Ο Ερυθρός Σιιτισμός του Αλί Σαριατί

«Αν έπρεπε να θρησκέψω, θα επέλεγα την πίστη του Σαριατί» – Ζαν Πωλ Σαρτρ

Η έννοια του Ερυθρού Σιιτισμού γεννιέται, από τον Αλί Σαριατί, ως ο άλλος πόλος στο Μαύρο Σιιτισμό. «Ερυθρός Σιιτισμός εναντίον Μαύρου Σιιτισμού», είναι ο λόγος του που θα βαφτίσει το ρεύμα σκέψης και ερμηνείας του οποίου ηγείται και το οποίο διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό τα αιτήματα του επαναστατημένου Ιράν, το 1979.

Εκεί αναδεικνύει την επαναστατική πλευρά της πίστης του λαού του, δηλαδή του Ερυθρού Σιιτισμού, και τον αντιπαραβάλει με τον Μαύρο, που είναι εξουσιαστικό αυτοκρατορικό κατασκεύασμα με στόχο, μέσω της πίστης, να ελέγχονται οι μάζες. Για τον Αλί Σαριατί, η ορθοδοξία της πίστης του λαού είναι ο Ερυθρός Σιιτισμός, εξεγερσιακός, με στόχο και την επί γης σωτηρία των μαζών, ξένος με την εξουσία κλήρου και κράτους. Οι ρίζες της πίστης είναι η εξέγερση και το μαρτύριο για το κοινό αγαθό, και η λύση είναι η επαναφορά στο λαϊκό, ριζοσπαστικό, σιιτισμό των μαζών και η απόρριψη του μαύρου σιιτισμού του βασιλικών αυλών, ο Αλεβίτικος Σιιτισμός (Τασί Αλαβί) εναντίον του Σιιτισμού των Σαφαβιδών, όπως τα ονομάζει σε προγενέστερο λόγο του, που τον μετέτρεψαν από πίστη της επανάστασης σε «πίστη του θρήνου» γιατί έτσι στήριζαν την εξουσία τους.

Ο Ερυθρός Σιιτισμός, ο αλεβίτικος, βασίζεται στην ελευθερία, την αντίσταση, την επανάσταση, που ξεκινούν από το κοινωνικό σύνολο και τη συνειδητοποίηση. Βρίσκεται πάντα απέναντι, ιστορικά διαρκώς παρών, σε κάθε εξουσία. Ο Σαφαβίδικος, ο Μαύρος, είναι κατασκεύασμα από τα πάνω, φτιαγμένος για να ισχυροποιεί την εξουσία και η εγκαθίδρυση του ως επίσημης θρησκείας γίνεται για να «ξεδοντιαστεί» η επαναστατικότητά του, και να μετατραπεί σε μια σειρά τελετουργιών που τον αποστερούν από τη γενεσιουργό του αιτία, την απελευθέρωση. Οι ομοιότητες με την χριστιανική Θεολογία της Απελευθέρωσης, που την ίδια εποχή συγκλονίζει τη Λατινική Αμερική, είναι εμφανείς.

«Η ιστορία του Ισλάμ ακολουθεί έναν περίεργο δρόμο, στον οποίο γκάνγκστερ και ρουφιάνοι από τις δυναστείες των Αράβων, των Περσών, των Τούρκων, των Τάρταρων και των Μογγόλων απολάμβαναν το δικαίωμα να ηγούνται της μουσουλμανικής κοινότητας και στο χαλιφάτο του Προφήτη του Ισλάμ, αποκλείοντας την οικογένεια του Προφήτη και τους νόμιμους ιμάμηδες. Και ο σιιτισμός ξεκινά με ένα «όχι». Ένα «όχι» που αντιτίθεται στον δρόμο που επέλεξε η ιστορία και επαναστατεί ενάντια στην ιστορία. Επαναστατεί ενάντια σε μια ιστορία που, στο όνομα του Κορανίου, των βασιλιάδων και των Καισάρων, ακολουθεί το μονοπάτι της άγνοιας, και στο όνομα της παράδοσης, θυσιάζει όσους μεγάλωσαν στο σπίτι του Κορανίου και των Παραδόσεων»

Αυτό δεν το βλέπει μόνο στο σιιτισμό. Πιστεύει ότι και ο σουνιτισμός εμπεριέχει τις δύο παραδόσεις, με τον μωαμεθανικό (ουλεμά), που αναφέρεται στην επαναστατική, λαϊκή ρίζα, και τον οθωμανικό, αυτοκρατορικό (ουμαγιάντ), που αποτελεί το αντίστοιχο του μαύρου σιιτισμού. Και, βλέπει θετικά κάθε λαϊκή προσπάθεια ενότητας των λαϊκών, ριζοσπαστικών ερμηνειών σουνιτισμού και σιιτισμού.

Πορεία προς το Κόκκινο 

«Οι καρδιές των σκλαβωμένων μαζών πάλλονται για την εξέγερση, με όλη τη μυστικότητα. Μια σπίθα θα είναι αρκετή…»

Κι η σπίθα ήρθε, δύο χρόνια μετά το θάνατο του Αλί Σαριατί, με την τελευταία μεγάλη Επανάσταση, την Ιρανική. Ο σιιτισμός του Σαριατί, συντάραξε και διαμόρφωσε την επαναστατημένη κοινωνία του Ιράν. Η άνοδος και η πτώση της Ιρανικής αριστεράς, η Επανάσταση, η Ισλαμική Δημοκρατία που  ουσιαστικά εγκαθιδρύθηκε με το 98% των Ιρανών, γυναικών και ανδρών, να ψηφίζουν υπέρ της το Μάρτη του 1979, όλα ξεκινούν από δύο αφετηρίες: πρώτα, από το πραξικόπημα κατά του Μωχάμεντ Μοσαντεκ, που συντόνισαν βρετανικές μυστικές υπηρεσίες και CIA, κι έστρεψε όλο το δημοκρατικό λαό κατά του σάχη και της Δύσης, και κατόπιν, από την κυριαρχία, στην ιρανική υπό εξέγερση και εξεγερμένη πολιτεία, των ιδεών του Αλί Σαριατί, ιδεών που βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα αυτού που ονομάστηκε «Ερυθρός Σιιτισμός*».

Μες στο απλοποιημένο προφίλ των περισσοτέρων επαναστάσεων, “ξεχνάμε” πως, όλες υπήρξαν πολυδιάστατες, έγιναν δυνατές γιατί κατάφεραν να ενώσουν ευρύτατες κοινωνικές ομάδες και διαφορετικές οπτικές. Η Ιρανική Επανάσταση δεν αποτελεί εξαίρεση. Κι ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια της ιδεολογικής της προετοιμασίας αποτελεί η – πολλές φορές επιτυχημένη – προσπάθεια για το «πάντρεμα» της σιιτικής θεολογίας, που θέσει απεχθάνεται την θεσμική βία, με τον αντιαποικιοκρατικό αγώνα, τις μαρξιστικές ιδέες και τον υπαρξισμό.

Ο Αλί Σαριατί, διανοούμενος, θεολόγος και φιλόσοφος, υπήρξε η κορυφαία μορφή αυτής της προσπάθειας. Ανέδειξε το πρόσωπο εκείνο της πίστης του λαού του, που βρίσκεται ακριβώς στις ρίζες του σιιτισμού και αποτελεί μόνιμο κάλεσμα σε εξέγερση: τόσο ο Ιμάμης Αλί όσο και ο Ιμάμης Χουσεϊν πέθαναν από τα αιματοβαμμένα χέρια της εξουσίας του χαλιφάτου, μάρτυρες του ολοκληρωτισμού και της βίας του status quo. Από τις ρίζες του σιιτισμού φέρνει στο φως έναν από τους ακολούθους του προφήτη, τον Αμπού Νταρ, προσωποποίηση του σιιτικού σοσιαλισμού, χαρακτηρισμένο «ο πιο αληθινός άνθρωπος επί γης» από τον ίδιο τον Μωάμεθ, και μία ακόμη από τις τόσες γέφυρες που θα χτίσει μεταξύ πίστης και σοσιαλισμού. Οι σούφι δάσκαλοι, ειδικά όσοι αντιστάθηκαν στην εξουσία, είναι η άλλη του σημαντική επιρροή. Δεν “ανακάλυπτε” αλλά μάλλον αναδείκνυε τις επαναστατικές ρίζες της πίστης του. Που είναι και σήμερα παρούσες και ισχυρές. Είναι χαρακτηριστικό ότι στον σιιτισμό της Υεμένης θεωρείται θρησκευτική υποχρέωση ο πόλεμος κατά των τυράννων.

Γεννημένος το 1933, στο βορειανατολικό Ιράν, σε μια οικογένεια φτωχών κληρικών, ο Αλί Σαριατί σπούδαζε την εποχή της ανατροπής του Μοσαντέκ, η οποία υπήρξε το έναυσμα της πολύ ευρύτερης πολιτικοποίησής του. Οι βιογράφοι του λένε πως ήταν χαρισματικός μαθητής και φοιτητής, διαρκώς με ένα βιβλίο στο χέρι, προσπαθώντας να συνδέσει τις δυτικές ιδέες που τον συγκινούσαν, από το μαρξισμό ως το Φρόυντ, με τις ριζοσπαστικές σιιτικές αξίες του Ιράν.

Όταν θα βρεθεί στο Παρίσι, συναντάται με τις, ακμάζουσες τότε, ιδέες του Υπαρξισμού. Όπως και ο Φραντς Φανόν, ερμηνεύει τον υπαρξισμό μέσα από το αντιαποικιοκρατικό πρίσμα, αναζητώντας εκεί την αυθεντικότητα του βίου και την αντίληψη μιας παγκόσμιας ηθικής. Και όπως η Μπωβουάρ αναζήτησε την υπαρξιστική καταγραφή του γυναικείου ζητήματος, εκείνος αναζήτησε το δρόμο που θα οδηγούσε σε μια αντίστοιχη σιίτικη καταγραφή/ σύνδεση. Ο Σαριατί αναζητεί και τα δύο: να δει τον υπαρξισμό υπό το πρίσμα του σιιτισμού αλλά και υπό το πρίσμα του αντι-αποικιοκρατικού αγώνα. To ανθρώπινο υποκείμενο είναι αυτό που φτιάχνει την ουσία/μοίρα του, όμως είναι και αυτό που φτιάχνει τη συλλογική μοίρα μέσα από τον αντιαποικιοκρατικό αγώνα, ο οποίος υπάρχει και ζωντανεύει και στο σιιτικό Ισλάμ. Στη σκέψη του Σαριατί οι ιδέες του υπαρξισμού εμφανίζονται απολύτως συμβατές με την σιιτική πίστη, χάρη στην «σκάλα» του σουφιστικού μυστικισμού που κατασκευάζει για να απαντήσει στην σκληρή αθεϊα του Σαρτρ. Η αρχή του σουφισμού, για την πλήρη ενότητα με το σύμπαν, το ταουχίντ (tauhid) έγινε το ‘όπλο’ του, και ο Ρουμί και ο Αλ Χαλάτζ οι δάσκαλοί του. Ο τελευταίος, που ζητούσε από τους μουσουλμάνους να τον λευτερώσουν από το Θεό και ταύτιζε την πίστη του με τον αγώνα για την ελευθερία του λαού, σούφι μυστικός και ποιητής που φυλάκισαν και εκτέλεσαν οι Αββασίδες το 922μΧ, και που «η πίστη του ήταν επικίνδυνη για το βασίλειο», ήταν ένα από τα βασικά ιστορικά “εργαλεία” του Σαριατί.

«Το ταουχίντ, ως κοσμοθεωρία με την έννοια που το θέτω, σημαίνει να θεωρούμε ολόκληρο το σύμπαν ως ενότητα, αντί να το διαιρούμε σε αυτόν τον κόσμο και στο επέκεινα, στο φυσικό και το υπερφυσικό, στην ουσία και το νόημα, στο πνεύμα και το σώμα. Σημαίνει να θεωρούμε ολόκληρη την ύπαρξη ως μια ενιαία μορφή, έναν ενιαίο ζωντανό και συνειδητό οργανισμό, που έχει θέληση, ευφυΐα, συναίσθημα και σκοπό. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που πιστεύουν στο ταουχίντ, αλλά μόνο ως θρησκευτική-φιλοσοφική θεωρία, δηλαδή πως “Ο Θεός είναι ένας, όχι περισσότεροι από ένας”. Αλλά εγώ αντιλαμβάνομαι το ταουχίντ ως κοσμοθεωρία, και είμαι πεπεισμένος ότι το Ισλάμ με αυτή την έννοια το προβλέπει. Υπό το ίδιο πρίσμα βλέπω το σιρκ [στο Ισλάμ η διάσπαση, πολυθεϊα – το αντίθετο του ταουχίντ] . Είναι θεώρηση που θεωρεί το σύμπαν ως ένα ασυμβίβαστο σύνολο γεμάτο διχόνοια, αντίφαση και ετερογένεια, με ποικίλους ανεξάρτητους και συγκρουόμενους πόλους, αντικρουόμενες τάσεις, ποικιλόμορφες και ασύνδετες επιθυμίες, απολογισμούς, έθιμα, σκοπούς και βούληση. Το ταουχίντ βλέπει τον κόσμο ως αυτο/κρατορία. το σιρκ ως φεουδαρχικό σύστημα… Το ταουχίντ αντιπροσωπεύει μια ιδιαίτερη άποψη του κόσμου που αναδεικνύει την καθολική ενότητα μεταξύ τριών ξεχωριστών υποστάσεων -Θεού, φύσης και ανθρώπου- επειδή η προέλευση και των τριών είναι η ίδια. Έχουν την ίδια κατεύθυνση, την ίδια βούληση, το ίδιο πνεύμα, την ίδια κίνηση και την ίδια ζωή.».

Επισήμως, ο Σαριατί αναδείκνυε εκείνες τις πλευρές του Κορανίου που η εκάστοτε εξουσία «έθαβε». Ανεπισήμως, συνέδεε την σύγχρονη δυτική ριζοσπαστική σκέψη με τους αντιαποικιοκρατικούς αγώνες και την μυστικιστική, ριζοσπαστική ισλαμική θεολογία. Ο μονοθεϊσμός του σημαίνει ενότητα της ύπαρξης σε ένα, ο μυστικισμός του σημαίνει αντίσταση, πολιτική αντίσταση. Και ο μαρξισμός του – τον οποίο διακηρύττει- σημαίνει «διόρθωση» του Μαρξ, και του ιστορικού υλισμού, που «αποτυγχάνει να αντιληφθεί στην κοσμολογία του οποιονδήποτε άλλο παράγοντα εκτός από την ύλη και την αόρατη, ασυνείδητη σύγκρουσή της», κάτι που «βυθίζει αναγκαστικά την ανθρωπότητα, την οποία εξύψωσε με την ιδεολογία του, στην άβυσσο μιας παράλογης ύλης».

«Η επιστήμη ελευθερώθηκε από την υποταγή στη θρησκεία μόνο για να γίνει υποχείριο της εξουσίας, στη διάθεση των ισχυρών. Μετατράπηκε σε κοντόφθαλμο, άκαμπτο επιστημονισμό, ο οποίος σκότωσε τον Μεσσία και έγινε άλλος ένας λακές του Καίσαρα. Η μηχανή, το εργαλείο της ανθρωπότητας για να κυβερνά τη φύση και να ξεφύγει από την υποδούλωση στην εργασία, μετατράπηκε σε μηχανισμό υποδούλωσης του ανθρώπου. Όσο για το φύλακα αυτού του …παραδείσου: είναι ο  καπιταλισμός, αλλά ένας καπιταλισμός οπλισμένος με επιστήμη και τεχνολογία- ένας νέος μάγος που μαγεύει την ανθρωπότητα οδηγώντας την σε νέα αιχμαλωσία, μέσα στους τεράστιους ανελέητους τροχούς μηχανισμών και τεχνο-γραφειοκρατιών. Και ο άνθρωπος; Ένα οικονομικό ζώον, του οποίου το μοναδικό καθήκον είναι να βόσκει σε αυτόν τον παράδεισο. Η φιλοσοφία του «καταναλώνω, καταναλώνω, καταναλώνω”! Και τα σύνθημα; Φιλελευθερισμός! – Δηλαδή απάθεια. Δημοκρατία! – Δηλαδή «Εκλέξτε αυτούς που έχουν ήδη επιλέξει για σένα». ΖΩΗ! Υλική ύπαρξη. Ήθη! Ο οπορτουνισμός και ο εγωισμός. Ο στόχος! η κατανάλωση. Η φιλοσοφία της ζωής! Ο κορεσμός των φυσικών ορέξεων. Απώτερος στόχος! Μια ζωή αναψυχής και απόλαυσης. Πίστη! Ιδανικά! Αγάπη! Η σημασία του ύπαρξη! Η έννοια του ανθρώπου! Ξέχνα τα αυτά! Αλλά ο Αδάμ επαναστάτησε, ακόμη και σε αυτόν τον επίγειο παράδεισο».

Για το Σαριατί ο Μαρξ παραμένει αρχή και εργαλείο, αλλά «βλέπει» ότι ειδικά στον επαναστατημένο κόσμο των αποικιών, η πίστη παίζει ρόλο στην εξέγερση. Γι’ αυτό είναι αυστηρός με την πλήρη απόρριψη της πίστης / θρησκείας, που κυριαρχεί στη δύση, και στον “υπαρκτό” και στη Νέα Αριστερά, εκείνη την εποχή. Μπορεί κανείς να πει πως, στο πλαίσιο της Ιρανικής Επανάστασης, οι εμφυλιακές συυγκρούσεις και η προδοσία και απονομιμοποίηση του ΜΕΚ – στο οποίο είχαν καταλήξει πολλοί οπαδοί του Σαριατί – που έφτασε να δολοφονεί Ιρανούς στο πλευρό του Σαντάμ, τον επιβεβαίωσε. Ο Σαριατί δεν παύει να είναι ιρανός: η οπτική του γωνία, για το μαρξισμό, είναι συγκεκριμένη.

Αν απέναντι στο Μαρξ και τις μαρξιστικές εκφάνσεις της εποχής είναι κριτικός, ο Φανόν είναι οδηγός του και διαρκές σημείο αναφοράς. Το πάντρεμα ψυχανάλυσης και μαρξισμού που επιχειρεί ο Φανόν είναι βάση και του έργου του Σαριατί, που εκλαμβάνει, όμως, το Φανόν και σαν ερμηνευτή των γραφών, του Κορανίου, όταν στρέφεται κατά των τυράννων του Ιράν. Από τον επαναστατημένο κόσμο, έξω από τη Δύση, το έργο του Φανόν είναι ένας από τους πυλώνες του Ερυθρού Σιιτισμού.

Για το Σαριατί, ιδεολογικό πατέρα της Ιρανικής Επανάστασης, η πίστη είναι εργαλείο κατά της εξουσίας, οφείλει να αμφισβητεί και κρίνει διαρκώς το status quo, κι αυτό μπορεί να γίνει μόνο ενωτικά, όπως ενωτικά προς όλες τις μονοθεϊστικές θρησκείες, δρα ο λόγος και η ποίηση του Ρουμί. Και, ως αληθινός στις αρχές του, παράλληλα ο Σαριατί είναι αντίθετος και προς το σημερινό σούφικο status quo, ένα σουφισμό που σιωπά μπρος στην εξουσία λόγω της «αφιέρωσης στο θεό». Όπως θα γραφεί, «ο Σαριάτι αντικαθιστά την έννοια του αυτοεκμηδενισμού και της επακόλουθης αφομοίωσης ή της ένθεης ζωής των σούφι, με τον αυτοεκμηδενισμό και τον επακόλουθο αφανισμό ή τη ζωή για τον λαό», αφού λαός και Θεός είναι ένα. Με αυτή την οπτική, ο Τσε Γκεβάρα αποτελεί την «οπλισμένη και κοινωνικά υπεύθυνη αναγέννηση του Μανσούρ Αλ Χαλάτζ»…

«Οι Σιίτες δεν δέχονται τον δρόμο που επέλεξε η ιστορία. Αρνούνται τους ηγέτες που διαχρονικά κυβέρνησαν τους Μουσουλμάνους και εξαπάτησαν την πλειοψηφία του λαού, μέσω της διαδοχής του προφήτη και, στη συνέχεια, με την υποτιθέμενη υποστήριξή τους στο Ισλάμ και τον αγώνα ενάντια στον παγανισμό. Οι Σιίτες γυρίζουν την πλάτη τους στα πολυτελή τζαμιά και τα υπέροχα παλάτια των χαλίφηδων του Ισλάμ και στρέφονται προς το μοναχικό, χτισμένο από λάσπη, σπίτι της Φατίμα. Οι Σιίτες, που αντιπροσωπεύουν την καταπιεσμένη τάξη του χαλιφάτου που αναζητά τη δικαιοσύνη, βρίσκουν σε αυτό το σπίτι ό,τι και όποιον αναζητούσαν…»

Αυτά που είδε ο Φουκώ

Ο Μισέλ Φουκώ, που επισκέφθηκε δύο φορές το Ιράν τον καιρό της εξέγερσης (τα κείμενά του, στα ελληνικά, δημοσιεύονται στο έργο «Είναι ανώφελο να εξεγείρεσαι; Κείμενα για την Ιρανική Επανάσταση και το Πολιτικό Ισλάμ») και στάθηκε από τους κορυφαίους υποστηρικτές της, αναγνωρίζει, στο πρώτο του ήδη σχετικό κείμενο, στην πρώτη κιόλας παράγραφο ότι το Ισλάμ ήταν η λαϊκή απάντηση στην εξουσία του Σάχη και των ΗΠΑ, που τότε έχουν 30.000 “συμβούλους” στο στρατό του Σάχη και ουσιαστικά κυβερνούν. Το εξεγερμένο Ισλάμ που βλέπει ο Φουκώ είναι ένα Ισλάμ που αντιστέκεται από τη βάση, ξεκινά από την οργάνωση του λαού γύρω από την πίστη του. Ναι, υπάρχουν κομμουνιστές, όμως «οι δρόμοι, οι άνθρωποι, εργάτες κι άνεργοι, εμπόροι», οι περισσότεροι εξεγερμένοι, βρίσκονται «υπό τη σημαία του Ισλάμ» και ονειρεύονται μια ολοδική τους ου-τοπία.

O Φουκώ αναδεικνύει αυτό που ονομάζει «πολιτική πνευματικότητα»:  μια επαναστατική κινητοποίηση, που βασίζεται σε ένα νέο ισλαμικό όραμα, που επιβάλλει την ισότητα και την συνύπαρξη, όχι με τον δυτικό τρόπο, όμως: με τον σιίτικο εσχατολογικό και επαναστατικό τρόπο. Ο εξεγερμένος λαός στην τελευταία μεγάλη Επανάσταση στεκόταν απέναντι στην εξουσία με τις δικές του παραδόσεις και αξίες, χωρίς κανένα δυτικό πρόσημο.

Όσα έκανε λέξεις και όραμα ο Αλί Σαριατί.

*Η λέξη “Ερυθρός”, παρότι θα συνδεθεί με τις σοσιαλιστικές ιδέες, αποτελεί αναφορά στους «Ερυθροκέφαλους Αλεβίτες», σιιτική πίστη που κυνηγήθηκε από τους Οθωμανούς, οι οποίοι φορούσαν κόκκινα τουρμπάνια. Εξ αυτού, στα των θρησκευτικών, πριν το Σαριατί, η λέξη “Ερυθρός” είχε υβριστικό χαρακτήρα.