της Johanna Hanink
Ο μαχητικός αντιδιανοουμενισμός της ομάδας του Τραμπ καθιστά ακόμα πιο εντυπωσιακό, λοιπόν, το γεγονός ότι τα μέλη του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας του προέδρου παρακολούθησαν μια επίσημη ενημέρωση σχετικά με τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Έναν πόλεμο που διεξήχθη μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης και των συμμάχων της από το 431-404 π.Χ., 8.000 χιλιόμετρα μακριά από τις αμερικανικές ακτές και πριν από σχεδόν 2.500 χρόνια.
Ο ειδικός σε θέματα εξωτερικής πολιτικής που μίλησε στο Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας ήταν ο Γκρέιχαμ Άλισον, καθηγητής στο Χάρβαρντ και συγγραφέας του Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’ Trap? (Γεννημένοι για πόλεμο: Μπορούν η Αμερική και η Κίνα να γλιτώσουν από την παγίδα του Θουκυδίδη;) Η ιδέα της «παγίδας» βασίζεται στην περίφημη παρατήρηση του Θουκυδίδη ότι, παρά τους υπόλοιπους λόγους με τους οποίους η κάθε πλευρά αιτιολόγησε τη σύρραξη, στην πραγματικότητα «η άνοδος της Αθήνας και ο φόβος που αυτή προκάλεσε στη Σπάρτη κατέστησε τον πόλεμο αναπόφευκτο». Η μελέτη του Άλισον χρησιμοποιεί αυτό το σκεπτικό ως αφετηρία για να κάνει μια γενίκευση σχετικά με την ανθρώπινη ιστορία: «Όταν μια αναδυόμενη δύναμη απειλεί να εκθρονίσει μια κυρίαρχη δύναμη, το πιο πιθανό αποτέλεσμα είναι ο πόλεμος». Προφανώς, οι διακεκριμένοι πολιτικοί αναλυτές τώρα υποψιάζονται ότι πίσω από τον Θουκυδίδη βρίσκονται οι απαντήσεις για έναν επικείμενο καταστροφικό πόλεμο ανάμεσα στις ΗΠΑ (Αθήνα;) και την Κίνα.
Λίγοι Αμερικάνοι γνωρίζουν αρκετά για τον Θουκυδίδη (ή, όπως το θέτει ο Μάικλ Κρόουλι στο άρθρο του στο Politico, «Οι περισσότεροι Αμερικάνοι μάλλον δεν μπορούν να ξεχωρίσουν τον Θουκυδίδη από τον Μεφιστοφελή»). Χάρη στην αναγεννημένη δημοφιλία του αρχαίου ιστορικού στους κύκλους της Ουάσινγκτον (και την αναφορά του ονόματός του στην πρόσφατη Wonder Woman), το περιοδικό Time αποφάσισε μέχρι και να γράψει ένα σύντομο άρθρο προκειμένου να εξηγήσει ποιος είναι ο Θουκυδίδης.
Πολλοί σχολιαστές, παρ’ όλα αυτά, έσπευσαν να εξηγήσουν ότι ο Θουκυδίδης είναι εδώ και χρόνια ένας από τους αγαπημένους των αμερικανών εγκεφάλων της εξωτερικής πολιτικής. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αναρωτιόντουσαν για το τι θα μπορούσαν να σημαίνουν οι παρατηρήσεις του για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο για τη μοίρα των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ (οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες είχαν κι αυτοί αναμετρηθεί σε μια σειρά από «θερμούς πολέμους»). Χάρη στην επιρροή επιφανών διανοούμενων, όπως ο Λέο Στράους και ο Ντόναλντ Κάγκαν, η Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου έφτασε να συναγωνίζεται σε κύρος τη Βίβλο στα μάτια των νεοσυντηρητικών.
Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, η προάσπιση της επεμβατικής πολιτικής της Αμερικής από τους νεοσυντηρητικούς βασίστηκε κατά κόρον στην ιδεολογία ενός αμερικάνικου εξαιρετισμού. Οι Αθηναίοι της εποχής του Περικλή ήταν επίσης πεπεισμένοι για τον εξαιρετισμό τους, και η πόλη τους ήταν δικαίως φημισμένη για την πολυπραγμοσύνη της – λέξη που στα αρχαία ελληνικά σήμαινε μεταξύ άλλων τη συνήθεια να παρεμβαίνεις στη ζωή (ή το κράτος) των άλλων ανθρώπων. Είναι εύκολο, λοιπόν, να καταλάβουμε γιατί οι αμερικανοί νεοσυντηρητικοί διανοούμενοι πίστευαν ότι ο Θουκυδίδης έγραφε για αυτούς.
Κι όμως, οι σύμβουλοι εξωτερικής πολιτικής με παλαιά νεοσυντηρητικά διαπιστευτήρια δεν είναι οι μόνοι που ακολουθούν αυτή τη νέα μόδα με τον Θουκυδίδη. Ο Τραμπ ο ίδιος μπορεί να μην ξέρει να ξεχωρίσει την Αθήνα από τη Σπάρτη, αλλά ο ειδικός σύμβουλος του Λευκού Οίκου σε θέματα διακυβέρνησης και στρατηγικής, Στιβ Μπάνον, είναι διαβόητος για το ότι έχει διαρκώς στον νου του τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Η Τζούλια Τζόουνς, το πρώην συγγραφικό ντουέτο του Μπάνον, είπε, επίσης, στην The Daily Beast, ότι [ο Μπάνον] συνήθιζε να μιλάει «πολύ για την Σπάρτη –πώς η Σπάρτη νίκησε την Αθήνα, λάτρευε αυτή την ιστορία… Το password στον υπολογιστή του στο γραφείο του στη Σάντα Μόνικα ήταν ‘Sparta’».
Ο Μπάνον παραμένει διαβόητος για τον ρόλο του διευθυντή στο Breitbart News, για το οποίο είχε κάποτε υπερηφανευτεί ότι είναι «η επικοινωνιακή πλατφόρμα της εναλλακτικής δεξιάς (Alt-Right)», δηλαδή του πρόσφατου κύματος ρατσιστών εθνικιστών (πολλοί από τους οποίους είναι υποστηρικτές του Τραμπ). Λίγο μετά την εκλογή του Τραμπ τον περασμένο Νοέμβριο, η αμερικανίδα φιλόλογος Ντόνα Ζάκερμπερκ έγραψε ένα σημαντικό άρθρο όπου επισήμαινε την εμμονή της εναλλακτικής Δεξιάς με τη ρωμαϊκή και περισσότερο την ελληνική αρχαιότητα. Την περασμένη ακαδημαϊκή χρονιά, η εθνικιστική οργάνωση «Identity Evropa» έφτασε να γεμίσει πανεπιστημιακά κολέγια με αφίσες αρχαίων αγαλμάτων –λευκών αγαλμάτων, δηλαδή- που συνοδεύονταν από το σλόγκαν «Προστάτευσε την κληρονομιά σου».
Όπως και ο ίδιος ο Μπάνον (αλλά και ο Χίτλερ), πολλοί ρατσιστές εκδηλώνουν τον θαυμασμό τους για την αρχαία Σπάρτη. Γι’ αυτούς, η αρχαία Σπάρτη είναι, κατά τη διατύπωση του Πωλ Κάρτλετζ, καθηγητή ιστορίας στο Καίμπριτζ «πρωτοφασιστική».
Όλα αυτά σημαίνουν ότι το ενδιαφέρον της κυβέρνησης για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και τη «θουκυδίδεια παγίδα» κινδυνεύει να παρασύρει και τον ίδιο τον Θουκυδίδη: σε αυτή την περίπτωση, η παγίδα είναι η συσχέτιση με τους ομοίους του Στηβ Μπάνον και τους ρατσιστές της «εναλλακτικής δεξιάς».
Όμως αν οι σύμβουλοι του Τραμπ ενδιαφέρονται πραγματικά να καταφύγουν στους αρχαίους συγγραφείς για την αιώνια σοφία τους στην ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, στην εποχή μας καλύτερα θα έκαναν να στραφούν στην αρχαία τραγωδία.
Η αμερικανική κυβέρνηση, εξάλλου, έχει δώσει την έγκρισή της σε κάποια από αυτά τα έργα. Κατά τη διάρκεια της περασμένης δεκαετίας, το υπουργείο Άμυνας έχει χρηματοδοτήσει δεκάδες θεατρικά αναλόγια του Αίαντα και του Φιλοκτήτη του Σοφοκλή, σε διάφορες στρατιωτικές βάσεις. Αυτά τα θεατρικά αναλόγια, που παρουσιάζονται στο πλαίσιο της «Πρωτοβουλίας του Θεάτρου του Πολέμου» παρουσιάζουν τους ήρωες του Σοφοκλή ως θύματα -όπως είναι πολλοί σύγχρονοι στρατιώτες- Μετατραυματικού Στρες. Οι παραστάσεις αυτές επιδιώκουν να «θεραπεύσουν το στίγμα των ψυχολογικών τραυμάτων», παρουσιάζοντας τους αρχαίους ήρωες, που τους θυμόμαστε τόσο πολύ για το πολεμικό τους θάρρος, να υπόκεινται ακριβώς όσο και οποιοσδήποτε άλλος στα «αθέατα τραύματα» της μάχης.
Όμως αυτά τα αρχαία έργα, και ιδίως ο Αίας, ανοίγουν διόδους και προς άλλες πλευρές της ανθρώπινης ψυχολογίας. Πιο συγκεκριμένα, υποδηλώνουν ότι μία από τις βασικές έγνοιες του αμερικανού προέδρου -ότι οι άλλες χώρες θα γελούν εις βάρος μας- αποτελεί μια επικίνδυνη συνέπεια της δικής του προβληματικής συμπεριφοράς.
Κατά τη δήλωσή του της πρώτης Ιουνίου στον Κήπο των Ρόδων για την απόσυρση της Αμερικής από τη Συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα, ο αμερικανός πρόεδρος είπε με κάθε σοβαρότητα: «Σε ποιο σημείο η Αμερική αρχίζει πια να ταπεινώνεται; Σε ποιο σημείο αρχίζουν πια να γελούν εις βάρος της χώρας μας; […] Δεν θέλουμε να γελούν άλλο εις βάρος μας οι αρχηγοί άλλων κρατών. Και δεν θα το κάνουν».
Και, στην πραγματικότητα, η εμμονή του Τραμπ με την ειρωνεία των άλλων, ιδίως «άλλων αρχηγών κρατών και των χωρών τους», υπάρχει από πριν να γίνει πρόεδρος. Σε ένα άρθρο του 2011 στο Atlantic, η Έλσπεθ Ρηβ συγκέντρωσε ένα πλήθος από στιγμιότυπα του «άγχους γελοιοποίησης» του Τραμπ.
Στον Αίαντα του Σοφοκλή, η αγωνία του ήρωα να μη γελοιοποιηθεί γίνεται τόσο βαθιά, ώστε τον οδηγεί στη βία εναντίον άλλων και, τελικά, εναντίον του εαυτού του.
Οι λέξεις που αφορούν το γέλιο, και συγκεκριμένα το γέλιο των εχθρών, εμφανίζονται περισσότερες από δέκα φορές στο έργο. Στον στίχο 367 ο Αίας αναφωνεί: «Αλίμονο, η ειρωνεία τους! Πώς με γελοιοποίησαν!» Μέχρι να φτάσουμε στον στίχο 886 είναι νεκρός.
Άλλοι τραγικοί ήρωες, επίσης υποκινούμενοι από το γέλιο των εχθρών τους, αντιδρούν εσφαλμένα και βίαια. Η Μήδεια, με την ειρωνεία του άνδρα της του Ιάσωνα, συμμερίζεται την αγωνία του Αίαντα. Στον στίχο 797 της Μήδειας του Ευριπίδη, λέει στον Χορό πως «είναι αβάσταχτο να γελούν μαζί σου οι εχθροί σου». Ως τον στίχο 1282 έχει σκοτώσει τα δυο της παιδιά. Για τον μελετητή της αρχαίας τραγωδίας, η υπόθεση είναι γνώριμη: ήρωες που έχουν καταληφθεί από παρανοϊκές σκέψεις για το γέλιο των εχθρών τους, αντιδρούν δραστικά και μοιραία.
Σε μια δήλωση που έγινε για τον εορτασμό της Επανάστασης του ’21, ο πρόεδρος Τραμπ είπε: «Α, ναι, αγαπώ πολύ τον ελληνικό πολιτισμό. Μην ξεχνάτε ότι είμαι από τη Νέα Υόρκη. Εκεί, όλο Έλληνες βλέπω». Αυτή την περίοδο, υποτίθεται ότι ο στενός κύκλος γύρω από τον Τραμπ μελετά αρχαία ελληνική ιστορία. Όποιος γνωρίζει όμως κάποια πράγματα για την αρχαία τραγωδία, αυτό που βλέπει όταν κοιτάζει τον Τραμπ είναι μια τραγωδία που παραμονεύει.