Απάτριδες αθλητές: Τεχνικές ολυμπιακής χειραγώγησης της δυστυχίας

του Βαγγέλη Γεωργίου
Μέρος 1ο του αφιερώματος: Οι Ολυμπιακοί Αγώνες… αλλιώς 

Ένας Σύριος κολυμβητής που προπονείται στη Γερμανία, ένας Κογκολέζος τζουντόκα που ζει στη Βραζιλία και ένας Αιθίοπας μαραθωνοδρόμος οδηγός ταξί που ζει στο Λουξεμβούργο. Κοινός προορισμός τους: οι Ολυμπιακοί Αγώνες του Ρίο Ντε Τζανέιρο. Ο πόλεμος, η φτώχεια και η καταπίεση είναι οι λόγοι που οι παραπάνω αθλητές δεν μπορούν να προπονηθούν στην χώρα τους και να αγωνιστούν γι’ αυτήν. Γι’ αυτό και οι τρείς τους θα αποτελέσουν μέλη της Ολυμπιακής Ομάδας Προσφύγων (Team of Refugee Olympic Athletes) που δημιούργησε η Ολυμπιακή Επιτροπή για τους πρόσφυγες.

Στο παρελθόν υπήρξαν αναρίθμητες περιπτώσεις που μετανάστες ή πρόσφυγες αθλητές αγωνίστηκαν υπό την σημαία της χώρας προορισμού τους και όχι καταγωγής τους όπως ο Λετονός John Konrads που κατέφυγε στην Αυστραλία μετά τον Β’ΠΠ και αγωνίστηκε στην κολύμβηση με τα Αυστραλέζικα χρώματα.

Είναι όμως η πρώτη φορά που πρόσφυγες/μετανάστες θα αγωνιστούν με τα ουδέτερα χρώματα της διοργάνωσης και όχι κάποιου κράτους. Ο πρόεδρος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ΔΟΕ), Τόμας Μπαχ, δεσμεύτηκε να υπάρξει γι αυτή την ομάδα  ίση μεταχείριση με τις άλλες απολαμβάνοντας τα ίδια προνόμια. Βέβαια δημιουργεί εντύπωση ότι εκ των 10 αθλητών οι 8 είναι έγχρωμοι. Για παράδειγμα δεν υπάρχει κανένας Αφγανός, που αποτελούν την δεύτερη μεγαλύτερη προσφυγική ομάδα παγκοσμίως σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ. Το ζήτημα της αναλογικότητας δεν φαίνεται να έπαιξε κανένα ρόλο.

Η σύσταση της Ομάδας Προσφύγων είναι ένα εγχείρημα που απολαμβάνει παγκόσμιας προβολής. Το ΒΒC μάλιστα δημιούργησε ειδική πλατφόρμα που ακολουθεί την ομάδα με αμφιλεγόμενα μηνύματα κατά των εθνών. Στην περίεργη ανακοίνωσή της η ΔΟΕ δηλώνει ότι οι αθλητές αυτοί δεν έχουν κάποια ομάδα για να ενταχτούν, ούτε χώρα, ούτε εθνικό ύμνο, ούτε σημαία να πορευτούν και γι αυτό καλωσορίζονται από την Ολυμπιακή Επιτροπή.

Το καλωσόρισμα αυτό πάντως προκάλεσε και αντιδράσεις και κατηγορίες κατά της ΔΟΕ για αποπροσανατολιστική αν όχι προπαγανδιστική τοποθέτηση αποεθνοποίησης. Το ότι η Yolande Mabika απολαμβάνει δικαίως την κατάσταση πρόσφυγα δεν σημαίνει ότι η χώρα της -το Κογκό- δεν διαθέτει ολυμπιακή ομάδα. Είναι δύο διαφορετικά πράγματα που η ολυμπιακή ρητορική επιχειρεί να χειραγωγήσει συγχέοντάς τα.

Στο τέλος του 2015 ο αριθμός των προσφύγων ξεπερνούσε τα 65 εκατομμύρια εκ των οποίων τα 20 εκατομμύρια είναι θύματα πολέμου. Η ΔΟΕ προχώρησε στη μια συμβολική δημιουργία μιας ομάδας 10 μόλις αθλητών από τα εκατομμύρια των προσφύγων παρά το γεγονός ότι οι χώρες καταγωγής τους διαθέτουν ολυμπιακές ομάδες. Συγκριτικά η μικρότερη δημοκρατία του κόσμου το Ναουρού με πληθυσμό μόλις 10.000 κατοίκων διαθέτει ολυμπιακή ομάδα 7 ατόμων ενώ η Ολυμπιακή Επιτροπή περνάει το ανέξοδο μήνυμα της «αλληλεγγύης» μέσω 10 μόλις αθλητών. Προφανώς η έξυπνη κίνηση του Τόμας Μπαχ θα κοστίσει ελάχιστα, θα ενισχύσει την εικόνα της διοργάνωσης στον κόσμο προσδίδοντας ένα ανθρωπιστικό -δήθεν- πρόσημο στο brand name Ολυμπιακοί Αγώνες και ίσως να ξεπλύνει εν μέρει αμαρτήματα του παρελθόντος.  

Από τους Ολυμπιακούς στην Αθήνα το 1896 στη Βαρκελώνη του 1992: μεγάλες αυτοκρατορίες και διαλυμένες χώρες

Στους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς στην Αθήνα (1896) οι διοργανωτές έπρεπε να δείξουν ευρηματικότητα για αθλητές που δεν υπήρχε σύμπτωση εθνικότητας και κράτους. Στο Καλλιμάρμαρο είχαν δώσει το παρών ένας Ιρλανδός από την Βρετανική Αυτοκρατορία και ένας Έλληνας από την Αιγύπτο. Έτσι η Ολυμπιακή Επιτροπή δημιούργησε την περίφημη μικτή ομάδα (Mixed team) από αθλητές που προέρχονταν από περιοχές προσαρτημένες σε πολυεθνικά κράτη που δεν τους αντιπροσώπευαν εθνικά και ιδεολογικά. Ο θεσμός της Μικτής Ομάδας δημιουργήθηκε για το ομαδικό άθλημα του  διπλού της αντισφαίρισης όπου τα ζευγάρια είχαν τη δυνατότητα να αποτελούνται από αθλητές διαφορετικών εθνικοτήτων. Από τα 5 ζευγάρια που συμμετείχαν τα 3 ήταν Μικτές Ομάδες.

Ο Έλληνας Δημήτριος Κάσδαγλης από την Αίγυπτο αγωνίστηκε μαζί με τον Δημήτρη Πετροκόκκινο υπό τη σημαία της Μικτής Ομάδας.  Ο ιρλανδός John Boland μετέβη στην Αθήνα ως θεατής και κατέληξε με την βοήθεια ενός Έλληνα διοργανωτή να συμμετάσχει στους αγώνες στο τένις με τον συμπαίκτη του Γερμανό Traun. Οι δύο τους κατέκτησαν το χρυσό μετάλλιο και τη στιγμή της έπαρσης των σημαιών επικράτησε αμηχανία. Μπορεί η Ιρλανδία να ήταν τμήμα της Βρετανικής Αυτοκρατορίας αλλά ο Boland αγωνίστηκε για την ανύπαρκτη ακόμα Ιρλανδία υποδεικνύοντας μάλιστα στους διοργανωτές και την μορφή της σημαίας που φανταζόταν.

Φυσικά οι μικτές ομάδες εξυπηρετούσαν λειτουργικά και την ίδια την διοργάνωση διαφυλάσσοντας το κύρος των αγώνων. Ήταν γεγονός ότι ο αριθμός των εθνών και των αθλητών που συμμετείχαν δεν ήταν αξιόλογος. Στο τένις τα μεγαλύτερα ονόματα του αθλήματος δεν παραβρέθηκαν, όπως ο πρωταθλητής στο Wimbledon, Harold Mahony ή ο αμερικάνος πρωταθλητής, Robert Wrenn, αναγκάζοντας τους ευρηματικούς Έλληνες διοργανωτές να ξύσουν τον πάτο του βαρελιού επιλέγοντας ερασιτέχνες αθλητές είτε από τις κερκίδες -όπως ο John Boland- είτε από άλλα αθλήματα όπως ο αρσιβαρίστας, Μομτσίλο Ταπάβιτσα.

Και ενώ στα τέλη του 19ου αιώνα οι αθλητές ασφυκτιούσαν στα πλαίσια των πολυεθνικών αυτοκρατοριών στις αρχές του 20ου το πολιτικό σκηνικό είχε αλλάξει με την διάλυση του ανατολικού μπλοκ. Παραδόξως το αποτέλεσμα παρέμεινε το ίδιο. Στους Ολυμπιακούς της Βαρκελώνης (1992), 475 αθλητές ήθελαν επίσης να συμμετάσχουν αλλά το κράτος υπό την σημαία του οποίου θα αγωνίζονταν δεν υπήρχε πια. Η άλλοτε πανίσχυρη ΕΣΣΔ είχε καταρρεύσει και τα νέα κράτη που ξεπήδησαν δεν είχαν αναγνωριστεί εγκαίρως από την ΔΟΕ. Συνεπώς η διοργάνωση φιλοξένησε τους προσωρινά απάτριδες αθλητές συγκροτώντας αποκλειστικά γι’ αυτούς την «Ενωμένη Ομάδα» (Equipe UNifiée) με σημαία τους 5 Ολυμπιακούς κύκλους και ύμνο τους τον ολυμπιακό. «Τουλάχιστον αθλητικά αυτό είναι μια τεράστια τραγωδία» έλεγε ο σοβιετικός προπονητής Aleksandr S. Aleksandrov «είμαστε ακόμα μια ομάδα -προς το παρόν τουλάχιστον- αλλά ο αθλητισμός δεν μπορεί να διαχωριστεί από την κοινωνία, και όταν ένα έθνος διαλύεται θα επηρεαστεί επίσης και ο αθλητισμός».

Βαρκελώνη 1992 : Διαλύσατε τη Γιουγκοσλαβία και αποκλείστε τους Γιουγκοσλάβους αθλητές

Τη νύχτα της 21^ης Ιουλίου 1992 η Ισπανία έλαβε διαταγή από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ: οι αθλητές από Γιουγκοσλαβία θα συμμετείχαν στους αγώνες μόνο σε ατομικά αθλήματα και όχι στα ομαδικά. Όχι σημαίες, όχι εθνικοί ύμνοι και όχι με τα χρώματα της Γιουγκοσλαβίας. Ενώ μαινόταν ο εμφύλιος η Γιουγκοσλαβία είχε αποκτήσει την ταμπέλα του «επιθετικού κράτους» και έτσι απαγορεύτηκε η συμμετοχή της. Οι διοργανωτές δεν επέτρεψαν στους αθλητές να αγωνιστούν με την σημαία της Γιουγκοσλαβίας. «Το θέμα είναι –έλεγε ο Kevan Gosper, αντιπρόεδρος της ΔΟΕ- αν θα δεχτούμε τη Γιουγκοσλαβία στους Ολυμπιακούς υπό κάποια μορφή ή αν θα διαμαρτυρηθούμε για την απόφαση να έχουμε άτομα και όχι ομάδες. Δεχόμαστε όλη την ομάδα ή λέμε ότι μερικοί είναι καλύτερα από κανέναν;». Η συγκλονιστική ομάδα καλαθοσφαίρισης των Γιουγκοσλάβων που συμπεριελάμβανε και το αστέρι του NBA, Vlade Divac, δεν ταξίδεψε ποτέ στη Βαρκελώνη και για έναν αθλητή που χάνει μια τέτοια διοργάνωση -δεδομένου το μικρού προσδόκιμου αθλητικής ζωής- αυτό είναι ανεπανόρθωτο πλήγμα. Αλλά η Ολυμπιακή Επιτροπή αποδείχτηκε συνέχεια της αμερικανικής πολιτικής με άλλα μέσα: έσπασε την ολυμπιακή ομάδα της Γιουγκοσλαβίας σε κομμάτια σβήνοντας την ακόμα και από τον ολυμπιακό χάρτη.

Ακόμα όμως και αυτό που απέμεινε από την άλλοτε πανίσχυρη Γιουγκοσλαβία, την περίφημη Σερβία, θέλησαν να το τσακίσουν λίγα χρόνια μετά -το 1999- όταν, όπως σχολίαζε θλιμμένα ένας Σέρβος ποδοσφαιριστής, βομβάρδιζαν τη χώρα του με την ίδια ευκολία που παίζεις Play Station. Ο Christopher Clarey θα συμπύκνωνε την αλήθεια σε άρθρο του στους NYT: «Οι Γιουγκοσλάβοι αθλητές είναι συνηθισμένοι να επηρεάζεται η αθλητική τους καριέρα από τη γεωπολιτική. Μετά την αυτοανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Κροατίας και της Σλοβενίας το 1991 και τον πόλεμο στη Βοσνία Ερζεγοβίνη, οι αθλητές από τη Γιουγκοσλαβία -ότι είχε απομείνει από αυτή- αποκλείστηκαν από μεγάλες διεθνείς διοργανώσεις για σχεδόν 4 χρόνια επειδή οι αθλητικές ομοσπονδίες επέλεξαν να σεβαστούν τις κυρώσεις που επέβαλε ο ΟΗΕ». Στο εξαιρετικό ρεπορτάζ του Kevin Trahan δίνεται η μαγική διάσταση μιας χαμένης υπόθεσης: Vlade Divac εναντίον David Robinson, Drazen Petrovic εναντίον Michael Jordan, Toni Kukoc απέναντι στον Scottie Pippen και τον Dino Radja να πιάνει τον Karl Malone. «Θα μπορούσε να είναι το μεγαλύτερο παιχνίδι στην ιστορία της παγκόσμιας καλαθοσφαίρισης» αλλά η ΔΟΕ δεν ενδιαφερόταν για αυτό.

Θάψτε τον εθνικισμό και αναδείξτε ταλέντα

Πριν από λίγες μέρες εκδόθηκε το βιβλίο του Danyel Reiche Success and Failure of Countries at the Olympic Games στο οποίο υποστηρίζει ότι οι Ολυμπιακοί Αγώνες πρέπει να επικεντρωθούν στην ολοένα και μεγαλύτερη συμμετοχή ταλαντούχων αθλητών. Η εμμονή της ΔΟΕ και των κρατών να στέλνουν αθλητές μόνο υπό κάποια εθνική σημαία έχει σαν αποτέλεσμα να προωθεί αφενός το σωβινισμό και αφετέρου να στερεί το δικαίωμα σε πολλά αστέρια να συμμετάσχουν. Για παράδειγμα το 2014 ο 4ος παίχτης του τένις ήταν Κινέζος ήταν ταυτόχρονα και 4ος καλύτερος στον κόσμο. Αν υποθέσουμε, λέει, ότι η Κίνα μπορεί να στείλει μόνο 3 αθλητές για το συγκεκριμένο άθλημα σε μια διοργάνωση όπως οι Ολυμπιακοί τότε αυτός ο παίχτης θα μείνει εκτός αγώνων λόγω της εθνικότητάς τους και όχι εξαιτίας της αθλητικής του αξία. Είναι μια ενδιαφέρουσα πρόταση αλλά ίσως δεν αρκεί για  να φανταστούμε την πορεία των Ολυμπιακών Αγώνων στο μέλλον. Τελικά τι θα είναι οι Ολυμπιακοί; Πεδίο άμιλλας των εθνών ή μια μηχανή λειτουργικής κατάργησης τους;

Μια εβδομάδα πριν την έναρξη των αγώνων στο Ρίο αποκαλύφθηκε ότι η Αθλητική Ομοσπονδία του Νότιου Σουδάν απέκλεισε τον αθλητή του στίβου, Mangar Makur Chuot, (ζει μόνιμα στο Πέρθ της Αυστραλίας), παρόλο που είχε επιλεγεί ως ο ταχύτερος της χώρας στα 200 μέτρα και αντικαταστάθηκε στην αποστολή από την αθλήτρια Margret Hassan-Rumat. Η Rumat δεν είχε καταφέρει να πιάσει τον στόχο πρόκρισης και δεν ήταν καν η ταχύτερη αθλήτρια της χώρας στα 200 μέτρα. Είχε όμως ένα άλλο προσόν: Ένα χορηγικό συμβόλαιο με την Samsung . Είχε μάλιστα ήδη συμμετάσχει σε διαφήμιση της εταιρίας που είναι επίσης χορηγός των Ολυμπιακών Αγώνων. Ο Γενικός Διευθυντής της Ομοσπονδίας του Νότιου Σουδάν επιβεβαίωσε ότι η επιλογή έγινε εξαιτίας του συμβολαίου αφού «είχε ήδη υπογράψει (ως αθλήτρια των Ο.Α.) και δεν μπορούσε να σπάσει το συμβόλαιο».

Οι πιέσεις που ασκεί η αμείλικτη παγκοσμιοποίηση θα επιβάλλει άραγε κάποιους εναλλακτικούς τρόπους συμμετοχής των αθλητών; Το σίγουρο είναι ότι όσο μπαίνουν τα ερωτήματα μέχρι να έρθουν οι απαντήσεις η χειραγώγηση του ολυμπιακού πνεύματος συνεχίζεται απροκάλυπτα με θύματα αθλητές και κερδισμένους εργαζόμενους στον τομέα του μάρκετινγκ.