Για μια νέα δημοκρατία

του Δημήτρη Καλτσώνη, καθηγητής θεωρίας κράτους και δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Εισήγηση στο συνέδριο «Το υπαρξιακό πρόβλημα της χώρας στην τροχιά του 21ο αιώνα» (21-23/11/2025)

Διανύουμε την περίοδο της βαθιάς καπιταλιστικής κρίσης, μια σκοτεινή εποχή η οποία περικλείει τεράστιους κινδύνους για την ανθρωπότητα αλλά μαζί με αυτούς περιλαμβάνει προκλήσεις και υπό προϋποθέσεις δυνατότητες.

Βρισκόμαστε, όχι μόνο στην Ελλάδα, μπροστά σε μια σαρωτική επέλαση των κυρίαρχων τάξεων, σε μια προσπάθειά τους να εξανεμίσουν, εξαλείψουν κάθε κοινωνική κατάκτηση. Ο στόχος τους είναι να εξασφαλίσουν την πλήρη υποταγή, τον απόλυτο έλεγχο, τη μέγιστη εκμετάλλευση των εργαζομένων, την εγκαθίδρυση ενός κόσμου αντίστοιχου με εκείνον πριν την εμφάνιση του εργατικού δικαίου.

Αυτή η προσπάθεια συνδυάζεται με την προετοιμασία και κλιμάκωση των ιμπεριαλιστικών πολέμων, των επεμβάσεων των ισχυρών κρατών στα ασθενέστερα, την όξυνση της πάλης για αγορές και σφαίρες επιρροής. Μαζί με αυτά και πάνω από αυτά βρίσκεται η αλόγιστη καταστροφή του περιβάλλοντος που θέτει νέα οξυμένα προβλήματα, ακόμη και υπαρξιακά ερωτήματα για την επιβίωση της ανθρωπότητας. Αυτό είναι το πλαίσιο, που στη χώρα μας, λόγω των ιδιομορφιών της κοινωνικο-οικονομικής της ανάπτυξης, εκφράζεται με πιο οξυμμένο τρόπο σε σχέση με τις άλλες χώρες της ΕΕ.

Πολιτική κρίση

Στις συνθήκες αυτές υπάρχει παράλληλα μια σχετική κρίση του κυρίαρχου πολιτικού συστήματος. Η κρίση αξιοπιστίας είναι παρούσα, μαζί και μια σχετική δυσκολία των κρατούντων να διαχειριστούν την κατάσταση. Το πολιτικό σύστημα έχει μετατοπιστεί σε πιο συντηρητικές κατευθύνσεις. Η παραδοσιακή Δεξιά ενσωματώνει πολιτικές και πρόσωπα της ακροδεξιάς, η ακροδεξιά πριμοδοτείται με διάφορους τρόπους από τα κέντρα εξουσίας, η σοσιαλδημοκρατία και η κεντροαριστερά είναι εγκλωβισμένη στο πλαίσιο της κυρίαρχης πολιτικής, ενός μίγματος νεοφιλελευθερισμού και στρατιωτικού νεοκεϋνσιανισμού, Είναι ανίκανη να προτείνει ουσιαστικές αλλαγές, παρά μόνο δευτερεύουσες επιδερμικές παρεμβάσεις που γρήγορα εξαντλούν την όποια δυναμική τους και δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν ουσιαστικά τα προβλήματα.

Σταθερή συνιστώσα της κυρίαρχης πολιτικής είναι η δραστική συρρίκνωση της δημοκρατίας και των δημοκρατικών ελευθεριών. Δεν υπάρχει τίποτα το παράξενο σε αυτό. Οι κρατούντες φροντίζουν να συρρικνώσουν δραστικά τις όποιες δυνατότητες αμφισβήτησης της κυρίαρχης πολιτικής. Για το λόγο αυτό παρατηρούνται μια σειρά αντιδημοκρατικές νομοθετικές ή και συνταγματικές αλλαγές, μαζί με μια σωρεία παραβιάσεων των όποιων νομοθετικά κατοχυρωμένων ελευθεριών. Η επέλαση της ακροδεξιάς εντείνει τα φαινόμενα αυτά. Η ήδη προβληματική αστική δημοκρατία έχει γίνει η σκιά του εαυτού της.

Δεν πρέπει να αποκλείονται ακόμη και περιπτώσεις πλήρους κατάλυσης της δημοκρατίας και επιβολής δικτατορικών μορφών διακυβέρνησης, όταν οι πολιτικές συγκρούσεις οξυνθούν ή αναμένεται να οξυνθούν.

Θα εισέλθουμε σε εποχή επαναστάσεων;

Την ίδια στιγμή όμως οργανισμοί όπως το ΔΝΤ, η CIA, το Βρετανικό γενικό επιτελείο και πολλοί άλλοι προβλέπουν ότι πλησιάζουμε σε μια εποχή μεγάλων κοινωνικών αναταραχών, τεκτονικών αναταράξεων, εξεγέρσεων και συγκρούσεων. Αντίστοιχες εκτιμήσεις υπάρχουν και μεταξύ των επιστημόνων και δεν αναφέρομαι μόνο σε μαρξιστές ή σε άλλες ριζοσπαστικές θεωρίες. Δηλαδή προβλέπουν ότι πλησιάζει πιθανά μια νέα εποχή επαναστάσεων. Αυτό είναι φυσικό αφού είναι αδύνατο οι άνθρωποι να αποδεχθούν την ολέθρια καταβύθιση των συνθηκών ζωής τους αδιαμαρτύρητα.

Οι έρευνες των πολιτικών επιστημόνων διαπιστώνουν ότι τα τελευταία χρόνια, στις αρχές δηλαδή του 21ου αιώνα και συγκεκριμένα από το 2000 έως το 2021 έχουν σημειωθεί στον κόσμο 137 εξεγερσιακά επεισόδια, μικρότερα ή μεγαλύτερα. Αυτά δεν πρέπει να ταυτίζονται όλα με γνήσιες λαϊκές κινητοποιήσεις και εξεγέρσεις. Δεν διέθεταν σημαντικό ιδεολογικο-πολιτικό φορτίο κα βάθος. Κάποια από αυτά είχαν προοδευτικό και δημοκρατικό πολιτικό προσανατολισμό ενώ κάποια άλλα χειραγωγήθηκαν από αντιδραστικές πολιτικές δυνάμεις. Ωστόσο, και μόνο το αριθμητικό αυτό στοιχείο δείχνει ότι η οικονομική και πολιτική κρίση είναι παρούσα. Η ποιοτική μελέτη των στοιχείων δίνει ένα ακόμη σημαντικό συμπέρασμα, ότι η παρατηρούμενη πορεία αυταρχικοποίησης των δημοκρατικών καθεστώτων δημιουργεί το έδαφος για λαϊκές αντιδράσεις εξεγερσιακού τύπου, όπως αντίστοιχα συμβαίνει στις περιπτώσεις νοθευσης των εκλογικών διαδικασιών.

Δεν είναι εύκολο να προβλέψει κανείς σε ποια περιοχή του πλανήτη, σε ποια χώρα ή σε ποια ομάδα χωρών θα εκφραστούν με πιο ολοκληρωμένο τρόπο τέτοιου είδους εξελίξεις. Το σίγουρο πάντως είναι ότι στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ηπείρου η Ελλάδα είναι ο πλέον ευάλωτος κρίκος, όπου τα κρισιακά φαινόμενα αποκτούν μια ιδιαίτερη οξύτητα και ορμή. Μια νέα περίοδος έντονης δραστηριοποίησης των φτωχότερων κοινωνικών τάξεων θα έρθει.

Κενό ριζοσπαστικής αντιπολίτευσης

Ταυτόχρονα είναι απολύτως ορατό το κενό ριζοσπαστικής αντιπολίτευσης. Λείπει μια συγκροτημένη, στιβαρή, πειστική, ενωτική, ριζοσπαστική πρόταση διεξόδου. Δεν πρέπει να υποτιμηθούν οι υπάρχουσες πολιτικές δράσεις και προτάσεις. Όλες αυτές προετοιμάζουν αντικειμενικά το έδαφος για το μέλλον αλλά απουσιάζει ένα πρόγραμμα διεξόδου από την κρίση και κυρίως το ενωτικό πνεύμα.

Απουσιάζει δηλαδή μια μετωπική πρωτοβουλία αντίστοιχη του ΕΑΜ, που θα συνενώσει τις καταπιεζόμενες κοινωνικές τάξεις και τα πολιτικά κόμματα και οργανώσεις που τις εκφράζουν. Ωστόσο, η μελλοντική άνοδος της δραστηριότητας των λαϊκών τάξεων και η οξύτητα των προβλημάτων θα οδηγήσουν σε ανακατατάξεις. Υπάρχοντες πολιτικοί φορείς θα αναδιατυπώσουν με τον ένα ή άλλο τρόπο τη θέση τους και άλλα πολιτικά ρεύματα θα γεννηθούν, όπως συνέβη πάντοτε στην ιστορία σε ανάλογες περιπτώσεις. Σε κάθε περίπτωση, απαιτείται μια αλλαγή νοοτροπίας, η καλλιέργεια μιας ενωτικής διάθεσης, συγκλίσεων σε όλα τα επίπεδα. Η κριτική μεταξύ των ριζοσπαστικών δυνάμεων είναι αναγκαία αλλά πρέπει να γίνεται με φιλικό και συναγωνιστικό τρόπο, όχι διχαστικό, ώστε να μην αναπαράγει παθογένειες και χάσματα αλλά να τα κλείνει.

Μια τέτοια μετωπική προσπάθεια μπορεί να συνεγείρει και να αγκαλιαστεί από τη μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας. Μπορεί να οδηγήσει σε μια δραστική μεταβολή του συσχετισμού των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων σε όφελος των εργαζομένων.

Πρόγραμμα διεξόδου

Ένα τέτοιο μελλοντικό Μέτωπο χρειάζεται το δικό του σύγχρονο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ». Κατά τη γνώμη μου το πρόγραμμα διεξόδου θα πρέπει να περιλαμβάνει τους παρακάτω βασικούς άξονες, που απαντούν στα σημερινά κομβικά προβλήματα.

Πρώτο, την άμεση, πλήρη επείγουσα απεμπλοκή από τους πολεμικούς τυχοδιωκτισμούς του ΝΑΤΟ και της ΕΕ, τη ρήξη και έξοδο από τους οργανισμούς αυτούς με την παράλληλη χάραξη ανεξάρτητης, ουδετερόφιλης, φιλειρηνικής, πολυδιάστατης πολιτικής, έξω από στρατιωτικούς συνασπισμούς.

Δεύτερο, τη χάραξη ενός Εθνικού Δημοκρατικού Σχεδίου οικονομικής ανάπτυξης, κατάκτησης της οικονομικής ανεξαρτησίας και σωτηρίας του λαού. Ένα τέτοιο σχέδιο πρέπει να είναι καρπός ουσιαστικής δημοκρατικής συζήτησης των λαϊκών τάξεων και των φορέων τους, των συνδικάτων, επιστημονικών οργανώσεων κλπ.

Τρίτο, την εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων της οικονομίας, προκειμένου να μπορούν να ληφθούν επείγοντα μέτρα διάσωσης της οικονομίας και της κοινωνίας. Χωρίς την εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων δεν μπορεί να υπάρξει ούτε ανάπτυξη της οικονομίας, της βιομηχανικής και τεχνολογικής βάσης, της αγροτικής οικονομίας αλλά ούτε και αναδιανομή του πλούτου σε όφελος των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων.

Τέταρτο, συγκεκριμένα μέτρα, επιστημονικά μελετημένα, ριζικής αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου σε όφελος της εργατικής τάξης αλλά και των μεσαίων στρωμάτων, τα οποία αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα της ελληνικής κοινωνίας.

Τα παραπάνω οικονομικά και κοινωνικά μέτρα είναι ασύμβατα με την παραμονή της χώρας μας στην ΕΕ. Το ζήτημα της ρήξης και της απελευθέρωσης από αυτήν τίθεται ολοένα και πιο επιτακτικά επί τάπητος, όπως εξάλλου έδειξε και η εμπειρία της διακυβέρνησης από το ΣΥΡΙΖΑ.

Επαναστατική δημοκρατία

Πέμπτο, χρειάζονται δραστικές, ριζοσπαστικές αλλαγές στη δημοκρατία, στο πολιτικό σύστημα, στο κράτος. Χωρίς αυτές, όποιες οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές θα μένουν μετέωρες και ευάλωτες σε αυταρχική οπισθοδρόμηση. Θα μπορούσε να ανοίξει μια συζήτηση και να συνοψιστεί όλο το πλέγμα των βασικών αιτημάτων και αλλαγών στη διεκδίκηση εκλογής και σύγκλησης Συντακτικής Συνέλευσης, που να οδηγήσει σε ένα νέο Σύνταγμα, σε μια νέα δημοκρατία.

Αυτή μπορεί να είναι καρπός μόνο μιας ριζικής αλλαγής του συσχετισμού των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων σε όφελος της εργατικής τάξης και των μεσαίων στρωμάτων.

Χρειαζόμαστε μια νέα δημοκρατία που θα είναι πλήρως απαλλαγμένη από τις παθογένειες όχι μόνο του παρόντος αλλά και του παρελθόντος. Η νέα αυτή δημοκρατία θα πρέπει να θέτει στο επίκεντρο τις λαϊκές τάξεις. Βασικά συστατικά στοιχεία της νέας δημοκρατίας, αυτής της ριζοσπαστικής, επαναστατικής δημοκρατίας θα πρέπει να είναι:

1. Η κατοχύρωση των αλλαγών στην οικονομία που προαναφέρθηκαν.
2. Η εμβάθυνση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και η απαλλαγή της από μηχανισμούς νόθευσης της λαϊκής βούλησης.
3. Η ουσιαστικοποίηση της δημοκρατίας και η εισαγωγή θεσμών άμεσης δημοκρατίας. Οι λαϊκές συνελεύσεις, το δημοψήφισμα με λαϊκή πρωτοβουλία κά και κυρίως το δικαίωμα της ανάκλησης των αντιπροσώπων θα πρέπει να αποτελέσουν το βάθρο της.
4. Η αποκατάσταση και διεύρυνση των ελευθεριών για το λαό ώστε να έχει τη δυνατότητα δράσης, διεκδίκησης, ελέγχου της εξουσίας.
5. Ο εκδημοκρατισμός της λειτουργίας των μέσων μαζικής ενημέρωσης, η αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος ώστε να μην ελέγχονται από πέντε – έξι ολιγάρχες αλλά να περάσουν στην ιδιοκτησία των διάφορων συλλογικών φορέων.
6. Η ριζική αναδόμηση και εκδημοκρατισμός στις ένοπλες δυνάμεις και στα σώματα ασφαλείας προκειμένου να διασφαλιστεί η θωράκιση της δημοκρατίας από υπονομευτικές και πραξικοπηματικές ενέργειες. Χρειάζεται η επανασύσταση των σωμάτων ασφαλείας, η επανίδρυσή τους σε δημοκρατική βάση, υπό συνεχή λαϊκό έλεγχο και εποπτεία.
7. Ο ριζικός εκδημοκρατισμός της δημόσιας διοίκησης ώστε να καταστεί αποτελεσματικό εργαλείο των κοινωνικών αλλαγών και να τεθεί στην υπηρεσία των εργαζομένων και όχι των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων και της διαφθοράς.
8. Ο ριζικός εκδημοκρατισμός των δομών της Δικαιοσύνης, με παράλληλη διεύρυνση του αριθμού των δικαστών.

Όλα όσα προανέφερα είναι η προσπάθεια επιστημονικής διατύπωσης, σε επίπεδο διαγράμματος, μιας δυνατότητας. Σε περίπτωση που δεν δημιουργηθούν οι κοινωνικοί και πολιτικοί όροι για μια επαναστατική δημοκρατία, η κυρίαρχη τάση της «σιδερόφραχτης» δήθεν δημοκρατίας θα ενισχυθεί και μακροημερεύσει. Η βαρβαρότητα, η εξαθλίωση, η κοινωνική αδικία και καταπίεση, ο πολεμικός αρμαγεδώνας και η εφιαλτική περιβαλλοντική καταστροφή θα επικρατήσουν. Σίγουρα δεν είναι αυτό που αξίζει στο ανθρώπινο είδος.

Χρειαζόμαστε πρωτίστως μια «επανάσταση του νου». Να σκεφτούμε διαφορετικά, τολμηρά, να ξεφύγουμε από στερεότυπα και προκαταλήψεις. Η επιστήμη δίνει τα εργαλεία και η κοινωνικο-πολιτική πράξη ανοίγει το δρόμο.