Ο κόσμος, όπως τον ξέραμε εδώ και χιλιετίες, καταρρέει.
Από τη μία, ο καπιταλισμός έφερε οικονομική “ανάπτυξη” και τεχνολογική εξέλιξη. Ο μέσος πολίτης του αναπτυγμένου κόσμου έχει πρόσβαση σε παροχές και ανέσεις που μόνο ένας αριστοκράτης της φεουδαρχίας είχε. Όχι, όμως, χωρίς τίμημα το οποίο δεν μπορεί να αποτυπωθεί σε αριθμούς. Ποιoς αριθμός μπορεί να εκφράσει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο ή την καταστροφή φυσικών οικοσυστημάτων; Συνεπώς, το τίμημα αυτό μένει εκτός εκείνων των αναφορών και μελετών που δείχνουν ότι ο καπιταλισμός είναι ευλογία.
Ο καπιταλισμός δεν είναι ευλογία. Είναι ένα ασταθές –γεμάτο κρίσεις–, μη δημοκρατικό –γεμάτο εκμετάλλευση– και μη βιώσιμο σύστημα –γεμάτο εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και καταστροφή της βιοποικιλότητας. Ο καπιταλισμός δημιούργησε και συνεχίζει να δημιουργεί μεγάλες ανισότητες και οικολογική καταστροφή. Οι ανέσεις και οι παροχές των λίγων έχουν επίπτωση στη διαβίωση των πολλών αυτού του πλανήτη. Ανθρώπων, ζώων και φυτών.
Τα πιο προοδευτικά τμήματα των κοινωνιών μας πρέπει να δράσουν άμεσα. Αλλά, λαμβάνοντας υπόψη την άνευ προηγουμένου δύναμη του καπιταλισμού, πώς μπορούν να το κάνουν; Ενάντια στις εκκλήσεις να αποδεχθούμε ότι δεν υπάρχει καμία ευδιάκριτη εναλλακτική, υπάρχει ένας άλλος δρόμος. Θα σας αφηγηθώ μια σύντομη ιστορία ελπίδας για ένα κίνημα που δημιουργεί τον κόσμο που θέλει, μέσα στον κόσμο που θέλει να ξεπεράσει. Στο εδώ και το τώρα.
Στις αρχές του 2000, οι περισσότεροι άνθρωποι θα έβρισκαν παράλογη τη δημιουργία μιας ανοικτής και ελεύθερης ψηφιακής εγκυκλοπαίδειας, όπου μια διεσπαρμένη ανά τον κόσμο κοινότητα χιλιάδων ανθρώπων θα συνεισέφερε περιεχόμενο εθελοντικά. Θα το έβρισκαν ακόμη περισσότερο παράλογο αν τους έλεγε κανείς ότι αυτή η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, όπου ο κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος να συνεισφέρει περιεχόμενο, θα έβγαζε εκτός αγοράς εγκυκλοπαίδειες μεγάλων εταιρειών. Κι όμως, η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια, που ξεκίνησε το 2001, έβγαλε εκτός αγοράς την ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια Encarta της Microsoft και ανάγκασε την Brittanica να σταματήσει την έντυπη έκδοσή της μετά από δύο και πλέον αιώνες.
Επίσης, ελάχιστοι θα πίστευαν ότι σήμερα οι 500 πιο ισχυροί υπολογιστές παγκοσμίως –αυτοί που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του διαδικτύου– και οι περισσότερες ιστοσελίδες θα έτρεχαν με λογισμικό που έχει παραχθεί με τρόπο παρόμοιο όπως παράγεται η Βικιπαίδεια. «Από τον καθένα/μια σύμφωνα με τις δυνατότητές του/της στον καθένα/μια σύμφωνα με τις ανάγκες του/τις», για να χρησιμοποιήσω ένα παλιό αλλά τόσο επίκαιρο σύνθημα. Σήμερα, το ελεύθερο λογισμικό GNU/Linux είναι αυτό που χρησιμοποιούν οι 500 ισχυρότεροι υπολογιστές, και τα ελεύθερα λογισμικά Apache και Nginx είναι τα πιο δημοφιλή στην αγορά διαδικτυακών εξυπηρετητών (servers).
Επίσης, αν κάποιος έλεγε ότι με παρόμοιο, ομότιμο τρόπο θα μπορούσαμε να παράγουμε ανεμογεννήτριες, αγροτικά μηχανήματα, δορυφόρους και πόσα άλλα, θα φαινόταν γραφικός, αν όχι τρελός.
Κι όμως στην Ελλάδα έχουμε τέτοια εγχειρήματα. Η LibreSpace Foundation, γέννημα του κοινωνικού χώρου hackerspace.gr στην Αθήνα, είναι μια μη κερδοσκοπική εταιρεία που ασχολείται με τη διαστημική τεχνολογία ανοιχτού κώδικα. Το 2017, η LibreSpace Foundation, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πατρών, έστειλε τον πρώτο ελληνικό μικροδορυφόρο, τον UPSat, στο διάστημα, χρησιμοποιώντας αποκλειστικά ανοιχτό υλικό και λογισμικό. Η Νέα Γουϊνέα ασχολείται με την ανάπτυξη συστημάτων περμακουλτούρας και ανανεώσιμων πηγών ενεργείας μικρής κλίμακας. Παρέχει εκπαίδευση και εργαλεία για την κάλυψη των βασικών καθημερινών αναγκών με τρόπο που μειώνει την εξάρτηση από υπηρεσίες και προϊόντα της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Οι Τζουμέικερς, από την ορεινή Ήπειρο, είναι μια κοινότητα ανοιχτής τεχνολογίας που εστιάζει στην ανάπτυξη ανοιχτών αγροτικών μηχανημάτων και εργαλείων, με σκοπό την ενδυνάμωση των μικρών αγροτών/ισσών και την αναζωογόνηση των τοπικών ορεινών κοινοτήτων.
Τα εγχειρήματα αυτά είναι μέρος παγκόσμιων δικτύων που αγωνίζονται να εκδημοκρατίσουν τη γνώση και την τεχνολογία. Κι αυτός ο αγώνας φαίνεται, μέσα από πολλά προβλήματα και αντιφάσεις, να αποδίδει: σχέδια, γνώση και λογισμικό παράγονται συνεργατικά και διαμοιράζονται παγκοσμίως ως ψηφιακά κοινά αγαθά. Ταυτόχρονα, νέες και παλιές τεχνολογίες κατασκευής (από την τριδιάστατη εκτύπωση και τα μηχανήματα CNC μέχρι την ηλεκτροκόλληση και τα κατσαβίδια) υπάρχουν διαθέσιμες σε κοινόχρηστα εργαστήρια. Έτσι, κοινότητες ανθρώπων, από όλα τα μέρη του κόσμου, σχεδιάζουν ένα ευρύ φάσμα αντικειμένων, από αγροτικά μηχανήματα, ανεμογεννήτριες και δορυφόρους μέχρι προσθετικούς βραχίονες και σπίτια. Με την αξιοποίηση των διαθέσιμων τεχνολογιών, τα παραπάνω αντικείμενα κατασκευάζονται σε σημαντικό βαθμό τοπικά. Οτιδήποτε είναι «ελαφρύ» (σχέδια, γνώση, λογισμικό) γίνεται παγκόσμιο, ενώ οτιδήποτε είναι «βαρύ» (μηχανήματα) είναι τοπικό και, ιδανικά, διαμοιρασμένο.
Οι κλασικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις προσλαμβάνουν εργαζομένους, τους διοικούν, καθοδηγούν τη διαδικασία παραγωγής και πουλάνε τα παραγόμενα αγαθά στην αγορά με σκοπό τη μεγιστοποίηση του χρηματικού κέρδους. Αντίθετα, στα παραπάνω παραδείγματα όποιος άνθρωπος νιώθει ικανός/η να προσφέρει συμμετέχει υπό ένα καθεστώς αυτονομίας. Κάποιοι μπορεί να πληρώνονται, αλλά όχι όλοι. Τότε, γιατί να συνεισφέρουν οι άνθρωποι σε τέτοια εγχειρήματα; Για πολλούς λόγους. Γιατί μαθαίνουν, γιατί επικοινωνούν, γιατί θέλουν να δημιουργήσουν κάτι χρήσιμο πρώτα γι’ αυτούς και έπειτα για τους συνανθρώπους τους, αλλά και γιατί μπορούν να βγάλουν ένα εισόδημα. Όχι όμως για να μεγιστοποιήσουν το εισόδημά τους. Υπάρχει διαφορά μεταξύ δημιουργίας κέρδους και μεγιστοποίησης αυτού. Το δεύτερο οδηγεί στην ανελέητη εκμετάλλευση ανθρώπων και φυσικών οικοσυστημάτων.
Αναμφίβολα, το κυρίαρχο σύστημα σήμερα είναι ο καπιταλισμός. Παρ’ όλα αυτά, στον καπιταλισμό ενυπάρχουν και άλλοι τρόποι οργάνωσης της παραγωγής. Τα παραπάνω εγχειρήματα εμπεριέχουν καπιταλιστικές και μετα-καπιταλιστικές πλευρές. Από τη μία, βασίζουν την οικονομική βιωσιμότητά τους σε συμμαχίες με το κυρίαρχο σύστημα. Από την άλλη, διαρρηγνύουν τον πυρήνα του συστήματος, δείχνοντας προς άλλα μονοπάτια. Μονοπάτια όπου φυσά αέρας συνεργασίας, αλληλεγγύης, συμπερίληψης και διαμοιρασμού. Μονοπάτια που καλούμαστε να διανοίξουμε, να εξερευνήσουμε, να βιώσουμε και να διεκδικήσουμε.
*Ο Βασίλης Κωστάκης είναι Καθηγητής Τεχνολογικής Διακυβέρνησης και Βιωσιμότητας στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Τάλιν και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Το βιβλίο του “Αλλάζοντας τον κόσμο με μία μπάλα” συζητά νέους τρόπους οργάνωσης της κοινωνίας με αφορμή το ποδόσφαιρο.