*γράφει ο Ηλίας Παυλόπουλος, MPH, MBE

Ήταν φθινόπωρο του 1918 και ο καιρός άρχισε σιγά σιγά να ψυχραίνει στην όμορφη πόλη του Σαν Φρανσίσκο. Ένα φθινόπωρο που έμελλε να είναι πραγματικά σκληρό για ολόκληρες τις ΗΠΑ, ξεκινούσε. Ο Πρώτος Μεγάλος Πόλεμος βάδιζε προς τη λήξη του και οι στρατιώτες επέστρεφαν κατά χιλιάδες από τα πολεμικά μέτωπα της Ευρώπης. Μια επιδημία που είχε εμφανιστεί τον Μάρτιο για πρώτη φορά απασχόλησε λίγο την κοινωνία του Σαν Φρανσίσκο. Το φθινόπωρο όμως έφτασε αυτό που οι επιστήμονες της εποχής ονόμασαν «δεύτερο κύμα» και ήταν περισσότερο θανατηφόρο από τον μεγάλο πόλεμο που μόλις τελείωνε. Η αυξημένη κίνηση των στρατιωτών ανά τον κόσμο τους προηγούμενους μήνες μαζί με την αναποφασιστικότητα των αρχών δημόσιας υγείας να επιβάλουν καραντίνες σε καιρό πολέμου μαζί με μια μετάλλαξη του ιού, θεωρούνται πλέον ότι έκαναν την επιδημία της ισπανικής γρίπης (Η1Ν1) την πιο θανατηφόρα επιδημία στην ιστορία της ανθρωπότητας με σχεδόν 50 εκατομμύρια νεκρούς σε όλο τον κόσμο και 675.000 μόνο στις ΗΠΑ. Μόνο τον Οκτώβριο του 1918 έχασαν τη ζωή τους 195.000 άνθρωποι σε ολόκληρες τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Στις 21 Νοέμβρη του 1918 στο Σαν Φρανσίσκο ο κόσμος ξεχύθηκε στους δρόμους για να πανηγυρίσει όχι μόνο το τέλος του πολέμου και τη νίκη των συμμάχων αλλά και το τέλος της καραντίνας με τη χρήση μάσκας σε όλη την πόλη. Σε όλες τις ΗΠΑ είχαν παρθεί μέτρα σχετικά έγκαιρα αλλά με το που είδαν να μειώνονται τα κρούσματα μετά από ένα μήνα πολλές πόλεις άρχισαν να χαλαρώνουν τα μέτρα. Δυστυχώς δε γνώριζαν ότι μόλις είχαν αρχίσει να ισιώνουν την καμπύλη. Έτσι και το Σαν Φρανσίσκο χαλάρωσε τα μέτρα με αποτέλεσμα τρείς εβδομάδες μετά τους εορτασμούς να δουν μια δραματική αύξηση των κρουσμάτων και από 27 κρούσματα την ημέρα βρέθηκαν στα 600 λίγο πριν την Πρωτοχρονιά. Το Λος Άντζελες που πήρε μέτρα μια εβδομάδα νωρίτερα και τα κράτησε και αρκετές εβδομάδες αργότερα είχε πολύ καλύτερα αποτελέσματα.

Για να δούμε όμως τι μέτρα εφαρμόστηκαν στο Σαν Φρανσίσκο και στις άλλες αμερικάνικες πόλεις. Εδώ να σημειώσω ότι αναφέρομαι στις ΗΠΑ γιατί έχουμε καλά στοιχεία τα οποία μας δίνουν τη δυνατότητα να κάνουμε συγκρίσεις. Καταρχήν προωθήθηκε η εφαρμογή εθελοντικών μέτρων κοινωνικής απομάκρυνσης, απομόνωση, καραντίνα και κλείσιμο σχολείων. Όσο όμως η πίεση στις αρχές από τη συνέχεια της πανδημίας αυξανόταν και όσο τα πρόωρα ανοίγματα επιδείνωναν την κατάσταση, υποχρεωτικά μέτρα εφαρμόστηκαν σχεδόν σε όλες τις αμερικάνικες πόλεις. Εδώ να αναφέρω ότι το ηθικό και νομικό πλαίσιο που έχουμε σήμερα δεν υπήρχε το 1918, η πατερναλιστική ιατρική ήταν το καθεστώς ενώ οι αρχές σπάνια ασχολούνταν με τα δικαιώματα των πολιτών και πολλές φορές δεν ενδιαφέρονταν ούτε για την υγεία τους. Όλα αυτά εγκαταστάθηκαν μετά τις δεκαετίες του 50 και του 60 και τα κινήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπου οι αρχές της αυτονομίας του ασθενή, της δικαιοσύνης και των ατομικών ελευθεριών αποτέλεσαν τη βάση με την οποία λειτουργεί σήμερα η δημόσια υγεία.

Σε λίγες περιοχές που επέμειναν σε εθελοντικά μέτρα στην κορύφωση της πανδημίας όπως το Σικάγο που δεν έκλεισε τα σχολεία, είδαν μια μείωση της παρουσίας κατά 50% και οι πολίτες έμειναν σε μεγάλο βαθμό εθελοντικά μέσα στα σπίτια τους. Και επειδή ήταν και περίοδος εθνικού πατριωτισμού με τη νίκη στον Μεγάλο Πόλεμο, οι αρνητές της γρίπης ή αυτοί που αρνούνταν τα μέτρα στιγματίζονταν κοινωνικά σα «slackers» (λιποτάκτες, τεμπέληδες) δηλ. με τον ίδιο όρο που χρησιμοποιούσαν γι’ αυτούς που απέφευγαν τον πόλεμο.

Βλέπουμε λοιπόν ότι όσο εξελισσόταν η πανδημία τόσο αυξανόταν και η πίεση να παρθούν υποχρεωτικά μέτρα και να εφαρμοστούν αυστηρά. Στο Σαν Φρανσίσκο οι αρχές αποφάσισαν την υποχρεωτική χρήση μάσκας δημόσια (με διπλή στρώση γάζας…) και εξουσιοδότησαν την αστυνομία να συλλαμβάνει ή να βάζει πρόστιμα σε όσους δεν φορούσαν μάσκα ή δε τη φορούσαν σωστά. Και όλα αυτά χωρίς να έχουν καμία επιστημονική απόδειξη ότι οι μάσκες στο δημόσιο χώρο λειτουργούν. Αυτή η υποχρεωτική χρήση μάσκας μαζί με άλλα υποχρεωτικά μέτρα αποδείχτηκε κακή ιδέα. Πολλοί δε φορούσαν τις μάσκες σωστά, κάποιοι άνοιγαν τρύπες για να καπνίζουν, άλλοι είχαν μια ψευδή αίσθηση ασφάλειας, κάποιοι επίσημοι εμφανίζονταν με τις μάσκες κάτω από το πηγούνι και δεν άργησαν να εμφανιστούν οι πρώτες οργανώσεις ενάντια στις μάσκες και τα πρώτα μανιφέστο ενάντια στις μάσκες. Επίσης το συνεχές άνοιγμα και κλείσιμο των σχολείων μαζί με τις συχνές αλλαγές μέτρων αύξησαν τον κίνδυνο της μετάδοσης του ιού και αποδυνάμωσαν την εμπιστοσύνη των πολιτών. Τον Ιανουάριο του 1919 που είχαν ήδη αρχίσει πάλι να αυξάνονται τα κρούσματα, εκδόθηκε δεύτερη εντολή υποχρεωτικής χρήσης μάσκας και αυτή τη φορά η αντίδραση ήταν πολύ μεγαλύτερη. Υπήρξε περιστατικό που αξιωματούχος του υπουργείου υγείας, πυροβόλησε κάποιον γιατί αρνήθηκε να φορέσει μάσκα μαζί με τους δυο άσχετους διπλανούς του.

Να επαναλάβω εδώ ότι μέχρι σήμερα δεν έχουμε καμμιά σοβαρή μελέτη που να αποδεικνύει την χρησιμότητα της μάσκας σε δημόσιο χώρο. Έχουμε έρευνες για τη χρησιμότητα σε κλειστούς, αλλά όχι σε ανοικτούς χώρους.

Αναρωτιέται κανείς βλέποντας την ομοιότητα με την κατάσταση σήμερα στην Ελλάδα, αν οι αρχές ακολουθούν ένα πολύ συγκεκριμένο τρόπο, απαράλλακτο εδώ και εκατό χρόνια, να επαναλαμβάνουν τα ίδια λάθη. Αρχίζουν με εθελοντικά μέτρα που συνήθως αν παρθούν έγκαιρα έχουν καλά αποτελέσματα, συνεχίζουν με υποχρεωτικά μέτρα και όταν ο αριθμός των κρουσμάτων εκρήγνυται, η αστυνομία αναλαμβάνει το ρόλο της προάσπισης της δημόσιας υγείας. Το επίπεδο αυταρχικότητας συνδέεται πάντα και με τις ιδεολογικές αναφορές των εκάστοτε αρχών, όπου οι συντηρητικοί ρέπουν ανοικτά στη σκληρή καταστολή, ενώ αυτό που χρειάζεται στην κορύφωση μιας πανδημίας είναι περισσότερη ανεκτικότητα και συνεχής διάλογος με όσους αμφισβητούν τα μέτρα. Ο διχασμός που επέρχεται σε μια κοινωνία στην κορύφωση μιας πανδημίας ενισχύεται από τις μαξιμαλιστικές θέσεις που όλες οι πλευρές παίρνουν ώστε να ανταπεξέλθουν στην πίεση που δέχονται, πράγμα που αποτελεί τελικά έναν πολύ επικίνδυνο φαύλο κύκλο. Η αυταρχικότητα οδηγεί στην απώλεια εμπιστοσύνης, η οποία οδηγεί στη διέγερση των αισθημάτων της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, η οποία οδηγεί με τη σειρά της σε συγκρούσεις οι οποίες πυροδοτούν περαιτέρω την πανδημία.

Αν θέλουμε να πάρουμε μερικά μαθήματα από παλιότερες επιδημίες, όχι μόνο από την πανδημία του 1918 αλλά και από την επιδημία του SARS-COV-1, μπορούμε να πάρουμε υποχρεωτικά μέτρα αλλά με κάποιους κανόνες.

Καταρχήν είναι πάντα κακή ιδέα η αστυνομία να αποτελεί το σώμα που επιβάλει μέτρα δημόσιας υγείας. Επίσης τα υποχρεωτικά μέτρα πρέπει να βασίζονται σε επιστημονικά δεδομένα, να είναι συντονισμένα και να βασίζονται στη συνεργασία μεταξύ των κοινωνικών ομάδων. Το κλείσιμο σχολείων και οι καραντίνες οφείλουν να ακολουθούν την αρχή της μη βλάβης και την αρχή της λιγότερο περιοριστικής εναλλακτικής, δηλ. αν υπάρχει άλλη λύση λιγότερο περιοριστική την επιλέγουμε. Επίσης η διαφάνεια, η έλλειψη διακρίσεων, η υπευθυνότητα και η δυνατότητα να προσβάλεις νομικά με απλό και εύκολο τρόπο οποιαδήποτε απόφαση εναντίον σου οφείλουν να ενισχύονται στις επιδημίες.

Η ιστορία μας έχει δείξει ότι είναι πολύ δύσκολο για τις αρχές να διατηρήσουν την αρχή της αναλογικότητας στην κορύφωση μιας πανδημίας. Όταν πλέον φτάνει ο κόμπος στο χτένι έχουμε δει πολλές φορές απλά να παίρνονται μέτρα το ένα μετά το άλλο. Επίσης ενώ είναι εύκολο να ετοιμάσεις πρωτόκολλα και κατευθύνσεις για την ηθική διαχείριση μιας πανδημίας, έχει αποδειχθεί ότι είναι δύσκολο να τα εφαρμόσεις στην πράξη. Οι πόλεις και οι χώρες που ιστορικά διαχειρίστηκαν καλύτερα τις επιδημίες με διαφάνεια, υπευθυνότητα και προστασία των ελευθεριών είναι αυτές που είχαν ήδη καλά ανεπτυγμένα συστήματα δημόσιας υγείας από πριν.

Βρισκόμαστε ήδη στο δεύτερο κύμα της πανδημίας του COVID-19 και σε πολλές χώρες η κατάσταση γίνεται πολύ χειρότερη από το πρώτο κύμα. Αν είναι κάτι που έχουμε σήμερα και δεν το είχαν το 1918 είναι ο ορίζοντας να έχουμε τους επόμενους μήνες ένα ή περισσότερα εμβόλια. Μέχρι τότε είναι σημαντικό να ακολουθούμε τα μέτρα κοινωνικής απομάκρυνσης, να προστατεύουμε όσο μπορούμε τις ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, να είμαστε ψύχραιμοι παρά την κούραση που όλοι έχουμε συσσωρεύσει, να αποφεύγουμε τις απολυτότητες και τις αυταρχικές μεθόδους και να είμαστε σίγουροι ότι και αυτή η πανδημία θα τελειώσει όπως και όλες οι προηγούμενες. Και σήμερα φαίνεται ότι μπορεί να τελειώσει πολύ πιο σύντομα από ότι μπορούσαν να φανταστούν στο φθινοπωρινό Σαν Φρανσίσκο του 1918.

15 Νοεμβρίου 2020

Βιογραφικό

Ο Ηλίας Παυλόπουλος έχει σπουδάσει Δημόσια Υγεία στο Λονδίνο και Βιοηθική στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ. Έχει εργαστεί τα τελευταία 15 χρόνια με ιατρικές ανθρωπιστικές οργανώσεις σε πολλές χώρες στην Αφρική, την Ασία αλλά και την Ελλάδα.

Πηγές

CDC: 1918 Pandemic (H1N1) 

History.com: Why the Second Wave of the 1918 Spanish Flu Was So Deadly

NBC News: San Francisco had the 1918 flu under control. And then it lifted the restrictions

The Atlantic: How a Fragmented Country Fights a Pandemic

The Hastings Center: Pandemics Briefing Book