Βουτιά στα πιο βρώμικα νερά Ολυμπιακών Αγώνων

της Τζένη Τσιροπούλου
Μέρος του αφιερώματος: «Οι Ολυμπιακοί Αγώνες… αλλιώς»

Στους Ολυμπιακούς του Ρίο οι αθλητές των θαλάσσιων σπορ έχουν μια αρκετά δύσκολη αποστολή να φέρουν εις πέρας και αυτή δεν είναι η κατάκτηση των μεταλλίων. Είναι το να αποφύγουν πάση θυσία την επαφή με το νερό. Και οπωσδήποτε να μην καταπιούν ούτε το ελάχιστο.

Παρά το γεγονός ότι η εξάπλωση του ιού Ζίκα τρομοκράτησε αρκετούς αθλητές και τουρίστες που ήθελαν να κλείσουν εισιτήρια για τη χώρα της Νότιας Αμερικής, η σοβαρή μόλυνση των υδάτων όπου διεξάγονται τα αθλήματα της κωπηλασίας, της ιστιοπλοΐας, του τριάθλου και του μαραθώνιου κολύμβησης προκαλείεξίσου μεγάλη ανησυχία.

Το χρονικό μιας προαναγγελθείσας αποτυχίας

Στο Ρίο των 12 εκατομμυρίων κατοίκων, μόνο το 50% των λυμάτων περνάει από επεξεργασία. Το υπόλοιπο χύνεται στα άλλοτε κρυστάλλινα ύδατα που περιβάλλουν τη μητρόπολη. Σύμφωνα με τη 16μηνη ανεξάρτητη έρευνα που διεξήγαγε το AssociatedPress (AP), τα ύδατα όπου διεξάγονται οι Ολυμπιακοί και Παραολυμπιακοί Αγώνες βρέθηκαν μολυσμένα με οικιακά σκουπίδια και ακατέργαστα λύματα που φέρουν επικίνδυνους για τον ανθρώπινο οργανισμό ιούς και βακτήρια. Μέχρι και λίγες μόνο μέρες πριν την τελετή έναρξης, τα νερά του Ρίο ντε Τζανέιρο ήταν πιο βρώμικα από ποτέ.

Τα πρώτα αποτελέσματα της έρευνας του AP ήρθαν στο φως της δημοσιότητας ένα χρόνο πριν, δείχνοντας ότι τα επίπεδα των ιών βρίσκονταν 1,7 εκατομμύρια φορές πιο πάνω σε σχέση με τα νούμερα που θα έκρουαν επιτακτικά τον κώδωνα του κινδύνου στην Ευρώπη και τις Η.Π.Α.

Κίνδυνοι εγκυμονούν και για τους τουρίστες που φτάνουν ανυποψίαστοι αφού τα δείγματα από την αμμουδιά της Copacabana και την πιο δημοφιλή παραλία, την Ipanema, αποκάλυψαν ότι κρύβονται και εκεί υψηλά ποσοστά ιών, τα οποία μπορούν να εκθέσουν την υγεία των λουόμενων σε κίνδυνο και ειδικά των μικρών παιδιών που παίζουν στην άμμο.

Τα πιο μολυσμένα σημεία παραμένουν το Rodrigo de Freitas Lagoon, όπου αγωνίζονται οι κωπηλάτες και η Gloria Marina, η αφετηρία δηλαδή των αγώνων ιστιοπλοΐας, όπου σύμφωνα με μαρτυρίες αθλητών, αγωνιστικά σκάφη συγκρούστηκαν ακόμα και με καρέκλα που επέπλεε. Κάτι τέτοιο τη μέρα των αγώνων θα μπορούσε να παίξει ρόλο στην έκβαση τους.

Κάθε βράδυ στη μαρίνα da Gloria στον Κόλπο Guanabara που αγκυροβολούν τα ακριβά ιστιοπλοϊκά, πέραν της δυσάρεστης μυρωδιάς μπορείς να δεις να «αρμενίζουν» ποντίκια, προφυλακτικά, ακόμα και τηλεοράσεις. Οι κάτοικοι ήλπιζαν ότι κάτι θα άλλαζε με τους Ολυμπιακούς αλλά γρήγορα απογοητεύτηκαν. Για την ανακαίνιση της μαρίνας στο πλαίσιο τον Ολυμπιακών επενδύθηκαν 19 εκατομμύρια δολάρια αλλά πρωτεύον κρίθηκε να φτιαχτούν προβλήτες και πολυτελή εστιατόρια. Σύμφωνα με το Reuters, στο πλαίσιο έρευνας για διαφθορά των κατασκευαστικών εταιριών που ανέλαβαν έργα των Ολυμπιακών Αγώνων, διερευνάται και το τι έγιναν τα  λεφτά που προορίζονταν για τον καθαρισμό του Κόλπου Guanabara και τα ύδατα που περιβάλλουν τις Ολυμπιακές εγκαταστάσεις.

Στο φάκελο υποψηφιότητας που κατέθεσε η Βραζιλία για τη διοργάνωση των αγώνων περιλαμβανόταν μεταξύ άλλων και ένα επταετές σχέδιο  για τον καθαρισμό των μολυσμένων υδάτων. Παρά τις υποσχέσεις, ωστόσο, τίποτα δεν άλλαξε και ως αποκορύφωμα, την περασμένη εβδομάδα ακρωτηριασμένα μέλη ανθρώπινου σώματος ξεβράστηκαν στις ακτές της Copacabana, όπου διεξάγονται οι αγώνες beach volley. 

Μια υπόσχεση που διαχρονικά δίνουν οι κυβερνήσεις της χώρας και μια επένδυση δισεκατομμυρίων που θα αποτελούσε την καλύτερη κληρονομιά των Ολυμπιακών, αναγεννώντας μακροπρόθεσμα την πανίδα και την οικονομική δραστηριότητα γύρω από τα ύδατα, τελικά ναυάγησε ακόμα μια φορά. Με δεδομένη και την οικονομική κρίση της Βραζιλίας,  κάποιοι υποστηρίζουν ότι αυτή ήταν η τελευταία ευκαιρία.

Το πρόβλημα της σοβαρής μόλυνσης των υδάτων, που διαφεύγει επιμελώς από τις κάμερες, δεν είναι κάτι καινούριο για τους Καριόκας, ακόμα και για αυτούς που ζουν σε πλούσια προάστια. Χρονολογείται από την εποχή της αποικιοκρατίας και εντάθηκε ιδιαιτέρως από το 1970 και μετά εξαιτίας της αστικοποίησης (ο πληθυσμός του Ρίο διπλασιάστηκε από το 1970 μέχρι σήμερα). Παρά τις δεκαετίες δεσμεύσεων των πολιτικών για επίλυση του προβλήματος η δυσοσμία και τα σκουπίδια παραμένουν πιστά εκεί ενώ πολλές παραλίες έχουν ερημώσει. Φέτος, ο ξηρός χειμώνας βοήθησε την κατάσταση αφού όταν βρέχει τα σκουπίδια από τις φαβέλες ξεβράζονται στα νερά που «αγκαλιάζουν» την πόλη. Ο ιολόγος και συντονιστής του εργαστηρίου μοριακής βιολογίας του Feevale University, Fernando Spilki, που ανέλαβε την έρευνα για το AP, υπογραμμίζει ότι δε σημειώθηκε καμία βελτίωση των υδάτων εν όψει των Ολυμπιακών και η όποια καλυτέρευση οφειλόταν στις καιρικές συνθήκες και όχι στα -ανύπαρκτα- μέτρα του κράτους. Μια αναπάντεχη, δυνατή βροχή πρέπει να είναι αυτό που φοβούνται περισσότερο οι διοργανωτές.

Η διαχρονικότητα του προβλήματος απαντά και στο ερώτημα «γιατί οι ντόπιοι δε νοσούν μόνιμα;» αφού η συνεχής έκθεση ενεργοποιεί το ανοσοποιητικό σύστημα και δημιουργούνται αντισώματα. Σε κάθε περίπτωση πάντως, υπάρχει σοβαρή έλλειψη ιατρικών στοιχείων σχετικά με τη μόλυνση από το νερό αφού οι περισσότεροι ντόπιοι ακόμα κι όταν αρρωσταίνουν βαριά δεν πάνε στο γιατρό.

Στο πλαίσιο της υποψηφιότητάς της, η Βραζιλία, υποσχέθηκε υποδομές για βελτίωση της δημόσιας υγείας ύψους 4 δις δολαρίων, και όλα αυτά ενώ ήδη μια σειρά αντίστοιχων ανεκπλήρωτων υποσχέσεων είχε κοστίσει πάνω από 1 δισ. μέχρι σήμερα. Συγκεκριμένα στο πρόγραμμα περιλαμβανόταν η δημιουργία οκτώ νέων εγκαταστάσεων για την επεξεργασία των λυμάτων στο Ρίο. Από αυτές τελικά παραδόθηκε μόνο μία. Η διοργάνωση υποσχέθηκε το φιλτράρισμα του 80% των αποβλήτων που εκβάλλονται στον Κόλπο Guanabara αλλά τελικά φιλτράρονται μόνο τα μισά.

Ο Guido Gelli, από το Τμήμα Περιβάλλοντος του Ρίο (Rio Environmental Department), απαντά ότι είναι εύκολο να ασκείται κριτική αλλά το έργο, από τη μία, κοστίζει πολύ ακριβά και από την άλλη, δεν υπάρχει πρόβλημα με την επιφάνεια των υδάτων του Κόλπου όπου διεξάγονται οι αγώνες.  Σε μια μάλλον κρίση ειλικρίνειας, ωστόσο, ο δήμαρχος του Ρίο, Eduardo Paes, παραδέχτηκε ότι οι Αγώνες είναι ακόμα μια «χαμένη ευκαιρία» όσον αφορά τον καθαρισμό των υδάτων. Πίσω στο 1993, ο οργανισμός διεθνούς συνεργασίας της Ιαπωνίας (Japan International Cooperation Agency) επένδυσε εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια σε πρόγραμμα καθαρισμού του Κόλπου Guanabara και η Inter-American Development Bank έδωσε δάνεια ύψους 452 εκ. δολαρίων, όμως η κακοδιαχείριση εμπόδισε κάθε πρόοδο. Κανένα από τα τέσσερα εργοστάσια επεξεργασίας λυμάτων που δημιουργήθηκαν δε λειτούργησε ποτέ επαρκώς στελεχωμένο.

Ο αθλητισμός βλάπτει σοβαρά την υγεία αλλά εξυπηρετεί τα συμφέροντα

1.400 αθλητές συνολικά θα πλεύσουν στα νερά της Marinada Gloria στον Κόλπο Guanabara, θα κολυμπήσουν στην Copacabana και θα κάνουν κωπηλασία και κανό στα νερά του Rodrigo de Freitas. Σύμφωνα με την κυβέρνηση και τον ιατρικό διευθυντή της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ΔΟΕ), Richard Budgett,τα ύδατα είναι ασφαλή. Παρ’ όλα αυτά, η έρευνα του AP -όπως αναλύθηκε από ανεξάρτητους επιστήμονες- διαπίστωσε ότι ούτε ένας χώρος θαλάσσιων σπορ δεν είναι ασφαλής όχι μόνο για κολύμβηση αλλά ούτε καν για πλεύση αφού οι ιοί μπορούν να εισέρθουν στον οργανισμό μέσω του στόματος, των ματιών ή μιας μικρής εκδοράς στο δέρμα. Η επιτακτική συμβουλή της επικεφαλής του τμήματος Integrative Biology του Πανεπιστημίου της South Florida, Harwood, ήταν: «Μη βάλετε το κεφάλι σας κάτω από το νερό».

Τα παραπάνω -σχεδόν εκ διαμέτρου αντίθετα αποτελέσματα- προκύπτουν καθώς η ΔΟΕ και οι Αρχές της Βραζιλίας κάνουν ελέγχους μόνο για βακτήρια ενώ το AP ερεύνησε και τα επίπεδα των ιών αφού, σύμφωνα με ειδικούς υγείας και υδάτων, η πλειοψηφία των ασθενειών που προέρχονται από θαλάσσια σπορ συνδέεται με ιούς και όχι βακτήρια. Μετά την έρευνα του AP, ο υπεύθυνος για ζητήματα υγείας των Ολυμπιακών Αγώνων καθώς και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) -ο οποίος έχει συμβουλευτικό ρόλο σε ζητήματα δημόσιας υγείας στους Ολυμπιακούς Αγώνες- είπαν ότι θα διενεργήσουν τεστ και για ιούς, κάτι που όμως δε έγινε ποτέ.

Τα τεστ βακτηρίων είναι φτηνά και εύκολα, όμως όλο και περισσότεροι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι τα βακτήρια διασπώνται πολύ εύκολα σε ένα τροπικό κλίμα όπως του Ρίο ενώ αντιθέτως στο θαλάσσιο νερό οι ιοί είναι ανθεκτικοί και επιβιώνουν έως και χρόνια.

Η Kristina Mena, ειδική σε ιούς που αναπτύσσονται στο νερό, εκτιμά ότι υπάρχουν 99% πιθανότητες λοίμωξης αν ένας αθλητής καταπιεί μόνο 3 κουταλάκια του γλυκού νερού, όμως το αν τελικά θα νοσήσει εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το ανοσοποιητικό του σύστημα. Όποιος μολυνθεί, κινδυνεύει να εκδηλώσει προβλήματα στο στομάχι ή το αναπνευστικό και σπανιότερα φλεγμονή του εγκεφάλου ή της καρδιάς.

Οι αθλητές συμβιβάζονται ψυχολογικά με την ιδέα των μολυσμένων υδάτων προκειμένου να μη χάσουν μια ευκαιρία ζωής για την οποία έχουν κάνει επώδυνη και χρονοβόρα προετοιμασία και πολλοί από αυτούς έφτασαν αρκετά νωρίτερα στο Ρίο προκειμένου να «προπονήσουν» το ανοσοποιητικό τους. Κάποιοι αρρώστησαν, εκδηλώνοντας εμετούς και διάρροια.

Αν και υπάρχουν ημέρες που τα νερά φαίνονται καθαρά με γυμνό μάτι, οι αθλητές παίρνουν προληπτικά μέτρα, όπως συνέστησε και ο WHO: καθαρίζουν τα κουπιά, χρησιμοποιούν στοματικό διάλυμα, βάζουν τα μπουκάλια με το νερό τους σε πλαστικές σακούλες. Μετά τη δημοσίευση της έρευνας του AP, κάποιοι από αυτούς παίρνουν μέχρι και αντιβίωση προληπτικά. Μόνο που η αντιβίωση καταπολεμά τις λοιμώξεις από βακτήρια αλλά όχι τους ιούς.

Και ενώ οι αθλητές ενημερώνονται ώστε να πάρουν προφυλάξεις το ερώτημα που γεννιέται είναι: τι γίνεται με το μισό εκατομμύριο τουρίστες που αναμένεται να επισκεφτούν το Ρίο κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών; Τα πράγματα εκεί είναι πιο επίφοβα αφού οι πινακίδες που προειδοποιούσαν για την ακαταλληλότητα των νερών «εξαφανίστηκαν» και ο μόνος τρόπος για να ενημερωθεί κάποιος είναι να μιλάει πορτογαλικά και να διαβάσει την τοπική εφημερίδα στη σελίδα με την πρόβλεψη του καιρού.

Κράτα το στόμα σου κλειστό (και για άλλους λόγους)

Οι Ολυμπιακοί Αγώνες μπορεί να εντείνουν προϋπάρχοντα οικολογικά προβλήματα αλλά αν το δούμε λίγο πιο καλοπροαίρετα, με όλα τα media στραμμένα πάνω τους αποτελούν μια καλή αφορμή για την ανάδειξη ζητημάτων που ταλανίζουν τις τοπικές κοινότητες και το παγκόσμιο χωριό. Παρομοίως με τη Βραζιλία, οι Ολυμπιακοί του Πεκίνο -«οι πιο βρώμικοι του κόσμου»- έφεραν στο προσκήνιο (και ενέτειναν ως ένα βαθμό) την ατμοσφαιρική ρύπανση που ευθύνεται για 1 εκατομμύριο πρόωρους θανάτους ετησίως στην Κίνα. Παρά τις χαμένες ευκαιρίες και εκεί, σήμερα μιλάμε για μείωση της εκπομπής ρύπων χάρη στην επέκταση του μετρό αλλά και βελτίωση του συστήματος διαχείρισης του νερού, έργα που πραγματοποιήθηκαν το 2008.

Πίσω στη Βραζιλία, λόγω της γενικότερης αναστάτωσης που προκλήθηκε, η αστυνομία ανακοίνωσε ότι πήρε δείγματα από εργοστάσια επεξεργασίας λυμάτων προκειμένου να ελεγχθεί αν όντως τα επεξεργάζονται. Τυχόν αποδεδειγμένη ολιγωρία θα μπορούσε να επιφέρει κατηγορίες για περιβαλλοντική καταστροφή εναντίον της κρατικής εταιρίας νερού, Cedae.

Η υπόθεση των βρώμικων νερών έχει κι άλλο ένα σκοτεινό σημείο: Ο πρώην Διευθύνων Σύμβουλος του Παγκόσμιου Οργανισμού Ιστιοπλοΐας (World Sailing), Peter Sowrey, αποκάλυψε τον Ιανουάριο ότι απολύθηκε γιατί εξέφρασε έντονα τις ανησυχίες του για τα μολυσμένα, γεμάτα σκουπίδια νερά και ζήτησε να αλλάξει ο χώρος διεξαγωγής των αγώνων ιστιοπλοΐας. Όταν, δε, υποστήριξε την άποψη του AP ότι πρέπει να γίνουν έρευνες και για ιούς, τον πίεσαν να συμβαδίσει με τη γραμμή αποκλειστικά για έρευνες βακτηρίων της ΔΟΕ και του WHO.

Γιατί άλλωστε η ιστιοπλοΐα να χάσει μια σπάνια ευκαιρία εκτενούς τηλεοπτικής κάλυψης αφού στο background των λασπόνερων βρίσκεται το άγαλμα του Χριστού του Λυτρωτή; Όλα για το θέαμα και τον «άρτο τον επιούσιο» δε γίνονται άλλωστε;