Συνέντευξη / Κείμενο: Λαμπρινή Θωμά

Βίντεο: Νίκος Βεντούρας

«Κουιλαπαγιούν (Quilapayun) πάει να πει τρεις γενειάδες. Όταν γεννήθηκε το γκρουπ, το 1965, ήταν μόνον τρία τα μέλη. Ο Εδουάρδο Καράσκο, ο αδελφός του Χούλιο, κι ο Χούλιο Νουμπχάουζερ. Έψαξαν να βρουν ένα λεξικό της γλώσσας των μαπούτσε, για να πουν στα μαπουτουγκούν το «τρεις», που είναι κουίλα (quila) κι επειδή είχαν κι οι τρεις γενειάδα, πως να πουν το «γενειάδα», που ήταν παγιούν. Αλλά η γενειάδα είναι και έναν πολύ ειδικό συμβολισμό, συμβόλιζε κάτι. Λέγαμε τους κουβανούς μπαρμπούντος [γενειοφόρους] και εννοούσαμε το Φιντέλ Κάστρο, τον Τσε Γκεβάρα… Δηλαδή η γενειάδα δεν ήταν μόνο γεγονός, ήταν και συμβολισμός». 

Ο Ρικάρντο Βενέγας (Ricardo Venegas) μιλάει καθισμένος δίπλα στον Εδουάρδο Καράσκο (Eduardo Carrasco), από την ιδρυτική τριάδα των Κουιλαπαγιούν. Τον άνθρωπο που έγραψε τους στίχους στο Λαός Ενωμένος Ποτέ Νικημένος, El pueblo unido… Είμαι καθισμένη απέναντί τους και συγκινημένη. Οι Κουιλαπαγιούν είναι μέρος των αγώνων αυτής της ενότητας που χιλιοτραγούδησαν και χιλιοτραγουδήσαμε, που με περιλαμβάνει, τα τραγούδια τους γίναν και οι δικές μου λέξεις, το δικό μου πάθος,τα δικά μου δάκρυα, τα δικά μου χαμόγελα, ξανά και ξανά, όποτε μας κέρδιζε ο δρόμος. Κι ύστερα, είναι εδώ ο ίδιος ο Εδουάρδο Καράσκο. Κάτι που δεν το περίμενα, κάτι που δεν μας το είχαν καν αναφέρει όταν έγιναν οι επαφές – μας είχαν πει πως θα ερχόταν ο Ρικάρντο και κάποιο από τα νεώτερα μέλη, ο γιός του Γουίλυ Οντο, ο Ισμαέλ.

Στα 81 του χρόνια σήμερα, ακέραιος και παρών, ο Εδουάρδο, ιδρυτικό μέλος και στιχουργός του El pueblo unido, ταπεινός και ήρεμος απέναντί μας, είναι μία από κείνες τις περιπτώσεις εξαιρετικών διανοουμένων που γέννησε η δεκαετία του ’60. Καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο, μπήκε στη μουσική και άρχισε να τη σπουδάζει στη Χιλή, μετά το διδακτορικό του στη Γερμανία, πάνω στο Νίτσε, αρχές της δεκαετίας του ’70. Είναι ο καιρός της ελπίδας, της κορύφωσης των αγώνων, της στήριξης του Αλλιέντε, όταν ιδρύονται οι Κουιλαπαγιούν. Είναι ο καιρός της αντίστασης, της εξορίας, του αγώνα για τη Χιλή, όταν η φιλοσοφία μπαίνει σε δεύτερη μοίρα, γιατί τους χρειάζεται η πατρίδα, γιατί γίνονται η φωνή του αντιστεκόμενου λαού κι ύστερα η φωνή όλων των αντιστεκόμενων λαών. Ήταν ο άνθρωπος που από «ανακάλυψη» έγινε φίλος και αδελφός του Βίκτορ Χάρα, μαζί γράψανε το La cueca triste, για εκείνον έγραψε και τραγούδησε το Canción para Víctor Jara, «Πάρε τη φωνή μου, να γίνει το αίμα σου εκδίκηση και ποίηση, έλα να ντυθούμε σαν την πατρίδα μας, έλα να τραγουδήσουμε τα τραγούδια της νίκης».. 

Ρώτησα για το Βίκτορ Χάρα, μέλος και δάσκαλο των Κουιλαπαγιούν, ένα χρόνο μετά την ίδρυσή τους, και σημείο αναφοράς στην πορεία τους. «Ο Βίκτορ Χάρα υπήρξε για μας αποφασιστικός ως μαέστρος, αποφασιστικός σε ολόκληρη την ιστορία μας.  Μαζί του είχαμε την εμπειρία ότι τραγούδι και αγώνας πάνε μαζί. Κάναμε πολλά πράγματα τότε, γιατί επίσης ήταν και θεατρικός σκηνοθέτης και, μαζί, καταγόταν από αγρότες,  κι αυτά όλα σφράγισαν το έργο του με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο. Κι επίσης, είχε εξαιρετικό καλλιτεχνικό γούστο… Ως ομάδα είμασταν πολύ πειθαρχημένοι και είχαμε ξεκάθαρο ποιός ήταν ο κοινωνικοπολιτικός μας στόχος κι επίσης ένα πρωτότυπο καλλιτεχνικό χαρακτήρα,  και μαζί, μπροστά στο κοινό εμφανιζόμασταν δυναμικά, είχαμε συγκεκριμένη εμφάνιση, ένα είδος απεικόνισής μας  που παραμένει ως σήμερα. Ήταν μια άλλη εποχή, πιο απλή,  αλλά ακόμη και σήμερα κουβάλάμε τη σφραγίδα του [Βίκτορ Χάρα]. Ακόμη και τώρα ακολουθούμε τον ίδιο τρόπο [που μας δίδαξε] τον τρόπο δουλειάς, την εσωτερική πειθαρχία. Ο τρόπος που δουλεύουμε μας παραδόθηκε από το Βίκτορ. Πέρα από αυτό, υπήρχε και αγάπη.  … Παραμένουμε οι ίδιοι όπως όταν ξεκίνησε το γκρουπ.  Γι αυτό και το πνεύμα του Βίκτορ Χάρα είναι παρόν, είναι μαζί μας και πάντα ήταν. Αρχίζουμε πάντα όλες μας τις συναυλίες με τραγούδια του Βίκτορ Χάρα. Ποτέ δε σταματήσαμε να τραγουδάμε τα τραγούδια του.  Ο Βίκτορ ήταν ένας τεράστιος καλλιτέχνης κι ο θάνατος δεν του ταίριαζε. Μιλάμε για έναν τόσο σημαντικό και τόσο χαρούμενο άνθρωπο σαν κι εκείνον, που δε μπορείς να φανταστείς ότι τον δολοφόνησαν με 44 σφαίρες κι ακόμη και σήμερα η δικαιοσύνη της Χιλής δεν έχει ξεκαθαρίσει [το θάνατό του] και δεν είναι στη φυλακή όσοι θα έπρεπε να είναι στη φυλακή. Ο Βίκτορ μεταμορφώθηκε [με το χρόνο] σε μια μορφή όχι μόνο χιλιάνικη, αλλά παγκόσμια  Τον γνωρίζει και η Ελλάδα ως αυτό που συμβολίζει, τον καλλιτέχνη που αφιέρωσε την τέχνη του στο λαό. Έναν μεγάλο καλλιτέχνη που βρήκε φρικτό θάνατο».

Συγκινείται. Δεν θέλω να τον κουράσω. Δε ρωτώ καν για τον άλλο αγαπημένο του φίλο, το Ρομπέρτο Μάττα, τον εικαστικό γίγαντα της Χιλής. Ο Εδουάρδο Καράσκο, που μας έχει δώσει ένα από τα μεγάλα τραγούδια του αγώνα, ο ποιητής και φιλόσοφος, ο διακεκριμένος διανοούμενος με την τεράστια λαϊκή καρδιά, ας νοιώσει την αγάπη μας, ας καταλάβει τι τιμή είναι για μας αυτή η κουβέντα, και, αν το μπορέσουμε, ας φύγει από τη συνάντηση χαμογελώντας, σκέφτομαι. 

Ρωτάω για το τραγούδι μας, το τραγούδι τους που έγινε τραγούδι όλων των εξεγερμένων λαών επί γης, που, αν δεν το τραγουδάμε όπως γράφτηκε το κάνουμε δικό μας μεταφράζοντας, οδηγώντας το μέχρι το Αφγανιστάν, και ξεκινάει να απαντά ο Ρικάρντο. 

«Πας στην Αγγλία, την Ιταλία, την Ισπανία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, κάθε άκρη της Ευρώπης, αλλά και στην Ιαπωνία, την Αυστραλία και σου δείχνουν πολύ αγάπη, και είναι πολύ ιδιαίτερο που κάποια τραγούδια μας πέρασαν στους λαϊκούς αγώνες όπως το El Pueblo Unido, που το τραγουδούν κι όσοι δεν ξέρουν ισπανικά.  Το pueblo unido, που το έγραψαν ο Σέρχιο Ορτέγκα μαζί με τον Εδουάρδο και είναι τραγούδι του 1973, γραμμένο πριν το πραξικόπημα [του Πινοτσέτ] και οι Κουιλαπαγιούν το πρωτοτραγούδησαν εδώ στη Χιλή, στο Σαντιάγο, σε μια μεγάλη διαδήλωση υποστήριξης της κυβέρνησης Αλλιέντε, έζησε και μετά, μεταμορφώθηκε σε έναν παγκόσμιο ύμνο που τραγουδήθηκε  κύρια στις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Στον Ισημερινό, για παράδειγμα, ο παλιός πρόεδρος, ο Ραφαέλ Κορέα, τραγούδησε το El pueblo unido, και ανέβηκε και στη σκηνή για να τραγουδήσει μαζί μας.. Τραγουδιέται στην Αργεντινή, την Ουρουγουάη, το Μεξικό, αλλά επίσης, κι είναι σημαντικό, για παράδειγμα στην Πορτογαλία, την Ισπανία, τη Γαλλία, στην Τουρκία, χώρες που είναι πολύ μακρυά, πάρα πολύ μακρυά από την πραγματικότητα της Χιλής και της Λατινικής Αμερικής. Σε σημείο που, πολλές φορές, παίζουμε το τραγούδι και είναι σα να μην υπάρχουμε, γιατί το ξέρουν και το τραγουδούν όλοι..».

Ήταν ο δρόμος που διάλεξαν οι ίδιοι αυτό το «όλοι». Από το 1969 και το Basta, δηλώνουν ξεκάθαρα ποιοί είναι, και πόσο παγκόσμιοι επιθυμούν να είναι, παραμένοντας χιλιάνοι, τιμώντας την ιστορία τους. Ήταν εκεί, στο εξώφυλλο του Basta που δηλώνουν:

«Η σημασία του ρόλου που καλείται να παίξει η τέχνη στους επαναστατικούς αγώνες των λαών μας, στην πατρίδα μας καταγράφηκε πρώτη φορά σε ένα γράμμα του πρώτου ηγέτη των προλεταριακών αγώνων στη Χιλή, του Λουίς Εμίλιο Ρεκαμπαρεν. Από την πρώτη στιγμή το γκρουπ μας έχει ορίσει ότι εργάζεται για τα συμφέροντα του προλεταριάτου και δεν έχει κρύψει, ούτε θα κρύψει ποτέ, τους πολιτικούς του στόχους… Σε μια εποχή εκμετάλλευσης και μιζέριας, υποταγής, βάρβαρων και άδικων πολέμων, αχαλίνωτου εγωισμού, καταπίεσης που παραβιάζει τη λαϊκή θέληση εκείνων των λαών που αγωνίζονται να απελευθερωθούν από τον ιμπεριαλισμό και τον καπιταλισμό, οι καλλιτέχνες που μένουν στην άκρη και κερδίζουν από την προνομιούχο θέση τους στην κοινωνία – αυτήν που έχει χίλιους τρόπους να τους διαφθείρει και να τους αλλοτριώσει – προδίδουν την ίδια την ουσία της τέχνης. Μια ουσία που λαχταράει να απελευθερώσει, να διδάξει και να ορθώσει την ανθρωπότητα.. Οι καλλιτέχνες πρέπει να μετατρέψουμε την τέχνη σε ένα επαναστατικό όπλο, ώσπου η αντίθεση που εκ των πραγμάτων υπάρχει μεταξύ κοινωνίας και τέχνης να ξεπεραστεί επιτέλους. Αυτό το ξεπέρασμα είναι που ονομάζεται Επανάσταση, κι η μηχανή της και το θεμέλιό της είναι η εργατική τάξη. Το γκρουπ μας, πιστό στα ιδανικά του Λουίς Εμίλιο Ρεκαμπαρεν … ανήκει σε ετούτη την πλευρά του χαρακώματος που ανήκουν πρώτος ο Ρεκαμπαρεν και μετά η Βιολέτα Πάρα και ο Πάμπλο Νερούδα. Το παράδειγμά τους είναι το φως που μας οδηγεί»…. 

Και κάπως έτσι, αμετακίνητα, οι Κουιλαπαγιούν κοντεύουν τα 60 χρόνια παρουσίας και δράσης. 

«Ίσως κάποιος σκεφτεί πως θα υπήρξαν πολλά μέλη, αλλά όχι, είμαστε πάρα πολύ καιρό τώρα οι ίδιοι κι αυτό είναι και γιατί μας βοηθούν οι ίδιοι μας οι στόχοι. … Είχαμε ζωή, παρουσία, στη Χιλή και ύστερα στην εξορία, στη Γαλλία, όπου ακόμη και σήμερα ζουν κάποια μέλη μας… Είμαστε σήμερα έξι μέλη που ζούμε στη Χιλή». Ήταν ο Εδουάρδο που είπε πως η θέση τους, με την πτώση της χούντας, ήταν στη Χιλή. Εκεί έπρεπε να είναι, εκεί να γυρίσει ο αγώνας αυτών των διεθνιστών και πατριωτών συνάμα. Όμως τα μέλη που ζουν αλλού – τόσες δεκαετίες ζωής σε άλλους τόπους- ακόμη παραμένουν μέλη των Κουιλαπαγιούν. Και συνεχίζουν να τραγουδούν για κείνους που βγαίνουν στους δρόμους.

«Με συγκινεί βαθιά που στις συναυλίες μας βλέπω πιο πολλούς νέους,  και το συζητάμε, που το κοινό μας είναι νέοι άνθρωποι,  δεκαοχτώ, δεκαεννιά είκοσι χρονών, που δε ζήσανε την λαϊκή κυβέρνηση [Αλλιέντε], δε ζήσαν τη δικτατορία στη Χιλή, αλλά παρ’ όλα αυτά ταυτίζονται με τα τραγούδια μας και τα μηνύματά μας,  κι αυτό μας δίνει δύναμη και συνεχίζουμε, και δε μας σταμάτησε τίποτε όλα αυτά τα χρόνια, από το να συνθέτουμε, να γράφουμε τραγούδια, να συνεχίζουμε να δημιουργούμε… Και έχουμε και πολλά ακόμη να πούμε».

Ειδικά τώρα, ειδικά με τον Καστ να ζητάει την προεδρία. Δεν μπορώ να μην κάνω την ερώτηση. 

«Είμαστε προβληματισμένοι όπως και όλος ο δημοκρατικός κόσμος της Χιλής. Πως μετά από τόσο καιρό, επέστρεψε η εικόνα κι οι ιδέες του Πινοτσέτ,  και τέτοιες ιδέες βρίσκουν αποδοχή σε τόσους χιλιάνους… Δυστυχώς, μάλιστα, σε μια δημοκρατική διαδικασία, μια δημοκρατική εκλογή, στην οποία ο κόσμος διαμαρτύρεται με την  ψήφο του, ελεύθερα. Και δυστυχώς είναι πολλοί εκείνοι που βαδίζουν σε επικίνδυνο αδιέξοδο.. Γι’ αυτό δεν πρέπει να θεωρούμε τίποτε δεδομένο ό,τι κερδήθηκε…  Δεν είναι έτσι. Και γυρίζουμε πίσω. Και φαίνεται ότι στην πολιτική υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να επιστρέψει το πιο σκοτεινό και άγριο κεφάλαιο της ιστορίας μας. Φαίνεται ότι ο Πινοτσέτ δεν είναι μια μοναδική στιγμή στην ιστορία μας, αλλά υπάρχουν και πολλά προηγούμενα παραδείγματα που δείχνουν ό,τι οι αντιδημοκρατικές δυνάμεις είχαν πάντα  επίδραση, σε κάποιες στιγμές της Ιστορίας μας. Γι΄αυτό και στην ιστορία της δημοκρατίας στη Χιλή, υπάρχουν στιγμές σαν τη σημερινή, σαν την κατάσταση με τον Καστ. Ομως δεν είναι αυτές οι αποφασιστικές.  Δεν υπάρχει, δεν υπάρχει ανάπαυση. Δεν επιτρέπεται να σκεφτείς καν ότι κάτι το κέρδισες, τίποτε δεν έχεις κερδίσει αν δεν συνεχίσεις διαρκώς να αγωνίζεσαι  αν δεν κρατήσεις γερά αυτό που κέρδισες και δεν αγωνιστείς να πείσεις το λαό για το δίκαιο των θέσεών σου, γιατί πάντα υπάρχει ο κίνδυνος να αντιστραφούν τα πράγματα, επανάσταση και αντεπανάσταση να οδηγούν σε δύο βήματα μπρος και ένα πίσω. Έτσι προχωράμε. Δεν προχωράς σε ένα μονοπάτι στο οποίο μονίμως κερδίζεις, νικάς. Κάποτε κερδίζουμε, κάποτε χάνουμε, ξανακερδίζουμε, έτσι πάνε τα πράγματα. Πιστεύουμε σταθερά στη Δημοκρατία, πάντα πιστεύαμε. Αλλά αυτό που συμβαίνει στη Χιλή, δεν ξέρω λεπτομέρειες για την Ελλάδα αλλά μου φαίνεται ό,τι είναι παρόμοια η κατάσταση, στη Χιλή δεν υπάρχει δημοκρατική δεξιά, το μόνο που υπάρχει είναι άκρα δεξιά. Που σήμερα την εκπροσωπεί ο Καστ. Είχαμε την ευκαιρία [όταν εξορίστηκαν] να ζήσουμε στη Γαλλία, όπου υπάρχει  δημοκρατική δεξιά, με την οποία μπορείς να συζητήσεις σε βάση επιχειρημάτων. Εδώ αυτό είναι πολύ δύσκολο. Πολύ δύσκολο. Κι έτσι έχουμε τον κίνδυνο οι άνθρωποι να αφήνονται να πειστούν από ένα λόγο  αντίστοιχο της εποχής Πινοτσέτ, με ένα υποψήφιο [για την προεδρία, τον Καστ] να λέει πως πιστεύει πως δεν χρειάζεται υπουργείο ισότητας και γυναικείων θεμάτων, που είναι κατά των μεταναστών και θέλει να ανοίξει χαντάκι [στα σύνορα] για να μη μπορούν να έρθουν… και μια ολόκληρη σειρά αντιδημοκρατικών θέσεων.. Οπότε, αυτό που πρέπει εμείς να κάνουμε, είναι να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε…. Ο κόσμος θέλει πολλά και διαφορετικά πράγματα.  Κάποια στιγμή θέλει ένα συγκεκριμένο. Τώρα φαίνεται να θέλει τάξη και ηρεμία γιατί φοβάται μη καταστραφεί το σπίτι του ή μετά θέλει κοινωνική δικαιοσύνη, να δοθεί τέλος στη φτώχεια…  όμως μόνον το θέλει.».

«Αυτός ο αγώνας είναι αγώνας ατελείωτος, αδιάκοπος, όπως σου είπα δεν υπάρχει αυτή η στιγμή που θα πεις ‘και τώρα θα ξεκουραστώ’ Δυστυχώς αυτό δεν υπάρχει, γιατί δεν υπάρχει και το τέλος της ιστορίας, στο οποίο όλα είναι δεδομένα».

«Όταν συνέβη αυτό που ονομάζουμε Έκρηξη του 2019, ήταν οι νέοι που πρωταγωνίστησαν στις διαδηλώσεις, άντρες και γυναίκες. Πάρα πολλές γυναίκες, διαδήλωσαν στη Χιλή. Και σκεφτόσουν ότι επιτέλους η Χιλή ξύπνησε. Και τώρα είμαστε σε μια κατάσταση που η Χιλή ξύπνησε, αλλά μπορεί να έχουμε έναν φασίστα για Πρόεδρο. Αλλά εμείς συνεχίζουμε να ελπίζουμε σε αυτούς τους νέους,  στη μόρφωση, στον πολιτισμό, που είναι τόσο σημαντικά. Για να επιστρέψουμε στους νέους, αυτοί οι νέοι, στις διαδηλώσεις, εκείνο που τραγούδαγαν ήταν το el pueblo unido και το «Δικαίωμα να ζεις εν ειρήνη» του Βίκτορ Χάρα, ήταν άρα τα τραγούδια που τους συνγκινούσαν, και σ’ αυτούς εμπιστευόμαστε το μέλλον της Χιλής».  

«Το θεμελιώδες είναι  να εφαρμοστεί το νέο σύνταγμα. Αυτό είναι το σημαντικό έργο της [νέας] κυβέρνησης, της κυβέρνησης της αριστεράς, αν η αριστερά προχωρήσει. Σε άλλη περίπτωση, το διακύβευμα .. είναι η ανατροπή της θέσπισης ενός δημοκρατικού συντάγματος, φεμινιστικού, οικολογικού, με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και στα δικαιώματα των ιθαγενικών λαών. Όλα αυτά να χωρέσουν στο σύνταγμα της δημοκρατίας μας. Αυτό θα είναι το μεγάλο κατόρθωμα αυτής της γενιάς. Θα δούμε τι θα γίνει… Επίσης, στη Χιλή η ψήφος δεν είναι υποχρεωτική, είναι προαιρετική. Κι αυτό σημαίνει πως  ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της Χιλής δεν θα ψηφίσει ούτε τον Καστ ούτε τον Μπόριτς… Κάπου ο μισός λαός δε νοιάζεται, δεν θέλει, ή δεν αγαπά, όπως έδειξαν οι δημοσκοπήσεις κι αυτό πρέπει να αλλάξει. Πρέπει να επιμορφώσουμε το λαό, να του πούμε γιατί είναι σημαντικό να πάει να ψηφίσει».  

Οι ομοιότητες με την Ελλάδα είναι πολλές, ναι. Και η σχέση τους με αυτήν ιδιαίτερη. Γιατί δεν είμαστε εμείς αλλά η Ελλάδα που είναι εδώ, μαζί μας, στην οποία δίνουν αυτή τη συνέντευξη. 

«Υπάρχει μια σχέση αγάπης με τον ελληνικό λαό, πάντα παρούσα. Θυμόμαστε το θαύμα που είναι το ελληνικό τοπίο, ο ουρανός της Ελλάδας, τα θυμόμαστε. Είχαμε αυτή την τύχη, να γυρίσουμε όλη τη βαλκανική χερσόνησο, και να πάμε στα νησιά, στην Κρήτη, και σε πολλά άλλα μέρη, και να τραγουδήσουμε, και πάντα βρίσκαμε εκεί ένα πνεύμα πολύ κοντινό μας. Για μας, η Ελλάδα  αποτελεί μέρος αλησμόνητο της ιστορίας μας. Αυτό που σημαίνει για μας η Ελλάδα,  όλα αυτά που αντιπροσωπεύει ο πολιτισμός της Ελλάδας… Έχουμε και πολλά ανέκδοτα, γιατί στην Ελλάδα ήταν και πολλοί χιλιάνοι ναυτικοί  που έρχονταν να μας δουν και που δεν ήταν σώνει και καλά ακροατές των κουιλαπαγιούν, αλλά έρχονταν σε κάποιο θέατρο για να δουν τους συμπατριώτες τους, κι ήταν χαρούμενοι  και τόσο ενθουσιασμένοι, που ανέβαιναν στη σκηνή. Τραγουδούσανε  πολύ συγκινημένοι και πολύ χαρούμενοι. Έχουμε όμορφες αναμνήσεις από την Ελλάδα.  … Ευχαριστούμε για την αγάπη.  Θα ήθελα να χαιρετίσω το λαό της Ελλάδας  ελπίζοντας να ξαναβρεθούμε στο μέλλον.  Να μιλήσουμε για τη δημοκρατία, και στη Χιλή, και σε τόπους που φαίνονται μακρινοί, αλλά δεν είναι. Για να μιλήσουμε για το πως κερδίζεις μια χώρα ελεύθερη, μια χώρα δημοκρατική,  με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα,  όπου ο λαός συμμετέχει, όπου υπάρχει πολιτισμός… Γι αυτό και σας στέλνω έναν χαιρετισμό, σε όλους στην Ελλάδα, από τους Κουιλαπαγιούν».

Ο Εδουάρδο Καράσκο και ο Ρικάρντο Βενέγας μας χαιρέτησαν, και έφυγαν από τη συνάντηση χαμογελώντας. Κι εγώ θυμήθηκα τον ποιητή που θυμήθηκε κείνον το σκοπό που λέγαν οι χιλιάνοι, για να τραγουδήσει τη Θεσσαλονίκη. Θυμάμαι την τέχνη που είναι όπλο και μας ενώνει.