Διεθνής Ημέρα Τρανς Ορατότητας – ΣΥΔ: «Πλήρη κατοχύρωση των τρανς δικαιωμάτων και ελευθεριών εν όψει των εθνικών εκλογών»

Στην ανακοίνωσή του το ΣΥΔ επισημαίνει πως «τα τρανς πρόσωπα στη χώρα μας, αντιμετωπίζουν ένα έντονο κλίμα αρνητικών στερεοτύπων, θεσμοποιημένων αποκλεισμών, μισαλλοδοξίας, άνισης μεταχείρισης, διακρίσεων, αλλά και ρατσιστικής βίας, σε όλα τα πεδία της καθημερινότητας».

Αυτό, συμπληρώνει το ΣΥΔ, «ενισχύεται ακόμη περισσότερο εάν ανατρέξουμε στα στοιχεία των Εκθέσεων που δίνει στη δημοσιότητα κάθε χρόνο το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας, εκ των οποίων τεκμαίρεται αβίαστα ότι τα τελευταία χρόνια και χωρίς να υπάρχει κάποια ιδιαίτερη βελτίωση, ιδιαίτερα στα τρανς άτομα, το πρόσωπο των έντονων διακρίσεων και κυρίως της ρατσιστικής βίας δείχνει τα δόντια του σε πολύ υψηλά ποσοστά. Οι καταγραφές των τελευταίων ετών, αναδεικνύουν έντονες λεκτικές και φυσικές επιθέσεις σε όλους τους τομείς, στο δημόσιο χώρο, στο σχολείο, σε δημόσιες υπηρεσίες, στον χώρο της υγείας, παντού και κυρίως χωρίς να τιμωρούνται οι δράστες».

Συγκεκριμένα:

«Παρ’ ότι ο ν. 4491/2017, που αφοράτη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, απετέλεσε ένα πρώτο θετικό βήμα, αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες της κοινότητάς μας, καθώς δεν ανταποκρίνεται στις διεθνείς και ευρωπαϊκές υποχρεώσεις της χώρας μας για τα δικαιώματα των τρανς, φυλοδιαφορετικών και ίντερσεξ ανθρώπων.

Η διαδικασία παραμένει να είναι δικαστική και τούτο πέραν όλων των προβλημάτων παραβίασης της ιδιωτικής ζωής που έχουν καταγραφεί [2] από την έως τώρα εφαρμογή του νόμου [3], δεν ανταποκρίνεται στην Απόφαση 2048/2015 της Κοινοβουλευτικής Ολομέλειας του Συμβουλίου της Ευρώπης (ΣτΕ) [4], σύμφωνα με την οποία η διαδικασία οφείλει να είναι γρήγορη, διαφανής, βασισμένη αποκλειστικά στον αυτοπροσδιορισμό του προσώπου, και χωρίς διακρίσεις. Αντιθέτως, η δικαστική διαδικασία είναι ιδιαίτερα χρονοβόρα και γραφειοκρατική, δεν βασίζεται στον αυτοπροσδιορισμό καθώς η μεταβολή των εγγράφων αποφασίζεται από δικαστήριο, ενώ ενέχει διάκριση με βάση την οικονομική κατάσταση του προσώπου καθώς κοστίζει πολλά χρήματα και τούτο είναι ιδιαίτερα προβληματικό καθώς η κοινότητά μας αντιμετωπίζει διακρίσεις και αποκλεισμούς από τον χώρο της εργασίας. Μάλιστα σε αυτήν την κατεύθυνση κινούνται όλο και περισσότερες χώρες [5] και σε αυτήν είναι απαραίτητο να κινηθεί και η χώρα μας.

Επίσης, αποκλείει τα έγγαμα τρανς πρόσωπα και τούτο πέραν της παραβίασης της προαναφερθείσας Απόφασης του ΣτΕ, δεν ανταποκρίνεται στο πνεύμα και το γράμμα της απόφασης του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) επί της υπόθεσης C-451/16 (MB κατά SecretaryofStateforWorkandPensions) [6], καθώς και στην απόφαση της 28ης Ιουνίου του 2017 εκδοθείσα από την Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών [7], ενώ αξίζει να σημειώσουμε ότι η Επιστημονική Υπηρεσία του Ελληνικού Κοινοβουλίου είχε επισημάνει ότι ο αποκλεισμός αυτός είναι αθέμιτος [8].

Επιπλέον, δημιουργεί διακρίσεις για λόγους ηλικίας, σε αντιδιαστολή με τις επιταγές της Απόφασης 2048/2015 του ΣτΕ, καθώς η νομοθεσία θέτει κατώτερο όριο τα 15 έτη, ενώ στις ηλικίες μεταξύ 15 και 17 η διαδικασία είναι ιδιαίτερα ιατρικοποιημένη. Η χώρα μας θα πρέπει να ακολουθήσει το παράδειγμα άλλων χωρών που δεν έχουν καθόλου ηλικιακό όριο.

Ακόμη, δεν μεταβάλλεται η καταχώριση φύλου και κυρίου ονόματος σε τυχόν υπάρχοντα τέκνα, με αποτέλεσμα να παραβιάζεται η μυστικότητα της διαδικασίας, καθώς και η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, ενώ δεν υπάρχει διατυπωμένη ρητώς σε διάταξη η δυνατότητα τρίτης καταχώρισης φύλου για τα πρόσωπα που το επιθυμούν, σύμφωνα με την Απόφαση 2048/2015 του ΣτΕ, που επιβεβαιώθηκε με την 2191/2017 για τα ίντερσεξ πρόσωπα [9], ενώ η αναγκαιότητα αυτή προκύπτει επίσης από την Απόφαση 67/2018 του Ειρηνοδικείου Αμαρουσίου [10] καθώς και από την Απόφαση 153/2020 του Ειρηνοδικείου Καλλιθέας [11].

Τέλος, η διαδικασία δεν περιλαμβάνει ρητή διάταξη για τη μεταβολή του καταχωρισμένου φύλου και ονόματος σε τρανς προσφύγισσες και πρόσφυγες. Η νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου αποτελεί τη στοιχειώδη προϋπόθεση για την απόλαυση θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών για τις τρανςπροσφύγισσες και τρανς πρόσφυγες, ενώ αντίθετα η άρνηση της μεταβολής των εγγράφων τους, αποτελεί διάκριση στη βάση του φύλου. Η αναγκαιότητα της συμπερίληψης των τρανς προσφύγων στη νομοθεσία προκύπτει μέσα από πρακτικές που εφαρμόζονται στις χώρες του Συμβουλίου της Ευρώπης, που όλες τεκμηριώνουν αναμφίβολα, ότι είναι επιτακτική ανάγκη η δυνατότητα μεταβολής των εγγράφων για τους τρανς πρόσφυγες, και προς τούτο συνηγορούν επίσης στοιχεία σχετικής υπόθεσης που τα Ηνωμένα Έθνη είχαν στηρίξει τη μεταβολή εγγράφων τρανς γυναίκας προσφύγισσας, όπως επίσης και από μία σειρά νομολογιών στη χώρα μας, όπως η Απόφαση 444Ε/2018 του Ειρηνοδικείου Θεσσαλονίκης [12], η Απόφαση 136/2018 του Ειρηνοδικείου Μυτιλήνης [13], καθώς και Απόφαση του Ειρηνοδικείου Αθηνών το 2020 [14].

Συμπέρασμα: η νομοθεσία πρέπει να τροποποιηθεί άμεσα, ακολουθώντας -εκτός των άλλων- και τις συστάσεις της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ) [15], καθώς και τις κατευθύνσεις του Πορίσματος της Επιτροπής για τη κατάρτιση Εθνικής Στρατηγικής για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ [16], στην οποία συμμετείχε και η αείμνηστη Πρόεδρος μας, Μαρίνα Γαλανού.

Πέραν, όμως της νομοθεσίας για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, η χώρα μας είναι απαραίτητο να συμμορφωθεί με τη τροποποίηση των ταξινομητικών καταλόγων ψυχικών διαταραχών, προκειμένου να διασφαλίζεται ότι τα τρανς πρόσωπα, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών δεν θα στιγματίζονται, σύμφωνα με την Απόφαση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για την αναθεώρηση του διεθνούς ταξινομητικού καταλόγου [17], το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου 22.11.2012 [18], τη δήλωση της Παγκόσμιας Επαγγελματικής Ένωσης για την Υγεία των Διεμφυλικών (WPATH) στις 15.11.2017 [19], και τη θέση του Κλάδου Διαπολιτισμικής Ψυχιατρικής της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (ΕΨΕ).

Στον τομέα της υγείας επίσης, πέραν της αναγκαιότητας να συμμορφωθεί η χώρα μας με τις αποφάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και την άμεση ενσωμάτωση του νέου ταξινομητικού καταλόγου ICD-11, θα πρέπει να επεκταθεί και η νομοθεσία για την ίση μεταχείριση (Ν.4443/2016) και στον χώρο της υγείας, ενώ είναι παραπάνω από απαραίτητο να ληφθούν και άλλες ειδικές μέριμνες με σκοπό:

• την διασφάλιση ότι τα τρανς πρόσωπα, ανεξαρτήτως εάν θα έχουν μεταβάλει τη καταχώριση του φύλου τους μέσω του ν. 4491/2017, θα έχουν απρόσκοπτη και χωρίς παραβιάσεις της ιδιωτικής τους ζωής, πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, μέσω αλλαγών που πρέπει να γίνουν στα πληροφοριακά συστήματα του κράτους, όπως ενδεικτικά στο Σύστημα Ηλεκτρονικής Συνταγογράφησης, και θα επιλαμβάνονται κάθε άλλης θετικής ενέργειας ώστε να αρθεί κάθε εμπόδιο στην άσκηση του δικαιώματος πλήρους απρόσκοπτης πρόσβασης στο σύστημα υγείας,
• την πλήρη πρόσβαση στο σύστημα υγείας, δίχως την κατηγοριοποίηση της «ψυχικής ασθένειας» λόγω έκφρασης, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου, τα οποία θα πρέπει να προσλαμβάνονται ως φυσικές διακυμάνσεις στο φάσμα του φύλου, συμπεριλαμβανομένων και των μη δυαδικών και ίντερσεξ προσώπων,
•  την πλήρη ασφαλιστική κάλυψη των διαδικασιών επαναπροσδιορισμού φύλου,
• την τροποποίηση του Άρθρου 62 (Πρακτικές μεταστροφής), παρ.2 β, του ν. 4931/2022, έτσι ώστε να υπάρχει ρητή οριζόντια απαγόρευση κάθε είδους ψυχιατρικής ή άλλης πρακτικής που σκοπό έχει τη «μεταστροφή», «μεταβολή» ή «επανακαθορισμό» του σεξουαλικού προσανατολισμού, της έκφρασης ή της ταυτότητας φύλου ενός προσώπου,
• την τροποποίηση ή κατάργηση διατάξεων νόμου, προεδρικών διαταγμάτων, υπουργικών αποφάσεων ή εγκυκλίων που στέκονται εμπόδιο στην ίση μεταχείριση των τρανς προσώπων, συμπεριλαμβανομένης της πρόσβασης σε εξετάσεις σωμάτων ασφαλείας χωρίς ψυχιατρικοποίηση για τα τρανς πρόσωπα, διατάξεων για την αναδοχή ή την τεκνοθεσία που έχουν προϋπόθεση γνωματεύσεις και στιγματίζουν ομάδες πληθυσμού, καθώς και τη πλήρη συμπερίληψη σε όλα τα ανωτέρω των μη δυαδικών προσώπων και των αιτούντων διεθνούς προστασίας, προσφύγων ή μεταναστών χωρίς διακρίσεις.

Ακόμη, θα πρέπει τροποποιηθεί ο Ν.4443/2016 για την ίση μεταχείριση, έτσι ώστε τόσο ο σεξουαλικός προσανατολισμός, όσο και η έκφραση, η ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά φύλου να συμπεριλαμβάνονται πέραν της εργασίας και σε όλα τα άλλα πεδία: της υγείας, της κοινωνικής πρόνοιας και ασφάλισης, της παιδείας, καθώς και στην παροχή υπηρεσιών και αγαθών συμπεριλαμβανομένης της στέγασης.

Τον Φεβρουάριο που μας πέρασε, τροποποιήθηκε στο Ελληνικό Κοινοβούλιο η νομοθεσία της ίσης μεταχείρισης (Ν. 5023/2023 – ΦΕΚ A 34 – 17.02.2023) [20]. Παρόλα αυτά, ο νομοθέτης επέλεξε να αναθεωρήσει διατάξεις της νομοθεσίας μόνο για τα ΑμεΑ, χωρίς να συμπεριλάβει μέσα και τα τρανς πρόσωπα, περιφρονώντας με αυτόν τον τρόπο ξεκάθαρα τόσο τις Αποφάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης, όπως την Απόφαση CM/Rec(2010)5 της Επιτροπής των Υπουργών των κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης [21] που δίνει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο για την πραγμάτωση της ίσης μεταχείρισης σε όλα τα πεδία της δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας και για την καταπολέμηση των διακρίσεων λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού, έκφρασης, ταυτότητας και χαρακτηριστικών φύλου, καθώς και τις Συστάσεις της Εθνικής Στρατηγικής για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+.

Επίσης, η χώρα μας ανταποκρινόμενη τόσο στις σύγχρονες εξελίξεις, όσο και στην ανάγκη για πλήρη ισότητα, είναι απαραίτητο να προχωρήσει άμεσα στην τροποποίηση του Οικογενειακού Δικαίου, με επέκταση του γάμου (και όχι πολιτικού γάμου) χωρίς διακρίσεις λόγω φύλου, πλήρη δικαιώματα παιδοθεσίας/τεκνοθεσίας, καθώς και σε επέκταση της δυνατότητας από κοινού γονικής μέριμνας, και υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού, φύλου, έκφρασης, ταυτότητας και χαρακτηριστικών φύλου.

Επιπλέον, σε ότι αφορά το διάχυτο κλίμα μισαλλόδοξου λόγου στη χώρα μας, που εκπορεύεται ακόμη και από δημόσια ή και πολιτικά πρόσωπα, είναι απαραίτητο να τροποποιηθεί και να επεκταθεί ο Ν.4285/2014 [22] (αντιρατσιστικός νόμος), έτσι ώστε να μην ποινικοποιείται μόνο η δημόσια υποκίνηση βίας ή μίσους, αλλά γενικότερα κάθε μορφή ρητορικής μίσους, και επιπλέον να ληφθούν επιπλέον μέτρα όταν αυτός εκπορεύεται από δημόσια πρόσωπα, αλλά και να υπάρξουν επιπλέον ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση της δημόσιας διάδοσης, δημόσιας διανομής ή παραγωγής ή αποθήκευσης ρατσιστικού υλικού, καθώς και να υπάρξουν μέτρα προστασίας των υποστηρικτών ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Επίσης, σχετικά με το ζήτημα των ΛΟΑΤΚΙ+ αιτούντων διεθνούς προστασίας, προσφύγων και μεταναστών, το ΣΥΔ έχει καταθέσει επανειλημμένα συγκεκριμένες θέσεις και προτάσεις βελτίωσης της κείμενης νομοθεσίας [23], τόσο στο γενικό πλαίσιο σύμφωνα με το διεθνές και ενωσιακό δίκαιο, όσο και συγκεκριμένα για τα αιτούντα πρόσωπα για λόγους σεξουαλικού προσανατολισμού, έκφρασης, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου [24] που βρίσκονται στις γραμμές των κατευθύνσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης αλλά και αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Τέλος, αναφορικά με τα πρόσωπα που εργάζονται στο σεξ (ανεξαρτήτως φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού, έκφρασης, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου), το ΣΥΔ από το 2016 έχει καταθέσει δημόσια τις θέσεις και τις προτάσεις του για την τροποποίηση της υφιστάμενης νομοθεσίας για την εργασία στο σεξ ώστε να αντιμετωπίζεται όπως όλες οι εργασίες με πλήρη εργασιακά και ασφαλιστικά δικαιώματα, καθώς και να προστατεύονται επαρκώς τα πρόσωπα που εργάζονται στο σεξ από το στίγμα και τις διακρίσεις [25].

Το Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών, σε κάθε συγκυρία και με κάθε αφορμή, θα συνεχίσει να εργάζεται με επιμονή τόσο για την διεκδίκηση όλων των παραπάνω που διασφαλίζουν τα θεμελιώδη δικαιώματα για τα τρανς, φυλοδιαφορετικά, και γενικότερα ΛΟΑΤΚΙ+ πρόσωπα και καλεί όλα τα κόμματα του δημοκρατικού τόξου να πάρουν ρητές θέσεις εν όψει των εθνικών εκλογών τις 21ης Μαΐου 2023, να τα ενσωματώσουν στα προεκλογικά τους προγράμματα και να δεσμευτούν για την μετεκλογική τους υλοποίηση.

Κλείνοντας, δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στη χτεσινή απόρριψη από τον Άρειο Πάγο της αίτησης αναίρεσης του εισαγγελέα του Αρείου Πάγου κατά της αποφυλάκισης ενός εκ των δραστών που κακοποίησε μέχρι θανάτου τον Ζακ Κωστόπουλο/Zackie και ο οποίος είχε τιμωρηθεί με ποινή δεκαετούς κάθειρξης χωρίς αναστολή. Αισθανόμαστε ντροπή για αποφάσεις όπως αυτή που με τόσο εξόφθαλμο τρόπο καταστρατηγούν κάθε αίσθηση δικαίου και αποτελούν πρόκληση για κάθε δημοκρατικό πολίτη».

Σύνδεσμοι – Παραπομπές:

[1] Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας: https://rvrn.org/el/

[2] ΣΥΔ Δελτίο Τύπου 18.01.2021: https://tgender.gr/deltio-typoy-aparadekti-apofasi-toy/

[3] ΣΥΔ Δελτίο Τύπου 26.03.2018: https://tgender.gr/deltio-typou-katangelia-paraviasis-diataxeon-tou-n-4491-2017-apo-irinodikio/

[4] Απόφαση 2048/2015: http://t-zine.gr/psifisma-2048-2015-diakrisis-kata-diemfylikon-stin-evropi/

[5] Βλέπε Γερμανία: https://t-zine.gr/germania-aplopoiei-ti-natf-autoprosdiorismos/ και Φιλανδία: https://t-zine.gr/filandia-o-neos-nomos-gia-ti-nomiki-anagnorisi-tis-taftotitas-fylou-apotelei-ena-megalo-vima-gia-ta-trans-dikaiomata/, οι πιο τελευταίες, ενώ και άλλες κινούνται σ’ αυτήν την κατεύθυνση.

[6] Η απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης:https://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2018-06/cp180092el.pdf

[7] Απόφαση CCPR/C/119/D/2172/2012, Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών επί της καταγγελίας αρ. 2172/2012: https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G17/175/63/PDF/G1717563.pdf?OpenElement

[8] Έκθεση της Επιστημονικής Υπηρεσίας του Ελληνικού Κοινοβουλίου επί του Ν. 4491/2017 για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου: https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/7b24652e-78eb-4807-9d68-e9a5d4576eff/n-tatfyl-epist.pdf

[9] Πλήρες κείμενο του Ψηφίσματος 2191(2017) του Συμβουλίου της Ευρώπης: https://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=24232&lang=en

[10] ΣΥΔ Δελτίο Τύπου 13.02.2018: https://tgender.gr/deltio-typou-istoriki-apofasi-gia-ta-dikeomata-ton-mi-dyadikon-prosopon/

[11] Αναγνώριση μη δυαδικής ταυτότητας φύλου -nonbinary- από το Ειρηνοδικείο Καλλιθέας: https://t-zine.gr/anagnorisi-mi-dyadikis-taytotitas-fy/

[12] ΣΥΔ Δελτίο Τύπου 26.06.2018: https://tgender.gr/syd-deltio-typoy-exairetika-simantiki-nomologia-metavoli-katachorisis-toy-fyloy-se-trans-prosfyges/

[13] HIAS – ΣΥΔ Κοινό Δελτίο Τύπου 19.02.2019: https://tgender.gr/deltio-typoy-hias-elladas-syd-metavoli-kyrioy-onomatos-katachorisis-fyloy-kai-diastaltiki-ermineia-prosarmogis-eponymoy-trans-gynaikas-prosfygos/

[14] Παγιώνεται η νομολογία νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου σε τρανς πρόσφυγες: https://t-zine.gr/pagionetai-i-nomologia-nomikis-anagn/

[15] ΕΕΔΑ Έκθεση (2015): https://www.nchr.gr/images/pdf/apofaseis/diakriseis/EKTHESI_Nomiki%20anagnorisi%20taytotitas%20fylou.pdf

[16] Πόρισμα της Επιτροπής για τη κατάρτιση Εθνικής Στρατηγικής για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+: https://t-zine.gr/wp-content/uploads/2021/06/%CE%95%CE%B8%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CC%81-%CE%A3%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CC%81-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%99%CF%83%CE%BF%CC%81%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%9B%CE%9F%CE%91%CE%A4%CE%9A%CE%99.pdf

[17] ΣΥΔ Δελτίο Τύπου 19.06.2018: https://tgender.gr/deltio-typoy-o-pagkosmios-organismos-ygeias-afairei-tis-ennoies-poy-schetizontai-me-tis-trans-taytotites-apo-ton-katalogo-ton-psychikon-diatarachon/

[18] Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου 22.11.2012: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/A-7-2012-0383_EL.html

[19] Δήλωση της Παγκόσμιας Επαγγελματικής Ένωση για την Υγεία των Διεμφυλικών (WPATH), 15.11.2017: http://t-zine.gr/enosi-epangelmation-ygias-diemfylikon-kanena-ebodio-iatrikon-diagnoseon-i-symvouleftikis-oute-ston-engamo-vio-i-tin-ilikia-gia-ti-nomiki-anagnorisi-tis-taftotitas-fylou/

[20] Ν. 5023/2023: https://www.taxheaven.gr/law/5023/2023

[21]Απόφαση CM/Rec(2010)5: https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=09000016805cf40a

[22] Ν.4285/2014: https://www.taxheaven.gr/law/4285/2014

[23] ΣΥΔ Δελτίο Τύπου 14.03.2023: https://tgender.gr/deltio-typoy-oi-protaseis-paratir/

[24] ΣΥΔ Δελτίο Τύπου 05.08.2021: https://tgender.gr/deltio-typoy-loatki-prosfyges-stin-e/

[25] ΣΥΔ Δελτίο Τύπου 26.04.2016: https://transgendersupportassociation.wordpress.com/2016/04/26/%ce%b8%ce%b5%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%83-%cf%84%ce%bf%cf%85-%cf%83%cf%85%ce%b4-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b7-%cf%83%ce%b5%ce%be%ce%bf%cf%85%ce%b1%ce%bb%ce%b9%ce%ba%ce%b7-%ce%b5%cf%81%ce%b3%ce%b1%cf%83/