Wikileaks: Μια εξαιρετική μελέτη από το Harvard, για τη σχέση του τύπου με το δικτυακό whistleblowing
Wikileaks και Τύπος
Το 2010 ήταν αναμφισβήτητα η χρονιά του Wikileaks και του ιδρυτή του Julian Assange. Χρησιμοποιώντας την δύναμη του Διαδικτύου, το Wikileaks εισβάλλει με τις αποκαλύψεις του στη σφαίρα της πολιτικής του πραγματικού κόσμου αλλά και στο φρούριο των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης.
Κι εδώ ξεκινούν τα δύσκολα: το σύνθετο ψηφιδωτό των επιθέσεων εναντίον του Wikileaks, αποκαλύπτει φόβο. Κι ο φόβος μετατρέπεται σε άγρια επίθεση στην καρδιά της ίδιας της Διαδικτυακής κουλτούρας.
Σε μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη, ο καθηγητής του Χάρβαρντ Yochai Benkler, αντιμετωπίζει το Wikileaks ως πολιτικό διακύβευμα της εποχής μας. Αν το Wikileaks θεωρηθεί ένα μοντέλο μελλοντικής Διαδικτυακής εκδοτικής δραστηριότητας, τότε μέσα από τις ενδογενείς αντιθέσεις του, συνθέτει με αργά και βασανιστικά βήματα την εικόνα μιας νέας αποκαλυπτικής δημοσιογραφίας.
Κι ενώ όλοι, και η Χίλαρι Κλίντον δηλώνουν υπέρμαχοι της ελευθερίας του Διαδικτύου, ταυτόχρονα εξαπολύουν έναν βρώμικο πόλεμο εναντίον της ίδιας της ουσίας της ελευθεροτυπίας.
Η υποκρισία σε όλο της το μεγαλείο. Από την αμερικάνικη κυβέρνηση μέχρι τους εκπροσώπους των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης οι περισσότεροι επιδίδονται σε ένα παιχνίδι εντυπώσεων και υποταγής, για την πολιτική, ηθική και οικονομική εξόντωση του αντιπάλου τους. Επιθέσεις πολυεπίπεδες, πολύπλευρες, ανώνυμες, με την ισχύ των δημόσιων δηλώσεων -όλες μα όλες εξωνομικές. Γιατί;
Διότι ο νόμος, για το μεν σύστημα, «χωλαίνει», για την δε ελευθερία του τύπου, προστατεύει την δραστηριότητα του Wikileaks.
Ο νόμος κατά της κατασκοπίας (1917) και η πρώτη τροποποίηση του Συντάγματος για την προστασία της ελευθεροτυπίας
Βρισκόμαστε στο 1971. Ο Ντάνιελ Έλσμπεργκ, πρώην υπάλληλος του αμερικάνικου υπουργείου Αμύνης, παραδίδει στους New York Times μια μελέτη του Robert McNamara το 1967 για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, με λεπτομέρειες για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις και τις μυστικές διαπραγματεύσεις κατά την διάρκεια του πολέμου στο Βιετνάμ. Με την πρώτη δημοσίευση των εγγράφων, ο υπουργός δικαιοσύνης των ΗΠΑ, John Mitchell, στέλνει γράμμα στην εφημερίδα, απαιτώντας να επιστραφούν τα επίμαχα έγγραφα στο Υπουργείο Αμύνης, όπως είθισται για λόγους «εθνικής ασφάλειας».
Η υπόθεση φθάνει στο Ανώτατο δικαστήριο και η απόφαση είναι υπέρ των New York Times. Λογοκρισία-Ελευθερία του τύπου: 0-1. Το Ανώτατο Δικαστήριο, επικαλούμενο την πρώτη τροποποίηση στο Σύνταγμα, διαπιστώνει ότι η διαρροή των εγγράφων του Πενταγώνου δεν αποτελούσε άμεση και σοβαρή απειλή για την ασφάλεια του αμερικάνικου έθνους. Μάλιστα, ο δικαστής Stewart, φθάνει να πει ότι στους τομείς της εθνικής άμυνας και των διεθνών σχέσεων ο έλεγχος της εκτελεστικής εξουσίας είναι δύσκολος, λόγω της αναγκαίας μυστικότητας των σχετικών αποφάσεων, οπότε μόνο η ύπαρξη ενός ελεύθερου, μη φιμωμένου τύπου μπορεί να αποτελέσει σημείο ελέγχου των αποφάσεων αυτών από το ευρύ κοινό.
Τι γίνεται όμως, αν στην θέση των New York Times ήταν για παράδειγμα η αγγλική εφημερίδα Guardian; Σύμφωνα με τον Benkler, είναι εξαιρετικά απίθανο να θεμελιωθεί λόγος δίωξης ενός εκδότη ή μιας εφημερίδας στηριζόμενοι στο γεγονός ότι δεν έχουν την βάση τους στις ΗΠΑ, οπότε δεν έχουν το δικαίωμα να δημοσιεύσουν υλικό που αφορά την συγκεκριμένη χώρα. Ήδη 100 χρόνια πριν στην υπόθεση Downes v. Bidwell (1901) το Ανώτατο δικαστήριο των ΗΠΑ έκανε λόγο για την αναγκαιότητα ύπαρξης ενός ελεύθερου τύπου, η προστασία του οποίου θα εκτεινόταν πέραν των εδαφικών συνόρων μιας χώρας.
Αυτό που μένει να απαντηθεί όμως είναι το εξής: Μπορεί το περιεχόμενο της πρώτης τροποποίησης και το δεδικασμένο των προηγούμενων αποφάσεων να αποτελέσει νομικό φρούριο για την προστασία του ίδιου του Wikileaks και του Assange ή το πεδίο προστασίας εκτείνεται μόνο στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης;
Είναι γεγονός ότι τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, δε θέλουν ή φοβούνται να αναγνωρίσουν την δημοσιογραφική υπόσταση οργανισμών όπως το Wikileaks.Αυτό όμως δεν θεμελιώνει συνταγματική διαφορά μεταξύ των δύο άρα και λιγότερη προστασία για οργανισμούς ή άτομα που δεν ανήκουν στο σκληρό πυρήνα της παραδοσιακής δημοσιογραφίας Στην υπόθεση Shoen v.Shoen, το δικαστήριο μεταξύ άλλων αποδίδει τον χαρακτηρισμό του δημοσιογράφου σε όσους συγκεντρώνουν πληροφορίες, με πρόθεση-κίνητρο να τις δημοσιεύσουν.Αυτό σημαίνει ότι τα ενδεχόμενα πολιτικά ή προσωπικά κίνητρα του Ασάνζ έτσι όπως περιγράφονται το 2006 στην μελέτη του με τίτλο «Κρατικές και τρομοκρατικές συνωμοσίες», δεν επηρεάζουν τον βαθμό προστασίας. Επομένως, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι, με την διαρροή των τελευταίων διπλωματικών εγγράφων απώτερο κίνητρο του Ασάνζ ήταν να παρεμποδίσει την ροή πληροφοριών ανάμεσα στις διάφορες υπηρεσίες, ώστε να κάμψει την εύρυθμη λειτουργία της αμερικάνικης κυβέρνησης και να την καταστήσει λιγότερο ικανή να καταπιέζει/χειραγωγεί τους πολίτες της, δεν δύναται το δικαστήριο να χρησιμοποιήσει το πολιτικό κίνητρο για να τον καταδικάσει.
Το χρονικό μιας προαναγγελθείσας εξόντωσης
Όπως ελέχθει στα παραπάνω, από δικαϊκής απόψεως, το νομικό σύστημα παρέχει προστασία στον Ασανζ και το Wikileaks. Αυτό που απομένει επομένως είναι η ηθική, πολιτική και οικονομική εξόντωση του αντιπάλου.Μέσα από την ενδελεχή ανάλυση του Benkler, αναδεικνύεται το πολύπλοκο πλέγμα των εξωνομικών επιθέσεων εναντίον του οργανισμού και η θυσία ενός ψηφιακού ήρωα στον βωμό της διατήρησης του status quo των επιτιθέμενων.
Συνοπτικά, ακολουθώντας την μελέτη του Benkler, οι εξωνομικές επιθέσεις κατά του Wikileaks μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες: στις επιθέσεις στην τεχνική υποδομή του σάϊτ, στο σύστημα πληρωμών και με την χρησιμοποίηση της οργανωτικής ισχύος. Όλες οι επιθέσεις έχουν ένα κοινό: ακολουθούν το πνεύμα δημόσιων δηλώσεων όπως του γερουσιαστή Joe Lieberman που καλούσε κάθε εταιρία ή οργανισμό να σταματήσει την παροχή υπηρεσιών προς το Wikileaks, μετά την διαρροή των διπλωματικών εγγράφων από τις αμερικάνικες πρεσβείες. Amazon, Paypal, EveryDNS, Apple,Mastercard, Bank of America ακολουθούν πιστά την διαταγή, ενώ μια ελβετική τράπεζα στην οποία διατηρεί λογαριασμό ο Ασάνζ, κλείνει τον λογαριασμό του με την αιτιολογία ότι είχε δώσει ψεύτικη διεύθυνση.Η υστερία συνεχίζεται με τον αποκλεισμό των υπαλλήλων ενός αριθμού αμερικάνικων υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένου και του Αμερικάνικου Υπουργείου Αμύνης, από την πρόσβαση στα έγγραφα, ενώ δίνεται εντολή στα γραφεία επαγγελματικού προσανατολισμού στα πανεπιστήμια να καταστούν σαφές στους φοιτητές ότι η μελέτη των εγγράφων θα εμποδίζει την μελλοντική τους σταδιοδρομία στην αμερικάνικη κυβέρνηση!
Στην υπόθεση του Wikileaks όμως εξαπολύεται με αποτελεσματικότητα και μια έμμεση νομική επίθεση, που αφορά στην φυλάκιση του Bradley Manning Η άθλια μεταχείριση σε φυλακή των ΗΠΑ του στρατιώτη Manning που φέρεται να είναι ο υπεύθυνος της διαρροής του βίντεο στην Βαγδάτη (Collateral Murder) και των διπλωματικών εγγράφων δίνει ένα ηχηρό μήνυμα σε μελλοντικούς whistleblowers. Σύμφωνα μάλιστα με το περιεχόμενο μιας αναφοράς του Πενταγώνου που διέρρευσε από το ίδιο το Wikileaks τον Μάρτιο του 2010, ο οργανισμός θα δεχθεί ισχυρό πλήγμα μόνο μέσω της αποτροπής μελλοντικών whistleblowers. Όσο για τον ίδιο τον Manning τα πράγματα είναι σοβαρά: Αρκεί να αναφέρουμε ότι μπορεί να διωχθεί με βάση την παράγραφο 739 (e) του νόμου κατά της κατασκοπίας, που απαγορεύει σε κάθε πρόσωπο να δίνει πληροφορίες που μπορούν να θίξουν τα συμφέροντα του αμερικανικού έθνους ή με βάση το άρθρο 18 του αμερικανικού Συντάγματος (παράγραφος 952) που απαγορεύει την διαρροή διπλωματικών εγγράφων, σε συμφωνία με την CFAA (Computer Fraud and Abuse Act). Σύμφωνα με την τελευταία δε, μπορεί να στοιχειοθετηθεί ότι ο Manning υπερέβει την εξουσιοδοτημένη του πρόσβαση σε κυβερνητικό υπολογιστή με σκοπό να διαρρεύσει απόρρητο υλικό σε τρίτο.
Τρόποι αντίστασης. To Διαδίκτυο είναι εδώ ενωμένο δυνατό
Παρά τις επιθέσεις, το Wikileaks παρέμεινε online, άλλαξε σε wikileaks.ch και κατέφυγε σε εναλλακτικές οδούς για το σύστημα πληρωμών μέσω ισλανδικών και γερμανικών τραπεζών.Η δε παρουσία του σε χώρες όπως η Ισλανδία και η Σουηδία, που παρέχουν ισχυρή νομική προστασία στους whistleblowers, αλλά και στον ίδιο τον οργανισμό, αποτελεί άλλη μια ασφαλειστική δικλείδα, στο μέτρο βέβαια που οι παραπάνω χώρες δεν δέχονται έντονες διπλωματικές πιέσεις..
Επιπρόσθετα, καθ’ όλη την διάρκεια των γεγονότων, ο Ασάνζ και οι συνεργάτες του τόνιζαν το γεγονός ότι είναι δημοσιογράφοι κι όχι τρομοκράτες. Μην ξεχνάμε ότι ή δημοσιογραφική τους υπόσταση αναγνωρίζεται και από την αναφορά του Πενταγώνου για το Wikileaks. Άλλωστε, όπως υποστηρίζει ο Benkler, το γεγονός ότι ο Ασάνζ συνεργάστηκε με μεγάλες εφημερίδες όπως η Guardian και οι New York Times ή το Spiegel του έλυσε τα χέρια σε πολλά ζητήματα: έθετε το Wikileaks στην σφαίρα της σοβαρής δημοσιογραφίας και καθιστούσε δύσκολη την λογοκρισία του τεράστιου όγκου πληροφοριών αφού είχε διανεμηθεί σε διάφορα επίσημα έντυπα ενημέρωσης, που θα επεξεργάζονταν, μεταξύ άλλων, το υλικό στη θέση ενός τεράστιου όγκου εθελοντών που δεν υπήρχε διαθέσιμος.
Η αντίσταση όμως προερχόταν και από τις επιθέσεις των Anonymous, μιας «λεγεώνας» ακτιβιστών του διαδικτύου (χακτιβιστών όπως είθισται να λέγονται) οι οποίοι εξαπέλυσαν μια σειρά επιθέσεις DDoS εναντόν του Paypal σε υποστήριξη του Ασάνζ και του Wikileaks. Από την πλευρά του δε, ο Ασάνζ, ανέβασε στο σάϊτ ήδη από τον Ιούλιο ένα αρχείο συνολικού όγκου 1,4 GB, κρυπτογραφημένου με την απειλή ότι θα τον ανοίξει εάν συλληφθεί ή δολοφονηθεί. Παρά την σύλληψή του, το υποτιθέμενο Κουτί της Πανδώρας δεν έχει ανοίξει μέχρι σήμερα.
Επιπλέον, παρά τις απαγορεύσεις και την υστερία, το Wikileaks απέκτησε τους πρώτους κλώνους του ανάμεσα στους οποίους το OpenLeaks (δημιουργημένο από τον Daniel Domescheit Berg, που αποχώρησε από το Wikileaks τον Σεπτέμβριο) και το Brussels Leaks σχετικά με διαρροές αφορώσες στην λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Επίσημη» και διαδικτυακή δημοσιογραφία: Μια ιστορία αγάπης και μίσους
Στο παιχνίδι των επιθέσεων, σημαντικό ρόλο έπαιξαν και τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, που δεν παρουσιάζονται ιδιαίτερα πρόθυμα να συνεργαστούν ή να αναγνωρίσουν την δημοσιογραφική υπόσταση οργανισμών όπως το Wikileaks. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι New York Times. O Keller αρχισυντάκτης της διάσημης εφημερίδας, δήλωσε ότι θεωρεί τον Ασάνζ ως πηγή κι όχι ως συνέταιρο, ενώ αρνείται ουσιαστικά την δημoσιογραφική υπόσταση του Wikileaks. Επιπλέον αναφέρθηκε στην αντίδραση της κυβέρνησης Ομπάμα στις διαρροές, τονίζοντας ότι οι New York Times δέχθηκαν ευχαριστήρια για την υπεύθυνη διαχείριση του διαρρέοντος υλικού. Φαίνεται, ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ είτε δεν φοβόταν πραγματικά τις αποκαλύψεις, αφού γίνονταν μέσω δημοσιογραφικών οργανισμών υπό την επιρροή της, είτε ότι ουσιαστικά χρησιμοποιούσε την «διαφορετικότητα» του Wikileaks έναντι των καθιερωμένων μέσων για να τα διατηρεί στην σφαίρα επιρροής της.
Στην περίπτωση των New York Times, φαίνεται να το έχει καταφέρει.Αρκεί να δούμε τον τρόπο παρουσίασης του Wikileaks σε διάφορες χρονικές περιόδους πριν και μετά τις σημαντικές αποκαλύψεις για να διαπιστώσουμε την «αναδίπλωση» στον τρόπο αντιμετώπισης του νεόυ «παίκτη».
Στην αντίστοιχη μελέτη του, που δημοσιεύθηκε στις 26 Ιανουαρίου 2011 στο New York Times Magazine, o Keller χαρακτηρίζει το Wikileaks ως «ένα μυστικό πυρήνα φρουρών απόρρητων μυστικών», ενώ 10 μήνες νωρίτερα το Wikileaks αποτελούσε «μια μικρή online πηγή πληροφοριών και εγγράφων που οι κυβερνήσεις και οι οργανισμοί των χωρών θα προτιμούσαν να διατηρήσουν μυστικά».Επιπλέον οι New York Times επαναλάμβαναν την κριτική που ασκούσε το συντηρητικό Fox News για την εγκυρότητα του βίντεο στην Βαγδάτη. Ας μην ξεχνάμε, ότι ορισμένοι σχολιαστές του Fox News ζήτησαν την δολοφονία του «τρομοκράτη» Τζούλιαν Ασάνζ, συμπαρατασσόμενοι ουσιαστικά με τους Sarah Palin και τον αντιπρόεδρο της αμερικάνικης κυβέρνησης Biden που τον χαρακτήρισε «τρομοκράτη με όπλο του την προηγμένη τεχνολογία».
Διαφορετικός όμως παρουσιάζεται ένας άλλος συνεργάτης του Wikileaks, η αγγλική Guardian, η οποία εμφανίζεται διατεθειμένη να συνεργαστεί με οργανισμούς όπως το Wikileaks και να ενσωματώσει την διαδικτυακή κουλτούρα στην επαγγελματική δημοσιογραφία. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται και από την παραπομπή που κάνει σε blog ειδικών, αναγνωρίζοντας και το καθεστώς της μπλογκόσφαιρας ως σημαντικό στην καταγραφή απόψεων και ειδήσεων.
Όσο για την καθιερωμένη πλέον κριτική περί μη επαγγελματισμού
της ιντερνετικής δημοσιογραφίας, το λογικό επιχείρημα είναι ότι η εγκυρότητα ή
μη των διαδικτυακών ή παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης κρίνεται ανά περίπτωση.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι όταν άρχισαν να διαρρέουν τα πρώτα διπλωματικά
έγγραφα, πολλά έντυπα και τηλεοπτικά μέσα ενημέρωσης άφηναν να εννοηθεί ή δήλωναν ότι είχαν διαρρεύσει συνολικά
250.000 έγγραφα, το οποίο φυσικά δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα.
Συμπερασματικά
Ποιό θα είναι το μέλλον της δαιδικτυακής δημόσιας σφαίρας κανείς δεν το γνωρίζει. Η διαδικτυακή δημοσιογραφία στο πρότυπο του Wikileaks φαίνεται να περνά μέσα από τις Συμπληγάδες πέτρες μιας εξουσίας που την αρνείται πεισματικά και των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης που φοβούνται ή δεν θέλουν να της παραδώσουν μεέρος της πίτας στην διαχείριση της πληροφορίας. Αυτό που διακυβεύεται λοιπόν είναι πρωτίστως πολιτικό και δευτερευόντως κοινωνικό: θα μπορέσουν οι δυτικές αστικές δημοκρατίες να προχωρήσουν σε έλεγχο του διαδικτύου στα πρότυπα της Κίνας και του Ιράν; Η αρχή έχει ήδη γίνει με την Γερουσία των ΗΠΑ να συζητά το νομοσχέδιο Combatting Online Infringement and Counterfeits Act (COICA) το οποίο δίνει στον Γενικό εισαγγελέα το δικαίωμα να αποκλείει την πρόσβαση σε ιστότοπους που υποτίθεται ότι παραβίασαν πνευματική ιδιοκτησία. Αυτό ακόμη κι αν οι συγκεκριμένοι ιστότοποι δεν διαθέτουν ιδιόκτητο περιεχόμενο αλλά μόνο συνδέσμους προς αυτό. Ο κίνδυνος είναι μεγάλος την στιγμή που τα παραδοσιακά μέσα προσδεμένα τις περισσότερες φορές στο άρμα της εξουσίας αρνούνται να αναγνωρίσουν τους νέους «παίκτες» καθιστώντας τους ακόμα πιο ευάλωτους στις επιθέσεις. Στην περίπτωση του Wikileaks, αυτό που φόβισε το ίδιο με τις αποκαλύψεις είναι το γεγονός ότι η παγκοσμιοποίηση, η τεχνολογική ολοκλήρωση και η ψηφιακή «επιπεδοποίηση» του κόσμου έχουν υπερεξουσιοδοτήσει τα άτομα σε τέτοιο βαθμό που να μπορούν να προκαλούν οποιαδήποτε ιεραρχία – από μια παγκόσμια τράπεζα ως ένα εθνικό κράτος – ως άτομα. (Thomas Friedman, New York Times).Ο ασκός του Αιόλου όμως έχει ήδη ανοίξει και οι αλλαγές θα είναι σαρωτικές. Kαι η απόδειξη είναι ότι το Wikileaks παρά τις πολυμέτωπες επιθέσεις που δέχθηκε, παραμένει «ενοχλητικά» εδώ.
Ελένη Νάτση
ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:
http://bit.ly/fl1WKN