Βιβλιοκριτική: Αρχαίο φως- Τζών Μπάνβιλ

Συνεκτικός δεσμός της τριλογίας ο αποσυρμένος ηθοποιός Αλεξάντερ Κλιβ, που κατέρρευσε στη σκηνή της Έκλειψης. Ανομολόγητη πληγή η μνήμη της αυτόχειρος κόρης του, της πρώιμα ντυμένης το Σάβανο Κας. «Οι νεκροί είναι η σκοτεινή μου ύλη, καταλαμβάνουν αόρατοι τους κενούς χώρους του κόσμου». Απομονωμένος στη σοφίτα αγροτικής κατοικίας, με μοναδική παρέα των γηρατειών τη δυσλειτουργική σύζυγό του, ο πρωταγωνιστής εναλλάσσει τις στιγμές του πένθους με την τρυφερή ανάμνηση του καθοριστικού μα και ανάρμοστου έρωτα των παιδικών του χρόνων για την 35χρονη μητέρα του καλύτερου φίλου και συμμαθητή, κυρία Γκρέι. Τη μνήμη της Κας επαναφέρει στο προσκήνιο η καταθλιπτική φιγούρα μιας νέας ηθοποιού, της εύθραυστης Ντον Ντέβενπορτ, που καλείται να συμπρωταγωνιστήσει με τον Αλεξάντερ, σε ένα φιλμ- ντοκιμαντέρ για το μυστηριώδη καθηγητή και κριτικό Άξελ Βάντερ, με τον εξίσου υπαινικτικό τίτλο ‘’Η επινόηση του παρελθόντος’’.
 

«…Αφού, απ’ ότι λένε, τίποτα στην πλάση δεν καταστρέφεται, παρά μόνο αποσυναρμολογείται και διασκορπίζεται, γιατί να μην ισχύει το ίδιο και για την ατομική συνείδηση; Όταν πεθαίνουμε, πού πηγαίνει αυτή, όλα αυτά που υπήρξαμε; Κάθε φορά που αναλογίζομαι αυτούς που αγάπησα κι έχασα, μοιάζω με κάποιον που περιπλανιέται σε κήπο με αόμματα αγάλματα, όταν πέφτει η νύχτα. Ο αέρας ολόγυρά μου βρίθει από απουσίες. Συλλογιέμαι τα υγρά καστανά μάτια της κυρίας Γκρέι, τα διάστικτα με μικροσκοπικά ρινίσματα χρυσού. Όταν κάναμε έρωτα, το κεχριμπαρένιο χρώμα τους σκούραινε κι ύστερα έπαιρνε μια χροιά θαμπού μπρούντζου…»
     

Το  Αρχαίο Φώς είναι πρωτίστως ένα κομψοτέχνημα ποιητικής γραφής, επενδυμένο με περίτεχνες πινελιές λυρισμού, λαμπερή εικονοποιία και λεπτή ειρωνεία. Κεντρική προβληματική τα ζητήματα της μνήμης και της αναζήτησης της μίας και μοναδικής Αλήθειας. Στην ουσία, υποστηρίζει ο Μπάνβιλ, οι αναμνήσεις είναι η επινόηση του παρελθόντος, μια αδιάκοπη αναπροσαρμογή αποκαλυπτικών στιγμών και συγκάλυψη βασανιστικών τραυμάτων. Ο τωρινός εαυτός αποτελεί ένα ακόμη φωτογραφικό στιγμιότυπο και η οπτική γωνία, με την οποία (ανα)θεωρούμε αδιάκοπα το παρελθόν, είναι εκείνη που ανασυγκροτεί λυτρωτικά την ταυτότητα. Δεν θυμόμαστε, αλλά εφευρίσκουμε τις αναμνήσεις. Η μνήμη λειτουργεί ως αυτό-εξαπάτηση. Χωρίς τούτο το άθροισμα από ‘’αθώα ψέματα’’, η δυστυχία της ανθρώπινης τραγωδίας θα ήταν συντριπτική. Η τέχνη υπηρετεί, λοιπόν, αυτό το σχέδιο και η γραφή εξυπηρετεί τη συντήρηση της συνείδησης, με την έννοια της προστασίας μιας οντότητας σε κίνδυνο αφανισμού. Το Αρχαίο Φώς είναι ο, κατά Προύστ, ξανακερδισμένος εαυτός.
 

Η επιλογή του ηθοποιού Αλεξάντερ Κλιβ είναι οργανική στην ανάδειξη της αδιάλειπτης μεταβολής, της διαρκούς ετερότητας του προσώπου. Ο ηθοποιός αλλάζει σκηνικά ρόλους και προσωπεία. Ο συγγραφέας μηχανεύεται μια αντίστοιχη λειτουργία, καθώς ο Άλεξ προσποιείται ότι είναι κάποιος άλλος και συγκεκριμένα ο Άξελ Βάντερ. Μα και ο Βάντερ υπήρξε ο αμφιλεγόμενος ακαδημαϊκός, που πέρασε όλη τη ζωή του υποδυόμενος πως είναι κάποιος άλλος. Τούτος συνδέθηκε με την Κας και ο ρημαγμένος Άλεξ διαλέγεται με το καθρέφτισμα της φασματικής κόρης του, τη νεαρή Ντον Ντέβενπορτ. 
 

«…Ακραία ρητορική, υπερβολικά εξεζητημένη, ολότελα αφύσικη, συνθετική και  μπουκωμένη, μια πρόζα σαν κι αυτή που θα μπορούσε να έχει πλαστογραφήσει le mot juste κάποιος ήσσων αξιωματικός του Βυζαντίου…». Θεατρική πρόζα, συγγραφική μανιέρα, ρητορική κάποιου Άξελ Βάντερ, που φέρνει στο νου τον Βέλγο θεωρητικό της αποδόμησης Πωλ Ντε Μαν. Ο Μπάνβιλ συμμετέχει σε μια ανατρεπτική διαλεκτική πάνω στη σημασία της ίδιας της γραφής και την αγωνιώδη αναζήτηση της ‘’σωστής λέξης’’. Ο Ντε Μαν στο δοκίμιο ‘’Κριτική και Κρίση’’ υποστήριξε τη διάσταση μεταξύ σημείου και σημασίας. Για εκείνον, η λογοτεχνία δεν σημαίνει τίποτε. Η κριτική αρνείται αυτή τη θεώρηση, γιατί απογυμνώνει την κενότητα των ανθρώπινων πραγμάτων. Οι σπουδές περί τη φιλολογία υπηρετούν κατά συνέπεια, για τον αποδομητή φιλόσοφο, την προσπάθεια να ορίσουμε μια τέχνη, που στερείται σημασίας. Για το λόγο αυτό επιστρατεύουμε την ψυχολογία, την πολιτική ή την ιστορία στο λογοτεχνικό κείμενο, στην απόπειρα να του προσδώσουμε σκοπό. Μας λέει ο Μπάνβιλ:
 

«Δεν έχω ιδέα ποιος θα διάβαζε τα βιβλία μου. Συχνά μάλιστα αναρωτιέμαι γιατί να θέλουν να το κάνουν. Ξέρετε, κάθομαι στο δωμάτιό μου δύο, τρία, τέσσερα χρόνια και επινοώ μια φανταστική ιστορία. Είναι ξεκάθαρη και κατανοητή, αλλά εξακολουθεί να είναι μια επινοημένη ιστορία, αποτέλεσμα του εγκλεισμού ενός ανθρώπου μέσα σε ένα δωμάτιο. Συχνά σκέφτομαι ότι δεν είναι τρόπος αυτός για να περνάει τη ζωή του ένας ενήλικος. Τις χρειαζόμαστε, όμως, τις ιστορίες για να εξηγούμε στον εαυτό μας και στους υπόλοιπους τον κόσμο γύρω μας».
 

Διαβάζοντας τον προ-ραφαηλίτη Τζων Μπάνβιλ, σε αντιδιαστολή με τις θεωρίες του Πωλ Ντε Μαν, νιώθεις ότι έχεις να κάνεις μ’ έναν πραγματικό δημιουργό. Το Αρχαίο Φως είναι ένα μυθιστόρημα, τόσο πυκνό και απαιτητικό, στη γραμμή ώσμωσης παρελθόντος- παρόντος ενός ποιήματος. Φέρει τη συνοχή και τη συγκρότηση μιας σύντομης ιστορίας και πετυχαίνει να αποδώσει την αντικειμενική υπόσταση και συνάμα απόσταση από το γεγονός.  Γραμμένες στο ιστορικό παρόν, οι ερωτικές στιγμές του νεαρού Κλιβ και της κυρίας Γκρέι φαντάζουν τόσο ζωντανές και άμεσες, σε αντίθεση με τη ναρκωτική τροχιά, που διαγράφει η ζωή του ως αποσυρμένου μεσήλικα. Ακόμη κι  όταν η ανησυχητική ηρεμία της τρίτης ηλικίας διαταράσσεται προσωρινά από την ένταξή του στο casting της αυτοβιογραφίας του Άξελ Βάντερ, ο οποίος με τη σειρά του μπορεί να είχε –ή να μην είχε- συμμετοχή στο θάνατο της κόρης του ηθοποιού. Καθώς όφειλε ένα ποιοτικό bonsai ή haiku, το Αρχαίο Φως απαιτεί δουλειά από τον αναγνώστη, τα ερωτηματικά για τη νεαρή Κας δεν απαντιούνται, το παρελθόν προφανώς είναι ένα τοπίο, που δεν μας αποκαλύπτεται ποτέ οριστικά, γιατί υπόκειται στις διαφορετικές αναγνώσεις της μνήμης.
   

Γιώργος Στυλιανού