνικό και τον παγκόσμιο κινηματογράφο
Το Me Too, το είδαμε στον κινηματογράφο αλλά όχι σε πολύ μεγάλη κλίμακα ώστε να φανερώνει το μέγεθος του προβλήματος. Ταρακούνησε όμως και τον ελληνικό αλλά και τον παγκόσμιο κινηματογράφο. «Δεν νομίζω ότι είναι το ίδιο εύκολο σήμερα να ζητήσει ένας σκηνοθέτης σε μία γυναίκα ηθοποιό να συμμετάσχει σε μία σκηνή που δεν έχει συναινέσει, ή να της ζητήσει να πάει στο σπίτι του το βράδυ για να συζητήσουν – πράγματα τα οποία συνέβαιναν κατά κανόνα. Δεν λέω ότι αποκλείεται να συμβεί σήμερα. Λέω ότι σίγουρα δεν είναι το ίδιο εύκολο όσο ήταν πριν από κάποια χρόνια. Η πιο σημαντική παράμετρος σε αυτό είναι αυτό που ανέφερα και νωρίτερα: η επίγνωση και η ενδυνάμωση των ίδιων των γυναικών. Δηλαδή οι νέες επαγγελματίες του κλάδου και οι παλαιότερες, μέσα από τις διαδικασίες και αλληλοεκπαιδεύσεις που συμβαίνουν μέσα από άτυπα δίκτυα, μπορούν πλέον να αναγνωρίσουν πράγματα. Γιατί παλιά δεν είχαμε τα εργαλεία και τις λέξεις. Αισθανόμασταν άβολα σε κάτι. Δηλαδή γινόταν κάτι σε έναν επαγγελματικό χώρο και αισθανόσουν άβολα, ότι δεν είναι πολύ οκέι, αλλά δεν ήξερες τι ακριβώς, ούτε που να απευθυνθείς και με ποιον να το μοιραστείς», εξηγεί.
Η Μαρία θυμίζει ότι πριν λίγο καιρό ξεκίνησε η εκδίκαση μίας σημαντικής υπόθεσης MeToo που σχετίζεται με τον ελληνικό κινηματογράφο, και αφορά την υπόθεση με κατηγορούμενο γνωστό ηθοποιό και δάσκαλο υποκριτικής με επιζώσες ηθοποιούς – έχοντας όλες κακοποιηθεί σε ένα πλαίσιο «εκπαιδευτικό». «Μία πολύ σημαντική υπόθεση, η οποία δεν έχει πάρει ενδεχομένως τη δημοσιότητα που είχαν άλλες υποθέσεις για πάρα πολλούς λόγους και γιατί και ο ίδιος κατηγορούμενος και η υπεράσπισή του κινούνται με έναν τρόπο πολύ εκφοβιστικό απέναντι στις επιζώσες και λόγω της ευθραυστότητας και της ευαλωτότητας που φέρουν αυτές οι γυναίκες. Γιατί μιλάμε για κατ’ επανάληψη κακοποιητικές συμπεριφορές που διήρκησαν χρόνια, για γυναίκες που εκείνη την περίοδο ήταν ανήλικες, ή στο όριο της ενηλικίωσης».
Το WIFT στηρίζει τις επιζώσες. Η Μαρία βρέθηκε σε δύο δικασίμους και περιέγραψε τη διαδικασία ως «θλιβερή». Μία διαδικασία – όπως πολλές άλλες που σχετίζονται με παρόμοια εγκλήματα – άγρια και εξοντωτική. Που εν τέλει επανατραυματίζει το θύμα. «Θλίβομαι που μία γυναίκα υπό αυτούς τους όρους θα πρέπει να διεκδικήσει δικαιοσύνη. Να εξουθενωθεί και να ισοπεδωθεί. Να βιώσει μία συνθήκη τραυματισμού. Πιστεύω ότι αυτό θα έπρεπε να έχει τελειώσει. Να υπάρχουν άλλοι τρόποι δικαστικής διερεύνησης και απόδοσης της ευθύνης», αναφέρει καταλήγοντας.
Αναλυτικά το πρόγραμμα του Φεστιβάλ εδώ.