Ο προπάππους του ήταν πρόσφυγας στον Λίβανο από τη Μικρά Ασία, αδελφός του εθνομάρτυρα Χρυσοστόμου Σμύρνης. Είχε γλιτώσει τη ζωή του από εκτέλεση, όταν ένας Τούρκος τον έσωσε, παρατηρώντας ότι δεν άξιζε να χαραμίσουν μια σφαίρα για κάποιον που ήταν ούτως ή άλλως ετοιμοθάνατος λόγω τύφου. Ο εγγονός Μισέλ ανδρώθηκε μέσα στο σκληρό κλίμα του εμφυλίου πολέμου του Λιβάνου και η εμπειρία του πολεμιστή που ρισκάρει τη ζωή του ανά πάσα στιγμή ήταν η πυξίδα σε όλα όσα έκανε έκτοτε. Επιχειρεί όντας έτοιμος να τα χάσει όλα, κάνει τέχνη για να προκαλέσει άχρι θανάτου. Το επιχειρηματικό δαιμόνιο του Ελληνοφοίνικα που θεωρεί την οικονομική επιτυχία ως ένα απτό δείγμα πραγμάτωσης συνδέεται με μία στοχαστική διάθεση για τη μνήμη θανάτου και τη νοηματοδότηση της ζωής μέσα από την αντίσταση. Συναντηθήκαμε στο Yacht Club στον κόλπο Zaitunay της Βυρητού κατά τις πρώτες μέρες της επανάστασης (22-25/10), όταν η μοναδική νυχτερινή ζωή της πόλης ήταν το γλέντι της εξέγερσης στην πλατεία. Η ανησυχία για το μέλλον του Λιβάνου του είχε προσδώσει μια ελαφρά θλίψη που τον έκανε πιο μετρημένο από τη συνήθη περσόνα του τη διαβόητη για τις προκλήσεις. Τον συναντήσαμε ξανά την πρώτη νύχτα που ξανάνοιξαν τα κλαμπ του (2-3/11), οπότε μπόρεσε να μας δείξει την ουτοπία που έχει στήσει στο Music Hall Starco. Το πιο διάσημο κλαμπ της Βηρυτού παντρεύει πολύ διαφορετικά μουσικά ακούσματα σε έναν χώρο όπου δεσπόζουν φιλοσοφικές πινακίδες, όπως το Memento Mori. Στον όροφο έχει συλλέξει τα αγαπημένα του καλλιτεχνικά αντικείμενα και αναφορές στους στοχαστές που τον έχουν επηρεάσει, κάποιοι από τους οποίους τον έχουν επισκεφθεί στη μυθική αυτή χώρα του Nowheristan. Μεταξύ τους ο Noam Chomsky που προσεκλήθη για να συμβάλει στη δημιουργία της νέας γλώσσας της αυτοκρατορίας του Nowheristan ή ο Michel Onfray με τον οποίο μοιράζεται μία νεο-επικούρεια φιλοσοφία ζωής. Ο Ελευθεριάδης αυτοπροσδιορίζεται ως ένας πολεμικός επικούρειος που εναλλάσσει την ηδονή με την αποχή από αυτήν για λόγους αγωνιστικότητας, και συναφώς το αίτημα της διαρκούς εκπληκτικής συναρπαγής με περιόδους εντρύφησης σε μια παιδαγωγική ρουτίνα. Σε αντίθεση με τον Ντοστογιέφσκι, αγαπάει την ανθρωπότητα και την πρόοδό της, αλλά όχι τους συγκεκριμένους ανθρώπους, των οποίων θεωρεί ως ανόητες τις ιστορίες και τις αφηγήσεις, ιδίως τις ερωτικές. Ο αυτοπροσδιορισμός του ως μισανθρώπου έρχεται σε αντίφαση με τη ζεστή φιλοξενία του και το πάθος για συζητήσεις και συναναστροφή, το οποίο συνυπάρχει πάντως με τη διαρκή απόσυρσή του στον ψηφιακό κόσμο του κινητού, είτε για να διευθύνει τις επιχειρήσεις του, είτε για να τουιτάρει τις καλύτερες από τις ατάκες που λέγονται στη συζήτηση. Ο παλιός πολεμιστής που είδε τις επιχειρήσεις ως την ύψιστη περφόρμανς έχει πλέον διάδραση με την κοινωνία του από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η ατάκα που του άρεσε περισσότερο από τη συζήτησή μας ήταν το «everything is authentic until it is hijacked», το οποίο και έσπευσε να ποστάρει, θεωρώντας ότι περιγράφει καλύτερα την κατάσταση στον Λίβανο. Η γοητεία του Μισέλ Ελευθεριάδη έγκειται ασφαλώς στις αντιφάσεις του, στρατευμένος αριστερός που βιώνει τη δημιουργία περιουσίας ως ύψιστη αυτοπραγμάτωση, πολεμιστής περφόρμερ, φιλόξενος μισάνθρωπος, δίνει ενίοτε την εντύπωση ότι φλερτάρει με θεωρίες συνωμοσίας την ίδια στιγμή που ξέρει πολύ καλά να συνοψίζει την κατάσταση του Λιβάνου σε ελάχιστες εκφράσεις και μεταφορές· είχαμε την ευκαιρία να τον γνωρίσουμε σε μια στιγμή όπου η βιωμένη ακρότητα της τόλμης είχε εκβάλει στην περιεκτικότητα της σοφίας.]

 

Είστε ένας από τους πλέον δραστήριους Έλληνες του Λιβάνου. Πώς διαχειρίζεστε την ελληνική σας ταυτότητα;

Ονομάζομαι Michel André Joseph Jean Alexandre Ελευθεριάδης. Είμαι Έλληνας του Λιβάνου με διπλή υπηκοότητα, έχω ελληνικό και λιβανέζικο διαβατήριο. Καταλαβαίνω τα ελληνικά και αισθάνομαι πολύ συχνά Έλληνας. Με είλκυε πάντα η ελληνική Φιλοσοφία και Ιστορία, αλλά αισθάνομαι, όπως έλεγε ο Σωκράτης, ένας πολίτης του κόσμου. Ένας αληθινός Αθηναίος έχει πάντα την εντύπωση ότι είναι πολίτης του κόσμου, πόσω μάλλον που η Ελλάδα προσέφερε μέσω των επιστημών και του πνεύματος σε όλον τον κόσμο, οπότε βρίσκουμε ένας μέρος της Ελλάδας παντού. Έχω περισσότερο μία πλευρά βυζαντινή- ελληνική, ρωμαίικη, παρά ελληνική με τη στενή έννοια της ευρωπαϊκής ελληνικής ταυτότητας.

Ποια είναι η οπτική σας για τις διαδηλώσεις που συγκλονίζουν τον Λίβανο;

Το μόνο σίγουρο είναι ότι υπάρχει μεγάλη διαφθορά στον Λίβανο και ότι τα αιτήματα του λαού είναι θεμιτά. Το μεγαλύτερο σλόγκαν αυτής της επανάστασης, αυτό που την έχει σφραγίσει, είναι μια ατάκα που είχα λανσάρει το 2015 με ένα hashtag, το περίφημο «όλοι σημαίνει όλοι», ότι δηλαδή η διαμαρτυρία στρέφεται ενάντια σε όλα ανεξαιρέτως τα κόμματα και τους πολιτικούς. Όταν καθιέρωσα το σύνθημα αυτό το 2015, είχα διακηρύξει ότι θεωρώ τους πολιτικούς ως μία κάστα, η οποία δεν είναι λιγότερο επικίνδυνη από αυτήν των εγκληματιών, των κλεφτών κ.ο.κ. To hashtag σήμαινε τότε ότι πρέπει να απαλλαγούμε από όλους ανεξαιρέτως τους πολιτικούς, που μέσω του νεποτισμού έχουν δημιουργήσει μια συμπαγή κάστα. Αυτή είναι η αναρχική πλευρά μου, με την πιο ευγενή σημασία του όρου «αναρχικός» και όχι με τη σημασία που προσπαθούν να του αποδώσουν οι εχθροί του αναρχισμού. Στην Τρίπολη φώναζαν το σύνθημά μου επί δέκα λεπτά: «Όλοι σημαίνει όλοι». Αισθάνομαι σαν ένας ροκ σταρ που το πλήθος τραγουδάει το τραγούδι του. Είναι βέβαια ένα σύνθημα που έβαλε σε δοκιμασία τη σχέση μου με πολιτικούς μας, όπως με τον Πρόεδρο Michel Aoun.

Τι σήμαινε το σύνθημα «όλοι σημαίνει όλοι» όταν το λανσάρατε στις διαδηλώσεις του 2015;

Σήμαινε ότι οι πολιτικές δυνάμεις έχουν ημερομηνία λήξεως. Και ότι σήμερα στον Λίβανο οι πολιτικές δυνάμεις είναι ληγμένες. Κάποιες έχουν λήξει εδώ και δεκαετίες. Κάποιες έχουν λήξει εδώ και μερικούς μήνες. Κάποιες έχουν λήξει εδώ και μερικές μέρες.  Αυτές που έχουν λήξει εδώ και δεκαετίες, αν συνεχίσεις να τις χρησιμοποιείς, θα πεθάνεις αμέσως. Αυτές που έχουν λήξει εδώ και μερικές μέρες, μπορείς οριακά να συνεχίσεις να τις χρησιμοποιείς. Αυτές που έχουν λήξει εδώ και μερικούς μήνες, μπορείς να συνεχίσεις να τις χρησιμοποιείς, αλλά θα πάθεις διάρροια.

Είχατε αυτήν την «αναρχική», όπως είπατε, στάση στις διαδηλώσεις του 2015. Σήμερα έχετε άλλη στάση;

Ο Λίβανος δεν είναι μία κανονική χώρα. Υπάρχουν τόσο πολλές χώρες που είναι έτοιμες να αποσταθεροποιήσουν τον Λίβανο, υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα που διακυβεύονται, που είναι en jeux, όπως λέμε στα γαλλικά, από τόσους πολλούς πρωταγωνιστές, ώστε ο,τιδήποτε αρχίζει ως αυθεντικό από τον λαό υπάρχουν εξειδικευμένοι άνθρωποι που μπορεί να το χρησιμοποιήσουν σε μια άλλη κατεύθυνση για το δικό τους συμφέρον αποσταθεροποίησης. Για τον λόγο αυτό δεν κάνω ποτέ το άλμα να συμμετάσχω στις διαδηλώσεις, παρόλο που το συναίσθημά μου, η κουλτούρα μου και το όραμά μου θα με οδηγούσαν να τρέξω να συμμετάσχω σε οποιαδήποτε επανάσταση απαιτεί περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα. Σήμερα, όμως, στον μετανεωτερικό κόσμο μας, οφείλει κανείς να θέσει ερωτήματα πριν συμμετάσχει, καθώς τα πράγματα δεν είναι όπως φαίνονται. Μερικές φορές τα πιο ευγενή αισθήματα και σκοποί εργαλειοποιούνται για τα πιο βρώμικα σχέδια και τις πιο αηδιαστικές συνωμοσίες.

Αντιπροσωπεύονται όλες οι σέκτες στις διαδηλώσεις;

Το χαρακτηριστικό αυτών των διαδηλώσεων είναι ότι δεν έχουν έναν μεγάλο τίτλο, μια μαρκίζα. Υπάρχουν άνθρωποι από όλες τις κοινότητες. Υπάρχουν και άνθρωποι με οξύμωρα αιτήματα. Υπάρχουν κάποιοι που ζητούν ένα ομοσπονδιακό σύστημα, όπως αυτό της Ελβετίας. Υπάρχουν αυτοί που ζητούν μια βαθύτερη εθνική ενότητα του Λιβάνου. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν μια τελείως ατομικιστική οπτική. Λ.χ. υπάρχει μια γυναίκα που δήλωσε ότι είναι εκεί επειδή ο άντρας της ύστερα από τριάντα χρόνια γάμου την άφησε για μια νεώτερη γυναίκα. Υπάρχει ένας νεαρός που είπε ότι πάει στις διαδηλώσεις, επειδή είναι πολύ στενοχωρημένος που η αδελφή του είναι δεκαεπτά ετών και δεν έχει αγόρι. Μπορεί όλα αυτά να μοιάζουν με ασήμαντα ανέκδοτα, όμως τα είδαμε ως δηλώσεις στην τηλεόραση και εκφράζουν κάτι από τον ατομικισμό των Λιβανέζων. Πολλοί λ.χ. κατηγορούν τον Πρόεδρο Aoun, επειδή είναι άρρωστος, έχει πολλά προβλήματα υγείας και η κυβέρνηση δεν κάνει τίποτα. Αντιμετωπίζουμε ένα σουρεαλιστικό σόου, είναι σχεδόν σαν την misère humaine με μια έννοια Arthur Schopenhauer. Είναι σαν να οργανώνονται οι διαδηλώσεις ενάντια σε κάθε διάσταση του πόσο άθλια μπορεί να γίνει η ζωή. Υπάρχει βέβαια, όπως είπα, διαφθορά, και πολλά πράγματα για τα οποία αξίζει κανείς να διαδηλώσει. Όμως οι διαδηλώσεις αυτές δεν έχουν πραγματικούς ηγέτες, ούτε διανοούμενους. Οι πραγματικές επαναστάσεις είχαν ανθρώπους που ήξεραν πού οδηγούν, είχαν έναν Ροβεσπιέρο, έναν Λένιν ή έναν Τρότσκι. Φοβάμαι ότι αυτό το είδος χάους που υπάρχει αυτή τη στιγμή στη Βηρυτό θα εργαλειοποιηθεί από διεθνείς εγκεφάλους, think tanks και μυστικές υπηρεσίες για να οδηγηθεί στην κατεύθυνση που αυτοί θέλουν. Θα νικήσει όποιος προσπαθήσει αποφασιστικά πρώτος και όποιος έχει τη μεγαλύτερη μηντιακή ισχύ. Για τους επαγγελματίες των επαναστάσεων πρόκειται για μια χρυσή ευκαιρία.

Υπάρχει κάποια μερίδα του Λιβάνου που είναι θεαματικώς απούσα από τις διαδηλώσεις;

Αν εννοείτε τις θρησκευτικές κοινότητες, είναι όλες παρούσες. Αν εννοείτε τα κόμματα, οπωσδήποτε τα κόμματα της εξουσίας θα είναι διστακτικά να συμμετάσχουν σε αντικαθεστωτικές διαδηλώσεις. Βεβαίως, και των κομμάτων εξουσίας υπάρχει ένα μέρος που συμμετέχει για να ασκήσει τη δική του πίεση, αλλά μόνο ένα μικρό ποσοστό. Ενώ υπάρχουν άλλες πολιτικές δυνάμεις, όπως οι Lebanese forces που συμμετέχουν στην ολοκληρία τους, γιατί βλέπουν τις διαδηλώσεις ως έναν τρόπο να αλλάξουν οι ισορροπίες σε μία νέα κυβέρνηση, να αλλάξουν την πολιτική ζωή του Λιβάνου.

Μπορούμε παρά ταύτα να ελπίζουμε σε ένα καλό σενάριο;

Το καλό σενάριο θα ήταν να καταλάβει η κυβέρνηση πόσο μεγάλος είναι ο πόνος του λαού, πόσο αποκλεισμένη είναι μια μεγάλη μερίδα του και πώς οι πολιτικοί λειτουργούν πλέον ως μία κάστα που κάνει πολύ προκλητικές ενέργειες, λ.χ. σκανδαλώδεις σπατάλες. Και να προσπαθήσουν να αλλάξουν τα πράγματα προς μία καλύτερη αντιμετώπιση του λαού. Το χειρότερο σενάριο είναι απλά ο εμφύλιος πόλεμος. Υπάρχουν όπλα σε κάθε δωμάτιο στον Λίβανο. Μπορεί να υπάρξει πολύ εύκολα μια εκτράχυνση στον εμφύλιο.

Πώς θα αντιδρούσε τότε η οργάνωση Hezbollah;

Η Hezbollah είναι το πιο ισχυρό μέρος και ακριβώς για αυτόν τον λόγο επιθυμεί λιγότερο από όλους τον εμφύλιο πόλεμο. Ο εχθρός της Hezbollah είναι στον Νότο και είναι το Ισραήλ. Αντιθέτως, είναι οι μικρότερες πολιτικές δυνάμεις που θα επιθυμούσαν να χρησιμοποιήσουν έναν εμφύλιο πόλεμο για να επιχειρήσουν να ξαναγίνουν πρωταγωνιστές στην πολιτική ζωή. Η Hezbollah που είναι ήδη ο μεγάλος παίκτης θα έχανε τα πάντα από έναν εμφύλιο πόλεμο και για αυτόν ακριβώς τον λόγο δεν τον επιθυμεί.

Το σύνθημά σας «όλοι σημαίνει όλοι», αν συνεχίσει να είναι αυτό που δίνει τον τόνο, δεν θα στραφεί εντέλει ενάντια στη Hezbollah;

Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, αλλά ελπίζω ότι αυτό δεν θα συμβεί. Γιατί αυτό θα οδηγούσε σε έναν εμφύλιο πόλεμο που θα ωφελούσε μόνο τους εχθρούς του Λιβάνου. Η Hezbollah έχει δύο σκέλη: Αυτό της αντίστασης σε εξωτερικούς εχθρούς, όπως το Ισραήλ. Και αυτό της απολογητικής στο εσωτερικό, που βασίζεται στο να δικαιολογείται συνέχεια για τον οπλισμό της και για την αναγκαιότητα να μην παραδώσει τα όπλα. Το αν θα καταστεί «ληγμένη» ή όχι εξαρτάται από την εξέλιξη του εξωτερικού κινδύνου και από την ανάγκη ή όχι να δικαιολογεί τον συνεχή οπλισμό της.

Αν σας καταλαβαίνω καλά, θεωρείτε ότι οι διαδηλώσεις έχουν ένα στοιχείο αυθεντικότητας, έστω μέσα στην πολυπλοκότητα και τον χαοτικό χαρακτήρα τους, αλλά φοβάστε την εργαλειοποίησή τους, και, κυρίως, την πειρατεία (hijacking) και την εκτροπή τους.

Είναι σαφές τι θέλει ο λαός, μια καλύτερη ζωή, να έχουν λίγα χρήματα περισσότερα για να μπορούν να ξοδέψουν, να έχουν λιγότερη διαφθορά, να υπάρχει μια αποτελεσματικότερη και συνεπέστερη γραφειοκρατία, ώστε να μη χρειάζεται κανείς να δωροδοκεί τις αρχές, τους αστυνομικούς κ.ο.κ. Θα κατέβουν λοιπόν στους δρόμους. Όμως η ενέργεια που υπάρχει στους δρόμους μπορεί να εκτραπεί από ευφυείς εγκεφάλους προς μια άλλη κατεύθυνση. Αυτό δεν είναι κάτι καινούργιο, ισχύει όσο καιρό υπάρχουν επαναστάσεις. Τώρα όμως με τα μαζικά μέσα επικοινωνίας, με τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης και με πολλά άλλα εργαλεία είναι πολύ πιο εύκολος ο έλεγχος διαδηλώσεων από απόσταση. Μπορεί οι πραγματικοί διαδηλωτές να αποτελούν συγκεκριμένες σωματικές παρουσίες στις πλατείες των πόλεων του Λιβάνου, υπάρχει όμως και καθοδήγηση λ.χ. ακόμη και από ψεύτικους λογαριασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που μπορεί να ελέγχονται από οποιονδήποτε, τις Η.Π.Α., το Ισραήλ ή το Ιράν, την Κίνα ή όποιον άλλον. Σήμερα μπορείς να ηγείσαι μιας επανάστασης από το Twitter. Οι Λιβανέζοι είναι από τους πλέον ενεργούς λαούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όταν έχεις τόσους πολλούς πρωταγωνιστές στη σκηνή, όλοι θα προσπαθήσουν να πειρατεύσουν (hijacking) τις διαδηλώσεις. Είναι σαν να ρίχνεις ένα κομμάτι χρυσό σε ένα πλήθος: όλοι θα προσπαθήσουν να το αρπάξουν.

Οι διαδηλώσεις τώρα είναι στη φάση του πάρτι. Σε όλους αρέσει να πηγαίνουν σε πάρτι. Χορεύουν, πίνουν και τρώνε τζάμπα. Το δύσκολο είναι να συμβιώσεις με κάποιον κάτω από την ίδια στέγη. Αυτά ισχύουν για τα άτομα, ισχύουν και για τις κοινωνίες. Και το πλήθος έχει τη γοητεία του. Αυτό το έχει καταλάβει και ο Ρωμαιοκαθολικισμός, όπου ο Πάπας αρέσκεται να απευθύνεται σε μεγάλα πλήθη. Οι συγκεντρώσεις μεγάλων πληθών είναι πάντα ένας πολύ γοητευτικός τρόπος διασκέδασης. Και τώρα οι άνθρωποι στον Λίβανο διασκεδάζουν. Όμως το δύσκολο είναι να οικοδομηθεί η μελλοντική συμβίωση. Και υπάρχουν θεσμοί που καραδοκούν. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Παγκόσμια Τράπεζα.

Υπάρχει παρ’ όλα αυτά μια γόνιμη πολιτική για τον Λίβανο;

Είναι πάρα πολύ δύσκολο να απαντήσει κανείς σε αυτό. Στον Λίβανο οποιοδήποτε πολιτικό σύστημα θα είχε πρόβλημα. Πρώτα από όλα λείπει η εθνική ταυτότητα στον Λίβανο και θα χρειαστεί να δημιουργηθεί. Οι Λιβανέζοι θα πρέπει να νιώσουν ότι ανήκουν σε ένα κοινό. Αν ο ένας αισθάνεται ότι ανήκει στον Ρωμαιοκαθολικισμό, ενώ ο άλλος στον Σιιτισμό, θα υπάρχουν πάντα συγκρούσεις. Πρώτα απ’ όλα χρειάζεται να οικοδομηθεί ένα πραγματικό συνανήκειν, ώστε να υπερβαθεί ο σεκταρισμός. Αυτό όμως μπορεί να γίνει μόνο μέσω της εκπαίδευσης και να αρχίζει ήδη από την προσχολική ηλικία. Αν το κάθε παιδί του Λιβάνου συνεχίσει να πηγαίνει στο σχολείο το Χριστιανικό ή το Ισλαμικό ή των Δρούζων, όπου κάθε κοινότητα διεκδικεί ότι είναι η σημαντικότερη, τότε οι συγκρούσεις δεν θα τελειώσουν. Οι συγκρούσεις στον Λίβανο θα τελειώσουν μόνο αν οι πολεμιστές κουραστούν να πολεμούν ή αν μία κοινότητα επικρατήσει έναντι των άλλων. Όμως όσο βγαίνουν καινούργιες γενιές πολεμιστών μέσα από τη θρησκευτική παιδεία και όσο υπάρχει μία ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των κοινοτήτων, τότε κάθε κοινότητα που θα νιώθει ότι καταπιέζεται από τις άλλες θα επιτίθεται. Και αυτό θα συνεχίζεται για πάντα μέχρι μια από τις κοινότητες να γίνει πολύ πιο ισχυρή από τις άλλες. Ο Λίβανος είναι ένα κράτος που έχει μόνο μειονότητες χωρίς καμία κυρίαρχη ομάδα. Τώρα έχουμε φτάσει στην ισορροπία ένα τρίτο Χριστιανοί, ένα τρίτο Σιίτες Μουσουλμάνοι, ένα τρίτο Σουνίτες Μουσουλμάνοι. Αυτό είναι μια ισορροπία, η οποία, όμως, εγκυμονεί συγκρούσεις. Τέλος των συγκρούσεων σε ένα κράτος υπάρχει όταν μία από τις ομάδες αναλαμβάνει τον ρόλο του κυριάρχου.

Εσείς πώς αισθάνεστε ως Έλληνας του Λιβάνου; 

Ο Λίβανος είναι μια χώρα με τόσες πολλές μειονότητες, ώστε κανείς δεν αισθάνεται ως μειονότητα. Πολλοί από τους Μαρωνίτες έχουν Συριακή προέλευση, πολλοί από τους Ελληνορθόδοξους έχουν προέλευση από τη Συρία ή την Παλαιστίνη, πολλοί από τους Σουνίτες προέρχονται από τη Συρία, την Υεμένη ή αλλού. Πολλοί Λιβανέζοι έχουν ονόματα Αρμενικά και Ρωσικά (ήρθαν μετά τον Α΄ Παγκόσμιο και τη Ρωσική Επανάσταση), Γιουγκοσλαβικά (ήρθαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο), Ιταλικά και Γαλλικά. Οπότε εμείς οι Έλληνες ενσωματωθήκαμε ταχύτατα. Το γεγονός ότι ήμουν ενεργό μέλος του στρατού του Λιβάνου και ότι συμμετείχα στην πολιτική ζωή οδηγεί στο να με βλέπουν ως πολύ πιο Λιβανέζο από άλλους, καθώς πολέμησα υπό τις διαταγές του στρατού.

Η εμπειρία του πολέμου επηρέασε τη στάση σας στη μετέπειτα ζωή σας, λ.χ. ως επιχειρηματίας;

Δεν είσαι ποτέ πια ο ίδιος αφού συμμετάσχεις σε πόλεμο. Όταν διαβάζεις συγγραφείς, όπως ο Ernest Hemingway ή ο André Malraux, οι οποίοι είχαν εμπειρία πολέμου, βλέπεις ότι ο τρόπος που βλέπουν τα πράγματα είναι διαφορετικός από κάποιον που δεν είχε αυτήν την εμπειρία. Η εμπειρία του πολέμου έχει επηρεάσει όλη τη ζωή μου. Ακόμη κι όταν κάνω μπίζνες, η εμπειρία του πολέμου βγαίνει στον τρόπο που το κάνω, παίρνω πολύ περισσότερα ρίσκα. Όταν έχεις ρισκάρει τη ζωή σου στον πόλεμο, τότε το να ρισκάρεις απλώς τα λεφτά σου στο επιχειρείν είναι κάτι που δεν σου φαίνεται σπουδαίο σε σύγκριση με το να έχεις ρισκάρει τα πάντα. Για μένα, μετά την εμπειρία του πολέμου, μου ήταν πολύ εύκολο να κάνω μπίζνες αναλαμβάνοντας μεγάλα ρίσκα.

Έχει επηρεάσει και την τέχνη σας;

Νομίζω πως ναι. Ως καλλιτέχνης διεκδικώ να κάνω ελεύθερα ό,τι θέλω. Δεν με νοιάζουν οι κανόνες ούτε τι θα πει ο κόσμος. Έχω τα δύο είδη γενναιότητας που είναι σημαντικά. Τη διανοητική γενναιότητα, όταν κάνω τέχνη. Αλλά και την αδιαφορία απέναντι στον κίνδυνο του θανάτου. H τελευταία φορά που ένιωσα τον κίνδυνο του θανάτου ήταν όταν περπάτησα υπό το πυρ και τους βομβαρδισμούς και τις σφαίρες. Η σημασία της γενναιότητας είναι και μέρος της ελληνικής κληρονομιάς μου. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι η ανδρεία είναι η σημαντικότερη αρετή, επειδή εγγυάται όλες τις άλλες. Λ.χ. αν είσαι δημιουργικός, αλλά δεν έχεις γενναιότητα, δεν θα μπορέσεις να επιβάλεις τη δημιουργικότητά και τις ιδέες σου στους άλλους. Αν είσαι ευφυής, αλλά δεν έχεις γενναιότητα, δεν θα έχεις το θάρρος να υψώσεις τη φωνή σου την κατάλληλη στιγμή. Χρειάζεται να ξαναβρούμε την αξία της γενναιότητας ως υψίστης αρετής. Πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες οφείλονται στο ότι έχουν απολέσει την κυρίαρχη σημασία της γενναιότητας.

Η σημασία του θάρρους σχετίζεται και με την οικογενειακή σας παράδοση, καθώς ήταν μέλος της οικογένειάς σας ο εθνομάρτυρας Χρυσόστομος Σμύρνης;

Όταν μεγαλώνεις σε μια οικογένεια όπου όλοι μιλάνε για τον σπουδαίο πρόγονο, τη γενναιότητα και την αυτοθυσία του, την προθυμία του να πεθάνει για τις ιδέες του, τότε εκπαιδεύεσαι να δίνεις απόλυτη αξία στη γενναιότητα και στην ανάληψη κάθε κόστους.

Είστε επίσης ένας παραγωγός καλλιτεχνικών παραστάσεων και επιτελέσεων (performances). Αυτό πώς σχετίζεται με τις υπόλοιπες ιδιότητές σας; 

Αυτό που έχω καταλάβει ως παραγωγός επιτελέσεων (performances) είναι ότι όλος ο κόσμος που ζούμε βασίζεται στην περφόρμανς, όπως έχει παρατηρήσει οξυδερκώς ο Pierre Bourdieu. Για να κάνουμε και μια σύνδεση με το αρχικό μας θέμα, όταν βλέπω τα μίντια για τις διαδηλώσεις, καταλαβαίνω ότι είναι όλα μια διαρκής μάχη για την αναπαράσταση. Προσωπικά με ενδιαφέρει πολύ όχι μόνο να διαβάζω φιλοσοφία, αλλά να χρησιμοποιώ τη φιλοσοφία στην καθημερινή μου ζωή, στις μπίζνες, στην προσέγγισή μου σε όλα τα πράγματα. Και αυτό είναι μέρος της ελληνικής κληρονομιάς μου, το ότι θεωρώ ότι η φιλοσοφία πρέπει να απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους για να επηρεάσει τη στάση τους απέναντι στα πάντα, και όχι απλώς στο να αναπαράγουμε καθηγητές Φιλοσοφίας. Σε αυτή μου τη θεώρηση έχει συμβάλει και η γνωριμία μου με τον Michel Onfray, ο οποίος ακριβώς προσπαθεί να διδάξει Φιλοσοφία σε όλον τον πληθυσμό. Και στο Nowheristan θέλουμε η Φιλοσοφία να επηρεάζει άμεσα τον τρόπο ζωής μας. Ο σκοπός δεν είναι η παραγωγή ερμητικών κειμένων, όπου οι δυσπρόσιτοι όροι δημιουργούν μια επίφαση σοφίας, αλλά, αντιστρόφως, το να αποκαλύπτεις τη σοφία ως απλότητα.

Μπορείτε να μας εκθέσετε τι είναι η ουτοπία σας του Nowheristan;

To Nowheristan είναι ένα επινοημένο (gimmickal) όνομα, είναι μια έννοια που φαίνεται αστεία και γοητευτική για τους νέους, αλλά ταυτόχρονα διασώζει τη σημασία της ουτοπίας. Η ουτοπία είναι η κινητήριος δύναμη της ανθρωπότητας. Ο πρωτόγονος άνθρωπος που ενώ ζούσε από τη συλλογή άγριων καρπών και το κυνήγι αποφάσισε να εγκατασταθεί σε έναν τόπο ήταν ουτοπιστής. Παραδόξως, ο εντόπιος πολιτισμός ήταν η πρώτη ουτοπία. Η ουτοπία είναι αυτό που μας διακρίνει από τα ζώα, είναι αυτό που συνιστά και προωθεί τον πολιτισμό, όλες οι πρόοδοι επετεύχθησαν από τη δυνατότητά μας να συλλαμβάνουμε ουτοπικά οράματα και να προσπαθούμε να τα πραγματώσουμε. Στο Nowheristan έχω δεξιωθεί πολλούς αγαπημένους στοχαστές. Είχα λ.χ. δείπνο με τον Noam Chomsky. Ήθελα να χρησιμοποιήσει τη μεγαλοφυία του στη γλωσσολογία για να μας βοηθήσει στη δημιουργία της γλώσσας του Nowheristan. Είχε βρει το εγχείρημα ενδιαφέρον. Ο σκοπός μου είναι η εκλαΐκευση της Φιλοσοφίας, να εξηγούμε δύσκολες έννοιες με απλές λέξεις. Για αυτό χρειαζόμαστε μια γλώσσα την οποία να μπορούν να μιλούν όλοι, κάτι σαν απλοποιημένα αγγλικά.

Να υποθέσουμε ότι το Nowheristan δεν είναι δημοκρατία;

Το Nowheristan δεν έχει σύνορα. Είναι από το nowhere μέχρι το everywhere. To Nowheristan είναι μια αυτοκρατορία, γιατί οι αυτοκρατορίες ήταν μέρη ενότητας, όπου έθαλλε το εμπόριο και η επικοινωνία. Οι αυτοκρατορίες βέβαια βασίζονται σε μία κυρίαρχη ομάδα που επικρατεί στους άλλους, όπως λ.χ. οι Ρωμαίοι ή οι Οθωμανοί και μετά είναι ευάλωτες στην ανάδυση των εθνοτήτων και των εθνών. Στη δική μας αυτοκρατορία η ενότητα επιτυγχάνεται από τους Nowheristanis που είναι ένα όνομα όχι έθνους, αλλά επιλογής τρόπου ζωής. Το Nowheristan δεν είναι δημοκρατία, είναι μια αυτοκρατορία, όπου υπάρχει ένας πρώτος και έσχατος αυτοκράτορας, χωρίς νόμους διαδοχής, αλλά περιστοιχιζόμενος από μια γερουσία, αποτελούμενη από όσους διέπρεψαν στην επαγγελματική τους σταδιοδρομία και έχουν πάρει πλέον σύνταξη. Οι πρέσβεις της Γερουσίας απαγορεύεται να ομιλούν στα μήντια, για να μην καλλιεργείται το εγώ τους και πρέπει να μεταβαίνουν στους αντίποδες κάθε τέσσερα χρόνια.

Τελειώνοντας, θα ήθελα να σας ρωτήσω τι μήνυμα θα είχατε να δώσετε στους σύγχρονους Έλληνες ως ένας Έλληνας του Λιβάνου;

Πηγαίνω πολύ συχνά στην Ελλάδα. Έχω να πω ότι προτιμώ πολύ πιο πολύ την Ελλάδα μετά την κρίση παρά πριν απ’ αυτήν. Πολλές φορές όταν είμαστε στη δίνη μιας κακής συγκυρίας δεν συνειδητοποιούμε τον γόνιμο χαρακτήρα της. Ελπίζω ότι οι Έλληνες δεν θα έχουν ως σκοπό τους να επιστρέψουν σε ό,τι συνέβαινε πριν την κρίση, όπου υπήρχε ένα τέλμα αμεριμνησίας, αλλά να συνειδητοποιήσουν τη γόνιμη δυναμική της κρίσης.