Αυτά που ζούμε έχουν γίνει και ξαναγίνει. Μονάχα που η μνήμη μας μοιάζει μερικές φορές πολύ κοντή. Μπορεί να θυμόμαστε πολύ καλά και να καμαρώνουμε το μεγαλείο του Μεγαλέξανδρου, του Φειδία ή του Μιλτιάδη πριν από χιλιετίες, αλλά για τα καμώματα του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου πριν από ενάμιση αιώνα, λίγο παρακάτω, στην αυλή μας, είναι σαν να μην ξέρουμε τίποτα.
 
Διάβαζα το μνημειώδες έργο του Στρατή Τσίρκα «Ο Καβάφης και η εποχή του». Κι ενώ άλλα πράγματα αναζητούσα σ’ αυτό το βιβλίο, έκπληκτος διαπίστωσα ότι ο Τσίρκας έδινε ξαφνικά το πλήρες χρονικό της χρεοκοπίας της Αιγύπτου στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ένα χρονικό που έμοιαζε να βγαίνει ανάγλυφο από τις τωρινές εμπειρίες του ελληνισμού.
 
1863 «Ο Ισμαήλ Πασάς διαδέχεται στη θέση του Χεδίβη (Αντιβασιλέα της Αιγύπτου) τον Σαΐτ Πασά. Η Αίγυπτος, αν και υποτελής ακόμα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, έχει ήδη χαράξει την πορεία προς την ανεξαρτησία της και την αυτόνομη ανάπτυξή της. Η πορεία αυτή θα ανακοπεί εν τη γενέσει της λόγω του υπέρογκου δανεισμού της από ευρωπαϊκές τράπεζες.»
 
Όπως θα το διατυπώναμε στις μέρες μας, οι Αιγύπτιοι έπεσαν από τα σύννεφα.
 
1875  «Ο Ισμαήλ […] βάλθηκε σαν λυσσασμένος ν’ αναστατώσει το Κάιρο, να φτιάξει αυτοσχέδια βουλεβάρτα, να μπάσει τα λούσα και τις κουφότητες της Ευρώπης, να μεταφυτέψει όλες τις διασκεδάσεις που κολακεύανε τη ματαιοδοξία ή τη φιληδονία του, δίχως να σκοτίζεται αν αυτές οι ασωτείες εξαντλούσανε την Αίγυπτο, αν αυτές οι άμυαλες σπατάλες θα οδηγούσανε τον τόπο στην καταστροφή!» (Μπαρρέρ, πρόξενος της Γαλλίας στο Κάιρο).
 
Φαίνεται πως και οι Αιγύπτιοι (τουλάχιστον η ελίτ τους) ζούσαν πάνω από τις δυνατότητές τους, δηλαδή με δανεικά.
 
«Ωστόσο, η απληστία και η κουφότητα του Ισμαήλ και τ’ αχρεία καμώματα των ευρωπαίων χρηματιστών ήταν τόσο στενά δεμένα στη δημιουργία της φθοράς που τελικά γονάτισε την Αίγυπτο, ώστε όποιος τα χωρίζει και τονίζει μονάχα το μερδικό που συνέβαλε ο Ισμαήλ, βιάζει κατάφωρα την ιστορική αλήθεια».
 
Το φαινόμενο το ξανασυναντάμε στις μέρες μας υπό την εξής μορφή: Τα διαρθρωτικά προβλήματα της τοπικής οικονομίας ήταν η άλλη όψη της εξάρτησής της από το ευρωπαϊκό κεφάλαιο.
 
«Από τα 68 εκατομμύρια στερλίνες που έφτασε να χρωστά η Αίγυπτος στο εξωτερικό στα 1875, χώρια το κυμαινόμενο εσωτερικό χρέος, το πραγματικό ποσό που είχε μπει στα ταμεία του κράτους ήταν λιγότερο από 44 εκατομμύρια. Τη διαφορά την είχανε τσεπώσει οι διάφοροι τοκιστές κι οι πράκτορές τους, σε μεσιτείες, αμοιβές κι άλλα φανταστικά έξοδα».
 
Αυτό αποκαλείται σήμερα επαχθές κομμάτι του χρέους. Και ειδεχθές αν το πεις, και πάλι μέσα είσαι.
 
25 Νοεμβρίου 1975. Πώληση των μετοχών της Διώρυγας του Σουέζ στους Άγγλους.
«Έτσι, 176.602 μετοχές, σ’ ένα σύνολο 400.000, που αντιπροσωπεύανε τα δικαιώματα της Αιγύπτου πάνω στην Εταιρία της Διώρυγας, αγοράστηκαν στις 25 Νοεμβρίου 1875 από τον πρωθυπουργό της Αγγλίας Ντισραέλι για 4 εκατομμύρια λίρες, που τις προμηθέψανε οι Ρίτσιλδ της Αγγλίας. Αυτές οι μετοχές είχαν κοστίσει στην Αίγυπτο 10 εκατομμύρια λίρες σε ρευστό χρήμα, ποιος ξέρει άλλα πόσα σε καταναγκαστική εργασία εκατό χιλιάδων φελάχων και τη ζωή δέκα χιλιάδων απ’ αυτούς, που άφησαν εκεί τα κόκκαλά τους, θερισμένοι από την πείνα, τη δίψα και τους πυρετούς».
 
Σήμερα θα μιλούσαμε για επείγουσα υποχρέωση για ιδιωτικοποιήσεις.
 
«Αν οι ευρωπαίοι και οι λεβαντίνοι ευνοούμενοι του Ισμαήλ κερδοσκοπούν απάνω στην αστείρευτη μανία του να δανείζεται, αν απαραίτητος όρος της ευτυχίας τους είναι να μην ισοσκελίζεται ποτέ ο κρατικός προϋπολογισμός, αν ο ίδιος ο Ισμαήλ και οι άλλοι πρίγκηπες πουλούνε και αγοράζουνε τους τίτλους των δανείων στο Χρηματιστήριο – το μεγάλο κεφάλαιο της Ευρώπης έχει άλλο πλάνο. Μεθοδικά, αμείλιχτα, σπρώχνει την Αίγυπτο και τον ηγεμόνα της στη χρεοκοπία και τη φθορά.
 
Αυτό λέγεται να κάνουν οι Ευρωπαίοι επί δεκαετίες τα στραβά μάτια για τους ελλειμματικούς προϋπολογισμούς και τα διαρθρωτικά προβλήματα της χώρας, και οι τράπεζές τους από την άλλη να την μπουκώνουν με φαινομενικά φθηνά δανειακά κεφάλαια.
 
«Ενώ ο Ισμαήλ συμφωνάει με τους γάλλους δανειστές του να ιδρύσει το Ταμείο του Χρέους με τέσσερις ξένους ελεγκτές –Άγγλος θα ήταν ο Μπέριγκ, ο κατόπι λόρδος Κρόμερ- καταφθάνει στην Αίγυπτο ο Γκόσεν ‘εκλεγμένος από δυό χιλιάδες άγγλους μετόχους της εταιρίας Φρούλιγκ και Γκόσεν’, για να συζητήσει ένα ‘νέο σχέδιο οικονομικής αναδιοργάνωσης’. Φέρνει με τα νερά του το γάλλο Ζουμπέρ και μαζί προτείνουν στο Χεδίβη ν’ ανασχηματίσει το Υπουργείο του, παίρνοντας μέσα ένα γάλλο κι έναν άγγλο. Είναι η πρώτη απόπειρα να χωθούν μέσα στην αιγυπτιακή κυβέρνηση ξένοι. Η Αίγυπτος θα περνούσε κάτω από τον έλεγχο της Ευρώπης, θα έπαυε να είναι ανεξάρτητη χώρα».
 
Το «Ταμείο του Χρέους» το λες σήμερα Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας. Και να σου κι η τρόικα της εποχής, μόνο που εκείνη ήταν τετραμελής. Ε, και μια ορισμένη απώλεια της εθνικής κυριαρχίας δεν έβλαψε ποτέ κανέναν (δανειστή).
 
«…ενώ στα φανερά απέβλεπε στην εισαγωγή μιας καλής κυβέρνησης πραγμάτων στην Αίγυπτο, στην ουσία δεν ήταν παρά μια μεγάλη χρηματιστηριακή μανούβρα για ν’ ανεβάσει τις τιμές των αιγυπτιακών χρεωγράφων και να επιτρέψει στους ενδιαφερόμενους να τα ξεφορτωθούνε στη ράχη του κοινού».
 
Αυτό, πάλι, και τότε και τώρα ξεφόρτωμα το λένε. Μερικά πράγματα δεν αλλάζουν ποτέ.
 
«Εκεί που είχανε φτάσει τα πράγματα και για να βγει η Αίγυπτος από το αδιέξοδο, έπρεπε να σταματήσει η πληρωμή των τοκομεριδίων, ν’ αναθεωρηθούν τα χρέη και να περιοριστούν στις πραγματικές τους διαστάσεις, να μπει φρένο στα λούσα και στις σπατάλες του Ισμαήλ και ν’ αναδιοργανωθεί ο κρατικός μηχανισμός. Μα ο σκοπός του ‘ευρωπαϊκού υπουργείου’ δεν ήταν αυτός. Έπρεπε, όπως είδαμε, να πληρώνονται με κάθε θυσία τα τοκομερίδια για να κρατηθεί ψηλά η τιμή των μετοχών. Από εννιάμιση εκατομμύρια λίρες που ήταν τα γενικά έσοδα, τα εφτάμιση πήγαιναν στους ξένους μετόχους, σε τόκους και σε χρεωλύσια».
 
Στην εποχή των μνημονίων και του ΔΝΤ, θα το αποκαλούσαμε προτεραιότητα στην εξόφληση του τοκοχρεολυσίων έναντι των εσωτερικών αναγκών της χώρας, καθώς επίσης και άρνηση κουρέματος ή αναδιάρθρωσής τους προκειμένου η χώρα να μην απολέσει την αξιοπιστία της στις διεθνείς αγορές.
 
Αυτά λοιπόν συνέβαιναν στην κοντινή Αίγυπτο στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όπως τα καταγράφει με χειρουργική ακρίβεια ο Τσίρκας, με αφορμή τον Καβάφη, το 1958, κερδίζοντας μάλιστα το κρατικό βραβείο εκείνης της χρονιάς. Μισό αιώνα αργότερα, όμως, η ελληνική κοινωνία δεν είχε ιδέα για το φονικό.
 
Κι ένα τελευταίο διαμαντάκι απ’ το βιβλίο, έτσι, για να γελάσουμε λίγο. Αναζητώντας με πείσμα τις πηγές του Καβάφη για το πασίγνωστο ποίημά του «Θερμοπύλες», ο Τσίρκας εντοπίζει μια θεατρική παράσταση του έργου «Η νίκη του Λεωνίδα» του Μπάμπη Άννινου, που παιζόταν τον Ιούνιο του 1901 στην Αθήνα, εποχή που όπως αποδεικνύεται στο βιβλίο ο Καβάφης βρισκόταν με άδεια στην Αθήνα. Σε κάποια σκηνή του έργου, λοιπόν, αναφέρεται και το εξής καταπληκτικό: «Υπηρεσία των δανείων του Κράτους […] Εδώ πτωχεύουν κράτη […] Γιατί βλέπεις, εδώ δεν υπάρχουν τράπεζαι που παίρνουν τα λεπτά του κόσμου και ως που να πης κίμινο η μετοχαίς των γίνονται απαρέμφατα…».
 
Είδες τι μπορεί να μάθει κανείς διαβάζοντας περί ποιήσεως;