της Γεωργίας Κριεμπάρδη

«Στο πόδι της φέρει καφέ ιμάντα με λουκέτο»

«Απίστευτη η περιγραφή… Είναι σα να λέει “θα αναγνωρίσετε τον κρατούμενο από τη σιδερένια μπάλα ή από τη ριγέ στολή… Τόσο δεδομένο είναι το δέσιμο στο ψυχιατρείο» σχολιάζει στο TPP ψυχολόγος στο Δρομοκαΐτειο.

«Δένουν τους ασθενείς. Αυτήν τη μηχανική καθήλωση που είναι μία βάρβαρη μέθοδος, την έχουν ονομάσει και θεραπευτική και είναι ντροπή να χρησιμοποιούμε τον όρο. Και αυτό πια δείχνει το επίπελδο παροχής ψυχιατρικών υπηρεσιών στην χώρα» είχε πει σε μια συνομιλία μας για το TPP η ψυχίατρος, Κατερίνα Μάτσα.

Οι μαύρες σελίδες της Λέρου

Οι εικόνες φρίκης με τις συνθήκες στη Λέρο ήταν η απαρχή της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στη χώρα μας. Από το 1958 έως και το ’81, πλοία στοιβάζουν ομάδες των 40-50 ατόμων και τις μεταφέρουν στη Λέρο. Οι μεταφερόμενοι σταδιακά αυξάνονται σε 250-400 άτομα, καθένα εκ των οποίων φέρει ένα διακριτικό νούμερο.

Κριτήριο για την επιλογή ενός ασθενή ήταν περισσότερο τα κοινωνικά κι όχι τα ψυχιατρικά ή ιατρικά χαρακτηριστικά του, αλλά και η αδιαφορία της οικογένειάς του/δικών του ανθρώπων που του έδινε τον χαρακτηρισμό του «ανίατου-αζήτητου». Η «Αποικία» που το 1965 μετονομάστηκε σε Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Λέρου, ξεκίνησε με 650 κλίνες (το 1958) που βαθμιαία έφτασε τις 2.750 (το 1981). Οι ασθενείς φτάνουν να διαβιούν μέσα σε στρατώνες, σε τμήματα των 90-180 ατόμων. Στο 11ο περίπτερο ζούσαν 1.100 ασθενείς ο ένας δίπλα στον άλλον. Περίπου 4.500 άτομα μεταφέρθηκαν στη Λέρο από το 1958 έως το 1981.

Πλέον, οι συνθήκες έχουν αλλάξει. Να σημειωθεί πως Ειδική Επιτροπή Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Ψυχικές Διαταραχές έχει συσταθεί στο Υπουργείο Υγείας κατ’ εφαρμογή του άρθρου 2 του Ν.2716/17-5-1999 (ΦΕΚ 96/Τεύχος Α΄), «Ανάπτυξη και εκσυγχρονισμός των υπηρεσιών ψυχικής υγείας και άλλες διατάξεις», όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 11 του Ν.4272/2014 (ΦΕΚ145/Τέυχος Α’). Η Ειδική Επιτροπή «εποπτεύει και ελέγχει την προστασία των δικαιωμάτων των ατόμων με ψυχικές διαταραχές και «παρεμβαίνει κάθε φορά που διαπιστώνει παραβίαση των δικαιωμάτων των ατόμων με ψυχικές διαταραχές».

Στο άρθρο 17 που αφορά την ακούσια ψυχιατρική νοσηλεία σημειώνονται μεταξύ άλλων τα εξής:

1. Σε κάθε περίπτωση και σε όλη τη διάρκεια της ψυχιατρικής περίθαλψης, πρέπει να επιδεικνύεται σεβασμός προς την προσωπικότητα του ασθενή και να λαμβάνονται υπόψη οι διεθνώς αναγνωρισμένοι κανόνες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
2. Οι προγενέστερα εκφρασθείσες επιθυμίες του ασθενή, σχετικά με ιατρική παρέμβαση, θα λαμβάνονται υπόψη, προκειμένου για ασθενή, ο οποίος, κατά τον κρίσιμο χρόνο, δεν είναι σε θέση να τις εκφράσει ή να τις επαναδιατυπώσει. […]
3. Η θεραπευτική αντιμετώπιση του ατόμου είναι εξατομικευμένη και περιλαμβάνει τις δέουσες θεραπευτικές πράξεις ως προς την χορήγηση της κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής και τις προσαρμοσμένες στο άτομο και την ψυχική του κατάσταση ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις. […]
4. Περιοριστικά μέτρα της κίνησης του ασθενή απαγορεύονται. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις και εφόσον κρίνονται αναγκαία για την προφύλαξη του ασθενή ή άλλων από επικείμενη ή εκδηλωθείσα ετεροκαταστροφική ή αυτοκαταστροφική συμπεριφορά, μπορεί να επιβληθούν περιοριστικά μέτρα όπως η απομόνωση και η σωματική καθήλωση με απόφαση του θεράποντος ή εφημερεύοντος ειδικού ψυχιάτρου, με την σύμφωνη γνώμη του επιστημονικού Διευθυντή της Μονάδας και αφού προηγηθούν και αποτύχουν τεχνικές αποκλιμάκωσης της βίαιης συμπεριφοράς. Η εφαρμογή τους γίνεται σύμφωνα με τις ψυχιατρικές οδηγίες και τις κατευθυντήριες αρχές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (CPT) και της Ειδικής Επιτροπής Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Ψυχικές Διαταραχές.

Όλα τριγύρω αλλάζουνε, κι όλα τα ίδια μένουν

«Επί της ουσίας, πρακτικά, δεν έχει αλλάξει τίποτα. Στην Ελλάδα, το αίτημα για μεταρρύθμιση δεν υπήρξε ποτέ. Ήρθε “εισαγόμενο” λόγω της ντροπής που λάμβανε χώρα στη Λέρο και έγινε διεθνές θέμα. Ήρθαν απ’ έξω χρηματοδοτήσεις για να αλλάξει αυτή η συνθήκη μέσω προγραμμάτων, ήρθαν κονδύλια αλλά η Ελλάδα επέμεινε σε άρνηση της απορρόφησή τους. Άλλαξε μόνο η εξωτερική εικόνα» αναφέρει στο TPP ο ψυχίατρος κι πρώην διευθυντής του 9ου Ψυχιατρικού Τμήματος του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής (ΨΝΑ), Θεόδωρος Μεγαλοοικονόμου.

Όπως εξηγεί, «έγινε μάλιστα ένα πλάνο κι έκλεισαν μικρά ψυχιατρεία, πχ σε Κέρκυρα, Χανιά, Τρίπολη κι ενώ είχαμε 8 τμήματα με 4000-5000 ασθενείς, έγιναν 3 μεγάλα με λιγότερους ασθενείς κι άλλοι πήγαν σε ιδιωτικά ή οικοτροφεία. Έγινε μεταστέγαση ουσιαστικά». Όσο για τις συνθήκες στα ψυχιατρεία, η κατάσταση είναι θλιβερή. Κλειστές αίθουσες, δωμάτια απομόνωσης, κλειδαριές, ακινητοποίηση, λογική του φαρμάκου. «Δεν έχουν γίνει δομές ψυχικής υγείας στην κοινότητα, η βάση στην παροχή φροντίδας να είναι η κοινότητα, κοινοτική φροντίδα δηλαδή. Σε άλλες χώρες, η νοσηλεία είναι η έσχατη λύση. Στην Ελλάδα αυτό δεν ισχύει κι αυτό φαίνεται από τον αριθμό των ακούσιων νοσηλειών, όπου το 65% των εισαγωγών είναι ακούσιες. Αν είχε γίνει έστω και μια μικρή στοιχειώδης μεταρρύθμιση, το ποσοστό αυτό θα ήταν κάτω από 10%. Τα κέντρα ψυχικής υγείας δεν κάνουν κοινοτική δουλειά, είναι η κουλτούρα “κλειστές πόρτες, μηχανικές καθηλώσεις, μονόδρομος το ψυχοφάρμακο”» λέει.

Όπως έχει γράψει στο σχετικό κείμενό του με τίτλο «Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΨΥΧΑΤΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ-ΙΔΡΥΜΑΤΙΣΜΟ ΣΤΟ ΝΕΟ-ΙΔΡΥΜΑΤΙΣΜΟ»: Λειτουργώντας στα πλαίσια των οικονομικών και πολιτικών κατευθύνσεων των Βρυξελλών, που έχουν ως αποτέλεσμα τη διόγκωση (αντί, πλέον, την ‘καταπολέμηση’) του κοινωνικού αποκλεισμού και αντανακλώντας την οπισθοδρόμηση σε πανευρωπαϊκό επίπεδο στο χώρο της ψυχικής υγείας, η πολιτική των διαδοχικών κυβερνήσεων στην Ελλάδα, με αποκορύφωμα την περίοδο των διαδοχικών μνημονίων (αλλά και την χωρίς ορατό τέλος «μετα»μνημονιακή επιτήρηση), διακρίνεται από μια κατασταλτική διαχείριση του διαρκώς αυξανόμενου αριθμού των αποκλεισμένων, αυτών που η τρέχουσα οικονομική πολιτική παράγει ως ‘πλεονάζοντες’ μέσα στο δοσμένο σύστημα κοινωνικών σχέσεων.

Οι εξαιρέσεις γιατρών που υποστηρίζουν την κοινοτική φροντίδα κι όχι την αντιμετώπιση των ασθενών σαν ρομπότ, δε φαίνονται και δεν κάνουν την ουσιαστική αλλαγή γιατί το σύστημα δεν τους αφήνει. Τα ψυχιατρεία που έκλεισαν, δεν αντικαταστάθηκαν ουσιαστικά. «Αυξήθηκαν τα κρεβάτια ιδιωτικών κλινικών, όπως στο παράδειγμα της Κέρκυρας» προσθέτει ο κ. Μεγαλοοικονόμου. «Η μόνη περίπτωση που έγινε ουσιαστικά κάτι ήταν επί διαχείρισης Κοκκινάκου, όπου έγιναν υπηρεσίες και κέντρα ψυχικής υγείας σε κάθε νομό της Κρήτης».

Στοιβαγμένοι ασθενείς. «Σε δωμάτια για 27 άτομα πχ μπορεί να είναι 40. Στο Γεννηματά σκέψου ήταν άτομα και μέσα στην τραπεζαρία. Υπάρχει η λογική του γρήγορου εξιτηρίου, χωρίς νοιάξιμο για μετά» επισημαίνει ο ψυχίατρος, ενώ για το ζήτημα του δεσίματος είναι απόλυτος. «Έπρεπε να είναι ποινικό αδίκημα. Είναι αποτυχία της ψυχιατρικής αυτή η αντιμετώπιση. Γίνεται καθήλωση ακόμη και των εκουσίως παθόντων, όχι γιατί είναι ανήσυχοι αλλά για το ενδεχόμενο μη φύγουν». «Οι θάνατοι από μηχανική καθήλωση είναι πολλοί. Μία από τις παρενέργειες της καθήλωσης είναι ότι μπορεί ο ασθενής να πάθει θρομβοεμβολικό επεισόδιο, καρδιακή ανακοπή».

Η μη καθήλωση είναι δυνατή, επαναλαμβάνει. Υπενθυμίζει τα λόγια του Franco Basaglia: «Όταν ο ασθενής είναι δεμένος, τότε ο ψυχίατρος είναι ελεύθερος. Όταν ο ασθενής είναι ελεύθερος, τότε ο ψυχίατρος είναι δεμένος».

Στο κλασσικό αμερικάνικο εγχειρίδιο των Kaplan και Sadock, στην τέταρτη έκδοσή του, το 1985, αφιερώνει, στο κεφάλαιο Psychiatric Emergencies και στο υποκεφάλαιο για την βία, μόλις μια παραπομπή, σε μια παράγραφο 11 σειρών (σε μια στήλη της δίστηλης σελίδας του), όπου λέει τα εξής : «Οι βίαιοι ψυχωτικοί ασθενείς μερικές φορές καθηλώνονται μηχανικά. Πρέπει να σημειωθεί ο κίνδυνος από αυτή την διαδικασία. Όχι μόνο δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο εντατικοποιώντας τον ψυχωτικό τρόμο του ασθενή, αλλά, αν παραταθεί, η μηχανική καθήλωση μπορεί να προκαλέσει υπερθερμία και σε μερικές περιπτώσεις κατατονικής διέγερσης μπορεί να προκαλέσει το θάνατο. Η μηχανική καθήλωση θα έπρεπε να χρησιμοποιείται με σεβασμό στους τοπικούς νόμους – δηλαδή με άδεια από τις αρμόδιες αρχές και με προσεκτική παρακολούθηση της φυσικής κατάστασης του ασθενή».

Τον ρώτησα αν από τόσα χρόνια εμπειρίας, θυμάται έντονα κάποιο περιστατικό. «Ήταν ένας ασθενής που χτύπαγε με μανία την πόρτα να φύγει. “Ε, αφήστε τον να φύγει” λέω. Τον είδα μετά από δύο χρόνια στα Κύθηρα. Ήρθε, μου λέει “γιατρέ, τι κάνεις;”» θα πει χαμογελώντας.

*Οι φωτογραφίες είναι του Γιάννη Μαρκέτου και δόθηκαν προς δημοσίευση στο ΤΡΡ.