Βιβλιοκριτική: Γιόζεφ Ροτ- Ιώβ- Η ιστορία ενός απλού ανθρώπου

Αυτός ένας Εβραίος της Διασποράς, γεννημένος στην εσχατιά της Ρωσίας, στο χωριό Μπρόντυ της σημερινής Ουκρανίας, που τότε αποτελούσε τμήμα της Αυστρο-Ουγγαρίας. Δύο χρόνια πριν το αριστούργημα για την κατακλυσμιαία κατάρρευση της αυτοκρατορίας –μιλώ για το Εμβατήριο του Ραντέτσκυ–  ο Γιόζεφ Ρότ συνέγραφε το παραγνωρισμένο Ιώβ, (την) Ιστορία ενός απλού ανθρώπου, που κυκλοφορεί από τις σημαντικές εκδόσεις της Άγρας, σε έξοχη μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου.      

Μετά από έναν αιώνα γεμάτο πολέμους, δικτατορίες, προσφυγιές, νεοσύστατα ανεξάρτητα κράτη, διαρκώς ξανασχεδιασμένους χάρτες, έχει πυκνώσει ικανά η παραγωγή ενός  πλήθους συγγραφέων, που ανασκάπτουν μεθοδικά τη μυθολογία των πατρογονικών πολιτισμών τους και αναζητούν στιβαρά υλικά και στέρεες δομές, για ν’ αντισταθούν στην προσωπική εξορία ή την καταθλιπτική απώλεια εκείνου που γνώριζαν ως οικείο. Είναι συγγραφείς που πασχίζουν να αναδημιουργήσουν μέσα από τις λέξεις το απολεσθέν σπιτικό, τη χαμένη πατρίδα και την ελλειμματική ταυτότητα. Μπορούμε να σκεφτούμε τον Τζόυς, τον Μάρκες, τον Μούζιλ του Ανθρώπου χωρίς Ιδιότητες, τον Ντέμπλιν του Αλεξάντερπλατς αλλά και το σύγχρονο θέατρο του παραλόγου των Μπέκετ και Ιονέσκο.  Ο Ιώβ υπήρξε σημείο –καμπή για τον άπατρι Γιόζεφ Ροτ. Επιστροφή στην παιδική ηλικία, διάλογος μεταξύ ενηλικίωσης και παιδικών χρόνων, διάλογος Ιουδαϊσμού και Χριστιανισμού, αντίστιξη της παρακμάζουσας Αυστρο-Ουγγαρίας και της αναδυόμενης Αμερικής, αλλά κι ένα συνονθύλευμα μαγικό παγκόσμιων δοξασιών και προσωπικών μύθων
 

Με τον Ρότ και τον Ιώβ ταξιδεύουμε στη ρωσική Γαλικία και το shtetl, την ανατολικοευρωπαϊκή ‘’κωμόπολη’’ των Εβραίων, που εξολόθρευσαν τα πογκρόμ και το Ολοκαύτωμα. Ξαναθυμόμαστε την παραβολή και την παραμυθία του βιβλικού θαύματος, καθώς ο συγγραφέας αναζητά αγωνιωδώς σημείο αναφοράς, στο τρικυμισμένο πέλαγος που συνιστά η Ιστορία της Κεντρικής Ευρώπης στις απαρχές του 20ου. Ο Γιόζεφ Ροτ συνθέτει μια μοντέρνα παραβολή βασισμένη στο μύθο του Ιώβ, της σεβάσμιας προσωπικότητας δύο θρησκειών, που λειτουργεί ως πυλώνας πίστης σ’ έναν πολυκύμαντο, αβέβαιο κόσμο.

Ο ‘’θεοσεβούμενος, ευλαβικός, συνηθισμένος’’ Μέντελ Σίνγκερ πορεύεται με την οικογένειά του, διδάσκοντας στα νεαρά Εβραιόπουλα το λόγο της Τορά, ‘’με ειλικρινή ενθουσιασμό αλλά δίχως εντυπωσιακή επιτυχία’’. Τη φαμίλια του συνθέτουν μια δυναμική γυναίκα, η Δεβώρα, οι δύο μεγαλύτεροι γιοί του, ο Γιόνας, που είναι δυνατός σαν αρκούδα κι ο νεαρότερος Σεμάργια, που είναι πονηρός σαν αλεπού, η πρόωρα ενηλικιωμένη κόρη του Μύριαμ και το στερνοπαίδι του, ο Μενουχίμ, που γεννιέται με επιληψία.  Η μάνα πηγαίνει το νεαρό γιό σ’ ένα μάγο- ραβίνο, ελπίζοντας στο θαύμα. Εκείνος την ενθαρρύνει, πως το μουγγό παιδί της θα γίνει καλά, αλλά ‘’μετά από πολλά χρόνια’’. Ο Μενουχίμ πράγματι δέκα χρόνια μετά, αδυνατεί να μιλήσει. Ο χρόνος κυλά τραχύς για τη δοκιμαζόμενη οικογένεια. Ο θηριώδης Γιόνας κατατάσσεται στο τσαρικό στράτευμα, ο Σεμάργια δραπετεύει στην Αμερική, γίνεται ένας πετυχημένος έμπορος κι αλλάζει τ’ όνομά του σε Σαμ, η Μύριαμ μεταμορφώνεται σε μιαν όμορφη νεαρή γυναίκα.

Όλοι και μαζί τους η στωική Δεβώρα, αλλά και η αγαπημένη του πατρίδα μέλλουν να χαθούν από τη ζωή του τραγικού Μέντελ. Ο πολύπαθος Ιώβ, ένας άλλος Οδυσσέας της εβραϊκής μυθολογίας, πασχίζει να λησμονήσει το παρελθόν του, σε κάθε σελίδα ξεμακραίνει βασανιστικά από τη νοσταλγία. Στιγμές –στιγμές τις ώρες του πένθους του στη μακρινή εξορία της Νέας Υόρκης το πετυχαίνει. Ξεχνά θαρρείς τις κολοσσιαίες απώλειες της μαρτυρικής ζωής του. Ο Μέντελ Σίνγκερ και σε ευθεία αναλογία ο Γιόζεφ Ροτ μοιάζουν να προχωρούν στο μέλλον, μα λοξοκοιτούν διαρκώς στο παρελθόν που τους στοιχειώνει.  Ένα –ένα τα στηρίγματα του εξόριστου Εβραίου/ περιπλανώμενου Ιουδαίου αποκόπτονται. Όλα, εκτός από ένα. Τον Βενιαμίν της οικογένειας που επιφυλάσσει τη μαγική ανατροπή. 

‘’Η Αυστρο- Ουγγαρία δεν υπάρχει πια’’, γράφει ο Φρόυντ στα 1918. ‘’Δεν θέλω να ζήσω πουθενά αλλού. Θα συνεχίζω να ζω μόνο με το μισό του κορμού μου και θα φαντάζομαι πως αυτό είναι το όλον’’. Ο Φρόυντ μιλάει εκ μέρους ευάριθμων Εβραίων, που συμμετέχουν της Αυστρο- Γερμανικής παιδείας. Η νοσταλγία για το χαμένο παρελθόν και η αγωνία για ένα άστεγο, αβέβαιο μέλλον είναι η ψυχή του έργου της ωριμότητας του Γιόζεφ Ροτ. ‘’Η πλέον αξέχαστη εμπειρία μου υπήρξε ο πόλεμος και η απώλεια της πατρώας γης, της μοναδικής που ποτέ είχα: της Αυστρο- Ουγγρικής μοναρχίας’’, γράφει στα 1932. ‘’Αγαπούσα τη γη των πατεράδων μου’’, συνεχίζει στον πρόλογο του Εμβατηρίου του Ραντέτσκυ. ‘’Μου επέτρεπε να είμαι ένας πατριώτης κι ένας κοσμοπολίτης την ίδια στιγμή, ανάμεσα στους άλλους Αυστριακούς και ταυτόχρονα ένας Γερμανός.  Αγαπούσα τις αρετές της πατρίδας μου και τώρα που έχει πάψει να υπάρχει ακόμη αγαπώ τις αδυναμίες της’’.  

Η συλλογική συνείδηση του ανήκειν που διατρέχει το magnum opus του Ροτ, προ-οικονομείται στην ανάπτυξη της εσώτερης υποκειμενικότητας στους χαρακτήρες της οικογένειας Σίνγκερ και τον πατριάρχη Μέντελ-Ιώβ.  Ο Ροτ σπούδασε κοντά σε άξιους δασκάλους, όπως ο Άλφρεντ Πόλγκαρ την τέχνη της επιφυλλίδας και γνώριζε καλά πώς να δίνει βάρος σε κάθε του λέξη. Με τα σύντομα, εξαιρετικού ύφους κείμενα μίας λογοτεχνίζουσας δημοσιογραφίας, που συμπεριέλαβε στα 1927 στους Περιπλανώμενους Ιουδαίους, ο Ροτ κάνει τη σημαντική στροφή από το ρεαλισμό, απελευθερώνοντας τη δυναμική της μυθοπλασίας του.  Καθώς απομακρύνεται από το ρεαλισμό, προσεγγίζει την καφκική παραβολή.   

Ο βιβλικός Ιώβ μετενσαρκώνεται στο πρόσωπο του καταδιωκόμενου Ostjude Μέντελ Σίνγκερ στο σύγχρονο παθητικό παρατηρητή ιστορικών γεγονότων, πολέμων, διωγμών, επαναστάσεων, φασισμών, καθεστώτων που καταρρέουν και νέων απαράλλαχτα ανελεύθερων ηγεσιών και προκλητικά αδηφάγων απειλών, που σαρώνουν ζωές και συνειδήσεις, επιζητώντας καρτερικότητα και θυσίες και υποσχόμενες μιαν ως εκ θαύματος αλλαγή, που αξιωματικά δεν πραγματώνεται. Παρότι δεν έχει τύψεις συνείδησης να υποβάλλει τους χαρακτήρες του σε κακουχίες με την επέλευση του οδοστρωτήρα που λέγεται Ιστορία, ο Ροτ επιτρέπει την επίφαση μιας γλυκερής παραμυθίας να παρεισφρήσει στις ακροτελεύτιες γραμμές της ιστορίας του Ιώβ. Ενός απλού ανθρώπου.

Μα καθώς το μυθιστόρημα λειτουργεί πρωταρχικά στο ψυχολογικό επίπεδο, αναμοχλεύοντας σχολαστικά τις ψυχές των ηρώων του, η ξαφνική μεταστροφή της τύχης δεν αποσκοπεί να εκμαιεύσει την ανακουφιστική λύτρωση μιας ρομαντικής κωμωδίας, με την ξαφνική επενέργεια ενός παρεμβατικού από μηχανής Θεού. Αντίθετα αυτό που σαγηνεύει τον αναγνώστη στο μυθιστόρημα του Ροτ είναι να παρακολουθεί την αντίδραση ενός κατατρεγμένου και βασανισμένου ανθρώπου στην αιφνίδια επέλευση του Καλού, όταν μάλιστα εκείνος έχει πάψει προ πολλού να προσμένει την αντιστροφή της δύστηνης πραγματικότητας. Η υποδοχή του Μέντελ Σίνγκερ στο θαύμα της αγάπης αποδεικνύεται εξίσου πειστική και μαστορικά παραστατική, όσο κι η απώλεια της πίστης, που εκφέρεται με την κραυγή απελπισίας του, στη σωρεία των συμφορών που προηγήθηκαν.