“Τώρα κάνε όσο σεξ θέλεις. Παιδιά πάντως δεν θα κάνεις ποτέ”.

Αυτό είπε ο γιατρός στην Κριστίνα μόλις ξύπνησε από την αναισθησία.

“Τι μου κάνατε;” ρώτησε εκείνη βλέποντας τη φρέσκια τομή. “Γιατί μου το κάνατε αυτό;”

“Γιατί εσύ μπορεί να έκανες δέκα παιδιά. Τώρα όμως δεν θα κάνεις κανένα.”

H Κριστίνα Κάλιοβα ήταν 29 χρονών και πολύ αδύνατη, μόλις 46 κιλά.

Ήταν Ιούλιος 1988 στην πόλη Ερμανόβτσε της Σλοβακίας. Εκείνο το πρωί, μια γυναίκα που εργαζόταν για το κομμουνιστικό καθεστώς είχε έρθει στη γειτονιά τους. Η Κριστίνα την είχε ξαναδεί.

“Πρέπει να σε πάμε στο νοσοκομείο” της είπε. Η Κριστίνα φοβήθηκε ότι είχε φυματίωση.

Τελικά της έκαναν αναγκαστική στείρωση.

“Έκλαψα όσο ποτέ στη ζωή μου” μου λέει σήμερα.

Αναγκαστική στείρωση (forced sterilisation) σημαίνει ιατρική επέμβαση για αφαίρεση των αναπαραγωγικών οργάνων χωρίς την ενημέρωση και την ελεύθερη συγκατάθεση του ατόμου. Το άτομο δεν μπορεί ποτέ πια να κάνει παιδιά.

Η Κριστίνα είναι Ρομά.

Οι αναγκαστικές στειρώσεις εναντίον Εβραίων, ομοφυλόφιλων, Ρομά και αναπήρων, είναι γνωστές κυρίως από τη ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ. Οι Ναζί όμως βρήκαν το έδαφος στρωμένο από τις ΗΠΑ και τον Καναδά που ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα έκαναν αναγκαστικές στειρώσεις σε ασθενείς ψυχιατρικών κλινικών, καταδικασμένους για σεξουαλικά εγκλήματα, επιληπτικούς, “ανεπιθύμητους” μετανάστες, αυτόχθονες γυναίκες, κ.ά. ώστε να ελέγξουν τον πληθυσμό.

Στην Ευρώπη, πρωτοπόρος των αναγκαστικών στειρώσεων υπήρξε η Σουηδία. Το 1930 η σκανδιναβική χώρα ψήφισε νόμο που τις επέτρεπε μαζικά. “Το κράτος πρόνοιας δεν μπορεί να δίνει επιδόματα σε όσους δεν είναι κατάλληλοι και άρτιοι” ήταν ένα από τα επιχειρήματα της εποχής.

Οι αναγκαστικές στειρώσεις εδράζονται διαχρονικά στην ευγονική και σε μια βαθιά ρατσιστική, μισαναπηρική και αντιτσιγγάνικη νοοτροπία που στόχο έχει να μην αναπαράγονται οι “γενετικά κατώτεροι”.

Δυστυχώς όμως αυτά δεν είναι μόνο σκοτεινές στιγμές της Ιστορίας.

Αναγκαστικές στειρώσεις γίνονται ακόμα και στον 21ο αιώνα. Όχι στον “τρίτο κόσμο” αλλά σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

“Απελευθερωθείτε από τη μέγγενη των κληρονομικών ασθενειών και της ακαταλληλότητας” Πόστερ της Εταιρείας Ευγονικής, 1930, ΗΠΑ.  

Αναγκαστικές στειρώσεις στην ΕΕ σήμερα

Τουλάχιστον 12 κράτη-μέλη της ΕΕ επιτρέπουν στη νομοθεσία τους ορισμένες μορφές αναγκαστικής στείρωσης: Φινλανδία, Κύπρος, Δανία, Εσθονία, Βουλγαρία, Κροατία, Τσεχία, Ουγγαρία, Λετονία, Λιθουανία, Πορτογαλία και Σλοβακία.

Υπάρχουν 3 κράτη-μέλη που επιτρέπουν την αναγκαστική στείρωση παιδιών:
η Ουγγαρία, η Τσεχία και η Πορτογαλία.

Ένας κηδεμόνας, ένας νόμιμος εκπρόσωπος, ένας δικαστής ή ένας γιατρός εγκρίνουν τη στείρωση ενός ενήλικου ή ανήλικου ατόμου ενώ το ίδιο το άτομο διαφωνεί ή δεν γνωρίζει καν τι είναι η στείρωση.

Στις μέρες μας, οι αναγκαστικές στειρώσεις στην ΕΕ στρέφονται κυρίως κατά ανάπηρων γυναικών με νοητική βλάβη. Συχνά οι γυναίκες δέχονται πιέσεις να στειρωθούν όταν πηγαίνουν στο μαιευτήριο για να γεννήσουν το πρώτο τους παιδί.

Σε χώρες όπως το Βέλγιο, η Γαλλία και η Ουγγαρία, η στείρωση ή η αντισύλληψη τίθεται κάποιες φορές ως προϋπόθεση ώστε ένα ανάπηρο άτομο να μπει σε ίδρυμα. Οι γονείς, ως κηδεμόνες του, διστάζουν αλλά στο τέλος λένε “ναι”.

“Η αναγκαστική στείρωση δεν προέρχεται πάντα από ‘κακές προθέσεις’ αλλά έχει πάντα μη αναστρέψιμες συνέπειες που αφήνουν σημάδια σε όσους την βιώνουν” λέει στο TPP η Marine Uldry, υπεύθυνη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο European Disability Forum (EDF).

“Ακούμε συχνά ως δικαιολογία το ‘βέλτιστο συμφέρον του ατόμου’: να ‘προστατεύσουμε’ την ανάπηρη από τη σεξουαλική κακοποίηση, από τις συνέπειες ενός βιασμού ή ακόμα και από το ‘βάρος’ της αντισύλληψης ή τις δυσκολίες της περιόδου” λέει η Uldry. “Και υπάρχει και αυτή η επίμονη πατερναλιστική, πατριαρχική πεποίθηση ότι ένα άτομο με αναπηρία δεν μπορεί να φροντίσει ένα παιδί.”

Η ιστορία της Ροζάριο Ρούιθ είναι μία τέτοια ιστορία:

“Μόλις είδα τον Αντόνιο τον ερωτεύτηκα αμέσως. Ήθελα να κάνω παιδιά μαζί του” λέει η ανάπηρη Ρούιθ από την Ισπανία. Δυστυχώς όμως στην Ισπανία η αναγκαστική στείρωση ήταν νόμιμη μέχρι και τον Δεκέμβριο 2020. Το 2016, 140 ανάπηροι στειρώθηκαν ενάντια στη θέλησή τους, ενώ συνολικά τη δεκαετία 2010-2020 υπεβλήθησαν σε αναγκαστική στείρωση 1.000 άνθρωποι.

Η Ροζάριο και ο ανάπηρος σύντροφός της εργάζονται και αυτοεξυπηρετούνται αλλά για τους γονείς της γυναίκας ήταν αδιανόητο να κάνουν παιδιά. Την εκβίασαν με ένα δίλημμα: “Ή στειρώνεσαι ή μπαίνεις σε ίδρυμα και δεν ξαναβλέπεις ποτέ τον Αντόνιο”. Τελικά, μια μέρα οι γονείς της βρήκαν μια αφορμή, την πήγαν στο νοσοκομείο και την υπέβαλαν σε αναγκαστική στείρωση χωρίς εκείνη να το γνωρίζει.

H Ροζάριο και ο Αντόνιο. Copyright: Lucía Riera / Laura Llach

“Είναι απίστευτο αλλά συμβαίνει μέχρι και τώρα. Δυστυχώς δεν έχουμε επαρκή στοιχεία γιατί οι άνθρωποι που το βιώνουν, δεν μιλάνε εύκολα γι’ αυτό. Νιώθουν ντροπή. Μπορεί να μην συμβαίνει τόσο συχνά όσο παλαιότερα που υπήρχαν ‘ειδικά προγράμματα στείρωσης για ανάπηρους’, αλλά η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν έχει εξαλειφθεί” λέει η Uldry από το EDF. “Σε πολλές χώρες, κάθε χρόνο, γυναίκες με αναπηρία στειρώνονται εν αγνοία τους ή με τη βία.”

Αυτή τη στιγμή μόνο 11 χώρες της ΕΕ απαγορεύουν ρητά, στον Ποινικό τους Κώδικα, την αναγκαστική στείρωση: η Σουηδία, Ιρλανδία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Μάλτα, Αυστρία, Σλοβενία, Πολωνία και Ισπανία.

Και η Ελλάδα;

Στο πλαίσιο του ρεπορτάζ συνομιλώ με ειδικούς στην ιστορία της αναπηρίας και των Ρομά στην Ελλάδα για να μάθω αν γίνονταν αναγκαστικές στειρώσεις στη χώρα μας. Στη χαρτογράφηση του European Disability Forum, η Ελλάδα παρουσιάζει “No data”. Παρομοίως, η απάντηση που λαμβάνω από τους ειδικούς είναι σχεδόν κοινή: “Επίσημα, δεν γνωρίζουμε τίποτα. Ποτέ κανείς δεν μίλησε, ποτέ κανείς δεν ερεύνησε”. “Υπάρχουν όμως ενδείξεις” συμπληρώνουν όλοι σκεπτικοί.

Η Γιώτα Καραγιάννη είναι καθηγήτρια στο τμήμα Παιδαγωγικής του ΑΠΘ και ειδικεύεται σε ζητήματα αναπηρίας. Έχει δημοσιεύσει άρθρα για την ευγονική και τις αναγκαστικές στειρώσεις Ρομά και αναπήρων.

Η Καραγιάννη με βοηθάει να ρίξουμε κάποιο φως στο σκοτάδι:

“Στην Ελλάδα αργούμε πάρα πολύ να μάθουμε τι συνέβαινε με τη φυλετική υγιεινή και τις στειρώσεις τις παλαιότερες δεκαετίες. Η πρώτη οργανωμένη έρευνα ιστορικών (Φυλετικές Θεωρίες στην Ελλάδα) εκδόθηκε το 2017. Εκεί μαθαίνουμε ότι παρά τις προσπάθειες των ευγονιστών του 20ού αιώνα, δεν κατάφεραν ποτέ να θεσμοθετηθούν επίσημα οι εκούσιες ή ακούσιες στειρώσεις. Παρ’ όλα αυτά, δεν μπορούμε να διατυπώσουμε μια σαφή επιστημονική θέση για το αν ίσχυαν οι αναγκαστικές στειρώσεις γιατί δεν έχουμε καθόλου δεδομένα για το τι συνέβαινε στ’ αλήθεια. Μπορούμε να κάνουμε μόνο υποθέσεις.”

Γιατί όμως κανείς δεν μίλησε και κανείς δεν ερεύνησε;

“Το ζήτημα της αναπηρίας στην Ελλάδα δεν έχει εξεταστεί από την Κοινωνική Ιστορία ή από τις σπουδές Αναπηρίας ώστε να έρθουν νομικοί και ιστορικοί να φωτίσουν το κενό. Επίσης, δεν έχουμε μελέτες για ιστορίες ενηλίκων ανάπηρων που διασώθηκαν από τα ιδρύματα και οι οποίες είναι αναγκαίες για να γνωρίζουμε τι συνέβαινε” λέει η Καραγιάννη, ενώ συμπληρώνει ότι:

“Στην Ελλάδα έχουμε ελάχιστες περιπτώσεις αυτοσυνηγορίας αναπήρων. Αυτό που έχουμε είναι κηδεμονία από τους γονείς ή το ίδρυμα. Αν οι γονείς αποφασίσουν να γίνει στείρωση του παιδιού τους, δεν υπάρχει προστατευτικός νόμος που να απαιτεί την επικύρωση με δικαστική απόφαση. Συνεπώς, φτάνουμε κι εμείς πολύ δύσκολα σε μαρτυρίες και δεδομένα”.

Τι ενδείξεις όμως υπάρχουν που προκαλούν αμφισβήτηση για το τι συνέβαινε αλλά και για το τι συμβαίνει ίσως ακόμα και σήμερα;

“Στη χώρα μας εφαρμόζεται, δυστυχώς, ακόμα έντονα το μοντέλο της ιδρυματοποίησης. Στα ιδρύματα, λοιπόν, υπάρχουν ενήλικοι ανάπηροι άντρες και γυναίκες αλλά ποτέ δεν έχουμε δει να προκύπτουν τέκνα. Αυτό αφορά το παρελθόν αλλά και το παρόν” λέει η Καραγιάννη.

“Επίσης, συγγράμματα ιστορικών λένε ότι ο Νικόλαος Λούρος (1898-1986), ο βασικός εκφραστής της ευγονικής στην Ελλάδα, ήταν υπεύθυνος της Μαιευτικής Κλινικής ‘Αλεξάνδρα’, αλλά δεν έχουμε δεδομένα για στειρώσεις. Υποθέτουμε όμως ότι κατέφευγαν κατά καιρούς σε μέτρα ευγονικής λόγω της επιρροής του ευγονικού λόγου στο πανεπιστήμιο και την παιδαγωγική, και του βιοϊατρικού μοντέλου στην ψυχολογία και την ψυχιατρική.”

Δέσιμο σαλπίγγων και έγκλημα κατά της ανθρωπότητας

Πίσω στη Σλοβακία, μαζί με την Κριστίνα συναντώ και την επίσης Ρομά, Έλενα Κάλιοβα. Η Έλενα υπεβλήθη σε αναγκαστική στείρωση το 2004 όταν πήγε να γεννήσει το δεύτερο παιδί της. Θυμάται τον άντρα της να θυμώνει πολύ έντονα που η Έλενα ξαφνικά “έμεινε ανίκανη”. Η ίδια πέρασε πολλά χρόνια στενοχώριας νιώθοντας ότι της έκλεψαν ένα κομμάτι από το σώμα της.

Οι επιπτώσεις της αναγκαστικής στείρωσης είναι ποικίλες και επώδυνες:

“Τα θύματα τραυματίζονται για πάντα” λέει η Uldry του EDF. “Συνήθως χάνουν απόλυτα την εμπιστοσύνη τους προς την οικογένειά τους και προς το σύστημα υγείας. Το βιώνουν σαν πένθος, ειδικά αν ήθελαν να γίνουν μαμάδες. Και αποκτούν έναν φόβο για το τι άλλο θα μπορούσαν να τους κάνουν παρά τη θέλησή τους.”

Η αναγκαστική στείρωση, στη σύγχρονη εποχή γίνεται συχνά μέσω της απολίνωσης των σαλπίγγων. Πρόκειται για μια χειρουργική επέμβαση που κόβει, δένει ή σφραγίζει τις σάλπιγγες.

Η αναγκαστική στείρωση είναι μία από τις χειρότερες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παραβιάζεται, μεταξύ άλλων, το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια, την ανθρώπινη μεταχείριση, την υγεία, την οικογένεια, την ενημέρωση, την ισότητα, την ιδιωτική ζωή και το δικαίωμα λήψης ελεύθερης απόφασης για τον αριθμό των παιδιών που μια γυναίκα θέλει να κάνει. Στο Διεθνές Δίκαιο κατηγοριοποιείται ως πράξη βίας µε βάση το φύλο ενώ καταδικάζεται και από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης. Σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης, η αναγκαστική στείρωση είναι μια μορφή γενοκτονίας και έγκλημα κατά της ανθρωπότητας.

Συγγνώμες, αποζημιώσεις αλλά ανύπαρκτοι νόμοι

Μετά την πτώση του ναζισμού, ελάχιστοι Ρομά έλαβαν αποζημιώσεις για τα εγκλήματα και τα βασανιστήρια τα οποία υπέμειναν, ένα εκ των οποίων και οι αναγκαστικές στειρώσεις.

“Δεν είχαν δικαίωμα σε αποζημιώσεις. Μέχρι και τη δεκαετία του ‘80, η εξόντωση και η δίωξη τους δεν θεωρείται ότι έγινε για φυλετικούς λόγους, όπως συνέβη με τους Εβραίους, αλλά για λόγους πάταξης της εγκληματικότητας. Μετά τη δεκαετία του ‘80, που αυτό αλλάζει, πολλοί πια είχαν πεθάνει ή ήταν αναλφάβητοι και δεν γνώριζαν τα δικαιώματά τους ή σκόνταφταν σε γραφειοκρατία” λέει η Αθανασία Κοντοχρήστου, συγγραφέας του βιβλίου Ρομά, Τα Ξεχασμένα Θύματα και υποψήφια διδακτόρισσα στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

“Οι Ρομά δεν έχουν ελίτ. Δεν είχαν ένα μορφωμένο ανώτερο στρώμα να διεκδικήσει οργανωμένα και να γράψει την ιστορία τους.”

Σήμερα, όμως, ευτυχώς κάτι αλλάζει χάρη στα κινήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα φεμινιστικά κινήματα, τις ανάπηρες και τις Ρομά γυναίκες που τολμούν και μιλάνε.

“Στην πρώην Τσεχοσλοβακία, οι αναγκαστικές στειρώσεις ξεκίνησαν τη δεκαετία του ‘60. Το λεγόμενο ‘πρόγραμμα ανταμοιβής’ – σε πληρώνω για να σε αναγκάσω να στειρωθείς – σταμάτησε αφού οι ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων έφεραν το θέμα στις Αρχές στα τέλη του ‘80 και ο εισαγγελέας, μετά την πτώση του κομμουνισμού, το 1990, διέταξε έρευνα” λέει στο TPP η Gwen Albert, που εργάζεται με Ρομά στην Τσεχία. “Από το 1966 έως το 2004 υπολογίζεται ότι στειρώθηκαν (σε Τσεχοσλοβακία, Τσεχία, Σλοβακία) 90.000 άνθρωποι – κυρίως γυναίκες Ρομά.”

Η κυβέρνηση της Τσεχίας ήταν η πρώτη που, το 2009, ζήτησε δημόσια συγγνώμη στα θύματα.

Πέρασαν 12 χρόνια για να ακολουθήσει, το 2021, και η κυβέρνηση της Σλοβακίας.

Οι επιζώσες αναγκαστικών στειρώσεων, όμως, διεκδικούν εύλογα πολύ περισσότερα από μία “συγγνώμη”. Ζητούν ομόφωνα αποζημίωση ως μια ελάχιστη αποκατάσταση της ψυχικής οδύνης, της σωματικής και ηθικής βλάβης. Και ζητούν νόμους κατά των αναγκαστικών στειρώσεων.

Αυτή τη στιγμή, η Τσεχία πράγματι προχωρά σε αποζημιώσεις.

“Αυτό είναι επίσης αποτέλεσμα σύμπραξης των φεμινιστικών κινημάτων, των Ρομά και των κινημάτων για τα ανθρώπινα δικαιώματα” λέει η Albert.

“Οι αιτήσεις για αποζημιώσεις μάς αποκάλυψαν ότι τουλάχιστον 25 αναγκαστικές στειρώσεις έγιναν μετά το 2012” τονίζει.

Μέχρι τώρα έχουν κατατεθεί 1.979 αιτήσεις από Ρομά και μη Ρομά γυναίκες. Αν οι τσέχικες Αρχές εγκρίνουν τον φάκελο, η επιζώσα λαμβάνει 12.000 ευρώ. Βασική προϋπόθεση είναι να διατηρείται ακόμα στο νοσοκομείο το ιατρικό αρχείο της γυναίκας, γεγονός που δυσχεραίνει αρκετά την κατάσταση για όσες υποβλήθηκαν σε αναγκαστική στείρωση παλαιότερες δεκαετίες.

Η Albert ελπίζει ότι σύντομα και η Σλοβακία θα εγκρίνει νόμο αποζημίωσης. Έχει όμως έναν σοβαρό λόγο για να παραμένει ανήσυχη:

“Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι σταμάτησαν οι αναγκαστικές στειρώσεις στην Τσεχία γιατί σε κάθε περίπτωση, η χώρα δεν πέρασε νόμο που να τις απαγορεύει ρητά.”

Φωτογραφία από το “What Is Disabled Motherhood Like?“

“Όσο οι ζωές δεν έχουν την ίδια αξία, θα συμβαίνουν τέτοια εγκλήματα”

Στις 7 Μαΐου 2024 η Ευρωπαϊκή Ένωση υιοθέτησε τον πρώτο κοινοτικό νόμο για τη βία κατά των γυναικών. Για κάποιον λόγο, όμως, “Η ΕΕ έκανε τα στραβά μάτια στις αναγκαστικές στειρώσεις και τις αναγκαστικές αμβλώσεις αφήνοντάς τες απ’ έξω αντί να τις καταχωρήσει ως εγκλήματα”, όπως κατήγγειλε η Ana Narváez, επικεφαλής του ΟΗΕ για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών.

Το Ευρωπαϊκό Φόρουμ Αναπήρων και άλλες οργανώσεις συνεχίζουν τον αγώνα προκειμένου να εκδοθεί Οδηγία που θα απαγορεύει τις αναγκαστικές στειρώσεις σε όλες τις χώρες της ΕΕ.

“Πρέπει να εξασφαλίσουμε ότι η αναγκαστική στείρωση θα είναι παράνομη για όλους τους ανθρώπους. Χρειαζόμαστε ισότιμη προστασία, όπως ισχύει πλέον για τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων (FGM)” λέει η Uldry.

Πώς γίνεται να διαπράττονται μέχρι και σήμερα νόμιμα εγκλήματα όπως οι αναγκαστικές στειρώσεις; είναι η ερώτηση που επανέρχεται ξανά και ξανά με όλες τις συνομιλήτριες.

“Γίνεται” απαντά η Uldry. “Απορρέουν από τον μισαναπηρισμό, τον σεξισμό και την πατριαρχία. Μην ξεχνάμε ότι υπάρχει οπισθοδρόμηση και σε ευρωπαϊκές χώρες σε θέματα σωματικής αυτονομίας. Τα σεξουαλικά και αναπαραγωγικά δικαιώματα δεν είναι δεδομένα αν δεν μαχόμαστε γι’ αυτά.”

“Η ιεραρχική κοινωνική πυραμίδα θέτει στην κορυφή τον υγιή, λευκό, ετεροκανονικό αρσενικό της ανώτερης και μεσαίας τάξης ο οποίος παράγει, και μετά αρχίζουν οι διακρίσεις ανάλογα με το φύλο, την τάξη, την αρτιμέλεια, την εθνοτική καταγωγή και τον σεξουαλικό προσανατολισμό” λέει η Κοντοχρήστου.

“Ψυχολόγοι ευγονιστές μετρούν ακόμα και σήμερα το IQ των Ρομά και διατείνονται ότι οι Ρομά μεταφέρουν ελαττωματικά γονίδια από γενιά σε γενιά” συμπληρώνει η Καραγιάννη. “Αυτοί οι επιστήμονες δεν έχουν διωχθεί από την επιστημονική κοινότητα και με ψευδοεπιστημονικό λόγο στοχοποιούν κοινωνικές καταστάσεις όπως είναι η φτώχεια. Όσο για την αναπηρία, η βλάβη υπάρχει αλλά η ανικανότητα κατασκευάζεται από τις κοινωνικές συνθήκες που περιορίζουν τον άνθρωπο και τα δικαιώματά του.”

“Οι ρατσιστικές ιδέες έχουν επανέλθει δριμύτερα τον 21ο αιώνα και βλέπουμε τη μεγάλη άνοδο της ακροδεξιάς στην Ευρώπη” τονίζει η Κοντοχρήστου. “Όσο κλείνουμε ανθρώπους σε ιδρύματα ή απομονωμένα στρατόπεδα προσφύγων, μπορούν να συμβούν τα πάντα. Όσο οι ζωές δεν έχουν την ίδια αξία, θα συμβαίνουν εγκλήματα όπως κρατικές δολοφονίες και αναγκαστικές στειρώσεις. Μόνο με αγώνες καταργούνται οι διακρίσεις και κατακτώνται τα δικαιώματα.”