Γυναίκες στο «στίβο»: Από τους unisex Ολυμπιακούς στους αγώνες για το sex

των Βαγγέλη Γεωργίου και Τζένη Τσιροπούλου
Μέρος του αφιερώματος: Οι Ολυμπιακοί Αγώνες… αλλιώς

Φορώντας ένα κοντό τουνίκ (χιτώνα) με το ένα στήθος εκτεθειμένο συμμετείχαν στα δευτεροκλασάτα  αγωνίσματα των αγώνων για γυναίκες που ήταν αφιερωμένοι στη θεά Ήρα. Οι αρχαίοι Ολυμπιακοί ήταν μια καθαρά ανδρική υπόθεση. Η συμμετοχή των γυναικών -κυρίως των παντρεμένων- απαγορευόταν αυστηρά. Θα ήταν άλλωστε απρέπεια να αντικρύσουν τους γυμνούς άντρες αθλητές.

Ο αγώνας…μετ’εμποδίων για τις unisex Ολυμπιάδες

 
Χιλιάδες χρόνια μετά -παρά την εμμονή του Pier de Coubertin να προσαρμόσει κατά τα άλλα τους Ολυμπιακούς στα αγγλοσαξονικά ιδεώδη- εκείνη η αρχαία παράδοση που ήθελε τους Αγώνες να αποτελούν μια αποκλειστικά ανδρική δραστηριότητα παρέμενε αλώβητη.   «Προσωπικά», έλεγε ο Γάλλος το 1934, «δεν εγκρίνω τη συμμετοχή γυναικών σε δημόσια αγωνίσματα. Στους Ολυμπιακούς Αγώνες όπως εις τα αγωνίσματα των προηγούμενων εποχών, ο κύριος ρόλος τους πρέπει να είναι το στεφάνωμα των νικητών». Στον 20ο αιώνα η Δυτική κοινωνία δεν είχε ακόμα συμβιβαστεί με την παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στις γυναίκες και φυσικά ούτε με το να τις βλέπει στα γήπεδα και στους στίβους να ιδρώνουν και να πετυχαίνουν ρεκόρ.
 
Κόντρα στον de Coubertin η Σταμάτα Ρεβίθη, στο Μαραθώνιο των Ολυμπιακών του 1896, έτρεξε μαζί με τους άνδρες και ενώ κατάφερε να τερματίσει, οι διοργανωτές δεν της επέτρεψαν να μπει στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Τα ίχνη της Ρεβίθη χάθηκαν ενώ και η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή (ΔΟΕ) ποτέ δεν την αναγνώρισε ως την πρώτη γυναίκα αθλήτρια. Η συμμετοχή των γυναικών στους Ολυμπιακούς εγκαινιάστηκε επίσημα στους αγώνες του Παρισιού το 1900 στο τένις και το γκολφ. Τα πρώτα δειλά βήματα γράφονταν ήδη στην Ιστορία αλλά για την ώρα αφορούσαν αποκλειστικά γυναίκες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων. Η εργατιά αθλούνταν στα εργοστάσια και τα χωράφια.
 
Άλλωστε, όπως ανέφερε ο Βαγγέλης Αλμπανίδης από το Πανεπιστήμιο Θράκης, σύμφωνα με «ιατρικές μαρτυρίες», οι γυναίκες που αθλούνταν έθεταν σε μεγάλο κίνδυνο το αναπαραγωγικό τους σύστημα, ρισκάροντας να αποκτήσουν πρόβλημα τεκνοποίησης ενώ έδειχναν ακόμα και ασεξουαλικές. Όπως γράφει σε σχετικό άρθρο το SPIEGEL,οι κοινωνίες ήταν δύσκολο να αποδεχτούν τα νευρώδη κορμιά, την «αγορίστικη» εμφάνιση και τη βραχνή φωνή πολλών γυναικών που αθλούνταν.
 
Παράλληλα με τον αγώνα για την κατάρριψη των στερεοτύπων, οι γυναίκες έπρεπε να δώσουν μάχη για να βρουν χώρους προπόνησης και προπονητές ώστε να μην επαναληφθεί το φιάσκο των Ολυμπιακών στο Άμστερνταμ το 1928. Τότε, λέγεται, ότι ο κόσμος είδε πέντε από τις οκτώ αθλήτριες στίβου γυναικών που συμμετείχαν στα 800 μέτρα να σωριάζονται στο έδαφος από εξάντληση. Ήταν ένα μεγάλο σοκ για τον γυναικείο Ολυμπιακό πρωταθλητισμό που διένυε μόλις την τρίτη δεκαετία του. Η ΔΟΕ αποφάσισε να αποσύρει από τους Ολυμπιακούς το αγώνισμα των 800 μέτρων για γυναίκες μέχρι το 1960 που το ξανασυναντάμε στο Ολυμπιακό πρόγραμμα της Ρώμης.
 

Γυναίκες πρωταθλήτριες με αντρική τεστοστερόνη: Το ζήτημα των διεμφυλικών ατόμων

 
Ο διαβόητος πρόεδρος της ΔΟΕ Avery Brundage (1952-1972), τη δεκαετία του 1930 παρατήρησε την καριέρα δύο «ιδιαίτερων» αθλητριών: της Αγγλίδας σφαιροβόλου και ακοντίστριας, Mary Edith Louise Weston και της Τσεχοσλοβάκας αθλήτριας του στίβου, Zdeň kaKoubková. Τα ρεκόρ και η αρρενωπότητα τους συζητήθηκαν έντονα στις εφημερίδες της εποχής και τελικά οι δύο μεσοφυλικές (ανατομικά-βιολογικά χαρακτηριστικά και από τα δύο φύλα) αθλήτριες έκαναν εγχειρήσεις αλλαγής φύλου, άλλαξαν τα ονόματά τους και έζησαν επίσημα ως άνδρες, εγκαταλείποντας οριστικά τον πρωταθλητισμό.

Ο Avery Brundage μιλώντας στο περιοδικό ΤΙΜΕ υποστήριξε την άμεση ανάγκη να θεσμοθετηθεί ένας τρόπος εξέτασης των γυναικών αθλητών ως προς το φύλο τους έτσι ώστε να μην αγωνίζονται άνδρες  «με θηλυκά εξωτερικά χαρακτηριστικά» σε γυναικεία αγωνίσματα αδικούνταν τις άλλες αθλήτριες. Είναι ειρωνεία ότι η ναζιστική Γερμανία -την οποία ο Brundage στήριξε ως μέλος της ΔΟΕ στους Αγώνες του ’36- είχε την «επιστημονική» επάρκεια να αντιληφθεί την εβραϊκή καταγωγή της εξαιρετικής αθλήτριας Gretel Bergmann και να τη διώξει κλοτσηδόν από την Ολυμπιακή ομάδα αλλά δεν αντιλήφθηκε ότι η αθλήτρια Dora Ratjen ήταν ουσιαστικά άνδρας που συμμετείχε στο γυναικείο στίβο. Η Ratjen απέφευγε να εμφανίζεται γυμνή στα ντουζ μπροστά στις συναθλήτριές της ώστε να μην αντιληφθούν το λόγο που «χτύπαγε» τέτοια αποτελέσματα στο άλμα εις ύψος.

Οι παραπάνω περιπτώσεις θεωρήθηκαν περιπτώσεις αθέμιτου ανταγωνισμού αφού έμοιαζε άνισο οι ανδρικές βιολογικές δυνατότητες να «καμουφλάρονται» κάτω από γυναικεία εμφάνιση. Το κύρος των Ολυμπιακών μόλις ερχόταν αντιμέτωπο με τη σύγκρουση κοινωνικού και βιολογικού φύλου.

Επί προεδρίας Avery Brundage, το 1968, εφαρμόστηκε τελικά για πρώτη φορά η εξέταση φύλου των αθλητών. Εξετάζονταν δηλαδή τα γεννητικά όργανα, τα χρωμοσώματα και η τεστοστερόνη. Το ζήτημα που ανέκυψε είχε να κάνει με τον τρόπο που θα διεξάγονταν οι εξετάσεις προστατεύοντας ταυτόχρονα τα προσωπικά δεδομένα και η αξιοπρέπεια των υπό εξέταση αθλητών. Υπήρξαν περιστατικά που γυναίκες ταπεινώθηκαν και αποκλείστηκαν από εκείνες τις εξετάσεις καθότι υποτίθεται ότι δεν πληρούσαν τα κριτήρια της επιτροπής. Το να γίνεται «οντισιόν» μπροστά σε ομάδα γιατρών ήταν πλήγμα για την αξιοπρέπεια των αθλητριών. Εκείνες οι πρακτικές έπρεπε να αντικατασταθούν.

Το 2003 η ΔΟΕ ενέκρινε μια πολιτική που επέτρεπε σε διεμφυλικούς αθλητές να αγωνίζονται βάσει του κοινωνικού τους φύλου αρκείνα είχανυποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση γεννητικών οργάνων και αδένων. Η γνωστή ως Συναίνεση της Στοκχόλμης όμως σχοινοβατούσε. Οι κανονισμοί δεν ήταν συμβατοί με αυτούς του ΟΗΕ περί προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και έτσι έπρεπε να αναθεωρηθούν. Μετά το 2015, οι διεμφυλικοί που ταυτοποιήθηκαν ως θηλυκά άτομα θα επιτρεπόταν να αγωνιστούν στην κατηγορία των γυναικών αρκεί τα επίπεδα τεστοστερόνης να παρέμεναν κάτω από 10 νανομόρια για τουλάχιστον 12 μήνες πριν τους Αγώνες. Ως προς τους διεμφυλικούς αθλητές που αυτοπροσδιορίζονταν ως άρρενες, θα μπορούσαν ανεμπόδιστα να αγωνιστούν με τους άνδρες χωρίς να απαιτείται πλέον αλλαγή φύλου με χειρουργική επέμβαση ως προϋπόθεση συμμετοχής.

Ωστόσο η διεμφυλική ποδηλάτρια, KristenWorley, αντιμετώπισε προβλήματα όταν η Ολυμπιακή Επιτροπή απέρριψε την συμμετοχή της στους Ολυμπιακούς ενώ η ίδια δήλωσε στο περιοδικό Newsweek διατεθειμένη να πάει τη ΔΟΕ στα δικαστήρια. Η Worley κατηγορεί τη ΔΟΕ ότι απαιτεί υπερβολικά χαμηλά ποσοστά τεστοστερόνης, θέτοντας την υγεία των αθλητών σε κίνδυνο ενώ εφαρμόζει πολιτική διακρίσεων κατά των διεμφυλικών αθλητών. Φυσικά η μανία για μετάλλια εγκυμονεί ακόμα και τον κίνδυνο να «αλλάξει» κάποιος το φύλο του μέσω της υπερβολικής χρήσης φαρμάκων, όπως συνέβη με πολλές αθλήτριες από την Ανατολική Γερμανία τη δεκαετία του 70, με τρομερές συνέπειες για την υγεία τους.

Ποιος όμως θα φανταζόταν το 1900 -όταν ο κόσμος δεν αποδεχόταν ούτε κατά διάνοια τη γυναικεία συμμετοχή- ότι ύστερα από κάποιες δεκαετίες θα συζητιόταν η συμμετοχή του τρίτου φύλου στους Αγώνες; Θα ήταν πιο δίκαιο άραγε να προστεθεί και η κατηγορία των διεμφυλικών ατόμων στις Ολυμπιάδες;
 

Πορνεία: Η γυναικεία συμμετοχή εκτός γηπέδων

Δίπλα στις γυμνόστηθες αθλήτριες των αρχαίων αγώνων η ελληνική κοινωνία επεφύλαξε και έναν «εναλλακτικό» τρόπο γυναικείας συμμετοχής. Από τη μία, οι πατεράδες έφερναν μαζί τους τις νεαρές παρθένες κόρες τους, ελπίζοντας ότι θα σαγηνεύσουν κάποιον ένδοξο ολυμπιονίκη ώστε να τις παντρέψουν. Από την άλλη, ανάμεσα στους 40.000 θεατές που χωρούσε το στάδιο στην Ολυμπία συμπεριλαμβάνονταν και αναρίθμητες ιερόδουλες. Χαρακτηριστικά, το 464 π.Χ. ο νικητής των Ολυμπιακών στον αγώνα δρόμου και το πένταθλο αφιέρωσε στον ιερό ναό της Αφροδίτης στην Κόρινθο, όπου υπηρετούσε μεγάλος αριθμός πορνών, εκατό νεαρές κοπέλες ως ένδειξη ευγνωμοσύνης.

Για τον Tony Perrotet, συγγραφέα του βιβλίου The Naked Olympics: The True Story of the Ancient Games δεν υπάρχει καμία αμφιβολία: «Η πορνεία ήταν ανεξέλεγκτη. Γυναίκες μεταφέρονταν από όλη τη Μεσόγειο. […] Μια πόρνη θα μπορούσε να βγάλει στις πέντε μέρες που διαρκούσαν οι αγώνες όσα χρήματα θα έβγαζε σε ένα χρόνο».

Οι ελπίδες για ένα χρυσό μετάλλιο στους «αγώνες»…σεξ

Μερικούς αιώνες αργότερα, στη Βραζιλία του 2014 το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου είχε εξιτάρει τους ντόπιους που αδημονούσαν… αλλά όχι ακριβώς για τα γκολ και τους ξέφρενους πανηγυρισμούς. Μόλις 1.5 χιλιόμετρο από το λαμπερό Μαρακανά, στη Βίλα Μιμόζα –την παλαιότερη και μεγαλύτερη συνοικία με οίκους ανοχής στο Ρίο- οι Βραζιλιάνες ιερόδουλες ανεμίζουν κιτρινοπράσινες σημαίες ενώ εναποθέτουν τις ελπίδες τους στο τρίπτυχο άντρες-μπάλα-σεξ. Είναι ο μόνος τρόπος για να πληρώσουν το νοίκι και τους λογαριασμούς μερικών μηνών ή να πραγματοποιήσουν το κοστοβόρο ταξίδι κάπου στην αχανή Βραζιλία για να δουν την οικογένειά τους.

Το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου τελικά απογοήτευσε τα κορίτσια της «κόκκινης συνοικίας» αφού, σύμφωνα με το Βραζιλιάνικο Observatory of Prostitution (Παρατηρητήριο Πορνείας), η δουλειά ήταν δραματικά πεσμένη. Αυτό όμως που άφησε πίσω του ήταν ο απόηχος ενός ηθικού πανικού -που παρακινήθηκε και από την τότε πρόεδρο, Ντίλμα Ρούσεφ- ότι ορδές φιλάθλων καταφτάνουν για σεξουαλικό τουρισμό. Με ιδρύτριά της μια συνταξιούχο ιερόδουλη με πτυχίο Κοινωνιολογίας, μία από τις πιο δραστήριες ΜΚΟ για τα δικαιώματα των ιερόδουλων,  η DAVIDA, τόνισε ότι ο μη διαχωρισμός νόμιμης πορνείας και εκμετάλλευσης ή trafficking πλήττει σοβαρά τις ιερόδουλες που εργάζονται «κανονικά και με το νόμο» και περιμένουν να επιβιώσουν από τον -όχι παράνομο- σεξουαλικό τουρισμό.

Όπως και πριν από τους Ολυμπιακούς του Λονδίνου, έτσι και στη Βραζιλία, η αστυνομία έκανε εφόδους σε οίκους ανοχής και σε μπαρ φημισμένα για την αναζήτηση σεξουαλικού παρτενέρ επί πληρωμή. Στο Ρίο, ειδικά, έγιναν καταγγελίες για κλοπές, ξυλοδαρμό και βιασμούς από τους αστυνομικούς κατά την εκκένωση ενός κτιρίου όπου εργάζονταν 300 ιερόδουλες. Σύμφωνα με τον ερευνητή και καθηγητή Women, Gender and Sexuality Studies, Gregory Mitchell, αυτό το παράδειγμα συμπυκνώνει τη μεγάλη ειρωνεία του ηθικού πανικού που περιβάλλει κάθε μεγάλη αθλητική φιέστα. Αυτοί που ενδεχομένως καλοπροαίρετα επιζητούν να «καθαρίσουν» οι συνοικίες οίκων ανοχής επιδεινώνουν τελικά τα προβλήματα για τα οποία νοιάζονται: βιασμούς, εκμετάλλευση και διευκόλυνση της εκπόρνευσης ανηλίκων στο πλαίσιο της συνολικότερης περιθωριοποίησης της πορνείας. Εξαιτίας των επιθέσεων της αστυνομίας, οι ιερόδουλες φοβούνται μετά να καταγγείλουν περιστατικά βίας εις βάρος τους.

Αν και ο πόλεμος του «ξεσπιτώματος» των ιερόδουλων του Ρίο ξεκινάει 100 χρόνια πριν -όταν ο βασιλιάς Αλβέρτος του Βελγίου ήρθε στην πόλη και η αστυνομία έκρυψε βεβιασμένα τις ιερόδουλες από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα στις παρυφές της πόλης- οι γυναίκες δεν το βάζουν κάτω. Αρκετές από τις τουλάχιστον 1 εκατομμύριο νόμιμες «επαγγελματίες του έρωτα» της Βραζιλίας  οργάνωσαν ακτιβιστικές δράσεις, όπως street fashion shows και ημίγυμνους αγώνες ποδοσφαίρου, προκειμένου να διαμαρτυρηθούν εναντίον της κρατικής βίας, να προασπίσουν τα ανθρώπινα δικαιώματά τους και να φωνάξουν κατά του trafficking και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης ανηλίκων.

Στους Αγώνες στο Ρίο, ανάμεσα σε εθνικούς ύμνους και selfies, κάποιοι μοιράζουν φυλλάδια ευαισθητοποίησης κατά της παιδικής πορνείας και του trafficking. Παρά τις αυξημένες ανησυχίες όμως, ότι παγκόσμιας εμβέλειας events όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες ευθύνονται για την αύξηση του trafficking, τα στοιχεία από το Λονδίνο -καθώς και άλλων Ολυμπιάδων– φαίνεται να μην επιβεβαιώνουν το φόβο (χωρίς βέβαια να αμφισβητείται η αναγκαιότητα της ενημέρωσης). Σύμφωνα με το Reuters,  η παιδική πορνεία «τρέφεται» από Βραζιλιάνους με το 75% των πελατών να προέρχεται από την ίδια ή κοντινή περιοχή με τα θύματα. Και ενώ η κυβέρνηση ξόδεψε δισεκατομμύρια στη διοργάνωση και διαφήμιση του Μουντιάλ και των Ολυμπιακών, παρά τις υποσχέσεις, πολύ λίγα χρήματα επενδύονται για την καταπολέμηση της παιδικής πορνείας. Ως αποτέλεσμα, από 100.000 το 2001, οι ανήλικοι που εκδίδονται έφτασαν το μισό εκατομμύριο το 2012. Εξαιτίας της φτώχειας, συχνάείναι κοινωνικά αποδεκτό οι πατεράδες να εμπορεύονται τις κόρες τους για μια βραδιάσεξ.

Η τελετή λήξης πλησιάζει και μαζί με τις κάμερες θα σβήσει και το μαζικό ενδιαφέρον για τη Βραζιλία μέχρι ίσως το επόμενο Καρναβάλι. Το πιο πιθανόν είναιτα πράγματα να χειροτερέψουν λόγω και της οικονομικής κρίσης που μαστίζει τη χώρα. Δεν προβλέπεται να γίνουν επενδύσεις στην παιδεία, στον αθλητισμό της γειτονιάς ή για καλύτερες συνθήκες ζωής στις φαβέλες ώστε να μην εκπορνεύονται 9χρονα κορίτσια.

Μπορεί να εξασφαλίσαμε μια θέση στις unisex Ολυμπιάδες αλλά ο αγώνας κατά του σεξισμού εντός και εκτός των γηπέδων συνεχίζεται.